...KEREGI JOQ DESE, ÓZ SÓZIM ÓZIMDIKI...

                                                                                  (Abay)

Men de osy sózben bastaghym keledi. «Torghaydy oyatqan terekting sybdyry ma  әlde, terekti sybdyrlatqan torghay ma?», - degendeyin әr adamnyng jan-jýregi terbeliske týsetin bir sәtter bolady.

Meninshe, qyryq jastan asqan song biluing – týsinuge, týsinuing – týisinuge, týisinuing – ýniluge, ýniluing – týniluge jetip oy shynyna tabanyng tiyedi eken. Tek hayuandar ghana emes, adamdar da týleydi, bir ghana aiyrmashylyghy adamdar ishtey týleydi degen osy boluy kerek.

Búl ómirdegi eng onay nәrse ne? Bireuge aqyl ýiretu.  Al eng  qiyn nәrse she? Ózine-ózing bagha beru. Búl ashy da bolsa aqiqat aksioma.

Bizding eki әlemimiz bar, bireui –bizding qiyalymyzda, bireui –naqty. Adam bolmysynyn  tylsymy qanshama. Solardyng biri esh tiym salynbaytyn, toqtau qoymaytyn bir qúbylys bolushy – oy erkindigi, oilau sheksizdigi. Dýniyede ne jýirik? Oy jýirik. Oy men oilaudyng órisining kendigi  qisapsyz. Eng jýirik degen shirkinderiniz oy shapshandyghyna ilese almaydy. Boy jetpegenge oy jetetini shyndyq emes pe.

Qús ta qúday salghan jolmen úshady. Al әlemde meken-túraghy joq bir ghana nәrse bar. Ol Úly Alla Taghala! Basqanyng bәrining óz orny bar bolugha tiyis. Demek, «sen de bir kirpish dýniyede, ketigin tap ta bar qalan!».  

 Jaqsy adam taghdyryna eshqashan nalymaydy. Jandy auyrtatyn nәrselerding jalghyz emi –tózim men sabyr. Uaqyt eshkimning aqysyn jemeydi, sәl sabyr etseniz uaqyt – tóreshi bәrin de ornyna qoyady.

Bireuler aitady, ómirdi kómirge teneu әbestik, biraq bәribir janyp ketedi dese, endi bir adamdar aitady: «adam ómiri kesedegi su sekildi, kópirse tasyp tógiledi, kópirmese bu bolyp úshyp ketedi». Sondyqtan da  ómirdi bal men udyng qosyndysynan túrady dep jatady.

«Tirlikting bir jyrtyghy jamalghansha, barady-au ómir ótip, amal qansha!», – degen ókinishter az kezdespeydi, әriyne.

Ómir adamgha syigha emes, qaryzgha berilgen, jan - Allanyng amanaty. Ólim de tuu sekildi tabighattyng qúpiyasy bolmaq. Býginde  suisid  degen pәle qaptap ketti dep jýrmiz. Eng dúrysy, qaytpas sapargha barugha eshkim de keshikpeydi. Ajal seni qualamaydy, qayda barsang da, qay uaqytta da tek aldynnan tosyp túrady dep týsinu kerek. Demek, Qorqyt ata da odan beker qashqan. Ony ajal qumaghan, tosyp túrghan. «Ózgerte almaytyn nәrsege tózimdilikpen shydau naghyz adamdyq qasiyet»,- degen qorytyndy osy jerden shyghady.

 «Sen jazyqsyz ólip ketkeli túrsyn» - degen dostaryna: «Sender ne, mening jazyqty bolyp ólgenimdi qalaysyndar ma», -degen sózdi Sokrattyng songhy sózi dep aitady. Sóitip ólmeytinder –ólip, óletinder –ólmey, birining ólimimen biri ómir sýrip, birining ómirimen biri óletin kórinedi. Osylaysha әrbir dәlel taghy bir dәlelderdi qajet etip, sheksizdikke deyin jalghasa beretin boluy kerek.  Mәselen, altyndy – otpen, әieldi –altynmen, erkekti –әielmen t.s.s. tekserip ary qaray ómir óz synaghyn jalghastyra beredi...

Alash arysy Ahmet Baytúrsynov: «Adamnan tuyp, adam isin etpey, úyalmay ne betimmen kórge baram?!» - dep ózine-ózi sert beripti.

 «Adamgha bәri kerek, solardyng ishinen ýsheuin ghana tanda dese, mening tandaytynym: densaulyq, ainymas joldas, suymas mahabbat» -degen eken Ghabiyden Mústafin aqsaqal. Ol ary qaray: «kónil shirkin dәmdiden dәmdi, qyzyqtan qyzyqty izdeydi. Eger ony Aqyl, Sabyr, Úyat tejemese, adamdy aiuan qataryna aparmay tynbaydy» -degen eken.

Al úly Ghaben, Ghabit Mýsirepov: «Adam balasy adam bolghannan bastap újymaqta túra berse, dýniyedegi eng topas hayuan sol bolar edi» dese taghy da ary qaray: «adam ekenime senbeymin, adam bolghanyma úyalamyn, adam boldym ba dep oilaymyn degen siyaqty sózderden attap ótip, adammyn degen tәkappar senimge toqtayyq» -depti.

Alaqan jayyp, tiyn súraghan tilemsektin  ózine «osy shynymen qayyrshy ma, әlde?...»-dep kýmәnmen qaraytyn bolghan búl zamanda jaqsylyq jasaugha dayyn túratyn jany jaysang jandardyng bayaghy dinozavrlarsha qúryp bitpegenine keyde tang qalasyn.  Basyp ketken izinen sәule shashyp túratyn adamdar da ortamyzda kezdesip qalady.

Býginde bitti «paraziyt» deseng «ar-namysyma tiydin» - dep sotqa sýireytin zaman ghoy. Óitkeni jarany jibekpen tansang da auyra beredi. Taz myng sózdi kóterse de «taz» degen sózdi kótermeytini ras. Sayasy syldyrmaqtardy aitpay-aq qoyayyn. Átteng az kýngi qyzyghy ýshin donyzdyng túmsyghynan, sasyq qonyzdyng qúiryghynan sýige arlanbaytyndarmen de qatar tirlik keshemiz-au, amal ne?,- dep te oigha qalasyng keyde.

Ash ekeni de, toq ekeni de belgisiz, qabatyny ya qappaytyny da, iyesining bar joghy da mәlimsiz, ne úry, ne aq ekeni týsiniksiz, qúiryghyn selqos shiyryp bos tastap jýretin, tazygha da, tóbetke de úqsamaytyn, jýni baraqy da emes, taqyrgha da jatpaytyn bir itter de bolady. Osy tektes adamdar da bolady eken !? Biraq,  bireudi únatpasang da jek kórme, pighylyng búzylady deydi. Al, bireuge ókpeleu ózinning tómendigindi tanytu bolmaq.

Mening biletinim, jaqsy adamdar jaman adamdardy eshqashan jene almaydy. Jaqsy joghalyp tabylsa, jaman sýiinshige de jaramaydy.

 Qazaqta, «Tórening ýiine otyn әkelgen ynyrshaq tórt kýn tulasa, ony aparghan qúl alty kýn arqalanady» -degen mysqyl aralas sóz bar. Býginde ondaydy óte kóp kórip jýrmiz.

Shyndyq – bәrimizding úmtylatyn da jerimiz, útylatyn da jerimiz. «Bәibishenmen úzaq jyl ómir sýru, qyzben qol ústasyp baqshagha baryp qaytu emes» depti kýni keshe baqigha attanghan Á.Núrshayyqov atamyz. Uaqyttyng ýsh shaghy bolghanymen, baqyttiki bireu-aq –tek osy shaq: ol da úzaq emes, kózdi ashyp-júmghansha óte shyghady. Besik pen kórdin, esik pen tórding arasynda pende shirkin neni kórmeydi!? «Biz ne kórmedik, jeldi kýni týiening ýstinde kele jatyp qúrghaq talqan da jep kórdik»,- depti bir atamyz.

Etigine últaraq salsang da boyyng ósip, kóniling kóterilip qalatyny shyndyq emes pe. Endeshe tabanymyzgha últaraq sekildi taptalyp qalatyny ras  bolsa da  kózding qúrtyna ainalghan  dýniye-boq  kózine ghana emes, kókeyine de týsip ketken adamdar bolady. Búl qisyngha salsaq, eger baqyt tәn rahaty desek, onda shalghynda toya jayylyp jýrgen ógizden baqytty eshkimning bolmaghany.

  Qytayda «problema» degen sóz «mýmkindik» - degen úghymdy bildiredi eken. Mәselen, búl: «jolaushy, jol joq, joldy sen ózing jasaysyn. Saghan sonday mýmkindik berilip túr» - degenge sayady.

Sóz sonynda: «bas oilamasa ayaqqa sor, ayaq oigha qalsa basqa sor» -deydi ghoy. Pelening ayaghyna tughan eli altynnan eskertkish jasaghanyn bilemiz. Pelening jýgire – jýgire sýiel shyghyp, ter sasyghan jaman ayaghy-aq nebir danyshpan bastardy shang qaptyryp, olardan asyp týsken joq pa, endeshe. Al mening Bas pen Ayaghym óz-óz ornynda ma eken?  Osy saualdy әrkim ózine qoya bilse shirkin...

Qaqsauyq bar, dilmәr bar, ottampaz bar, sheshen bar. Tórteui –tórt júrttan. Assa men de solardyng bireui bolarmyn. Tәmәm.

Amantay TOYShYBAYÚLY

Abai.kz