Tynyshtyqbek Ábdikәkimúly

Aqyn Rysbek Dәbeyding Ghalym Boqashqa arnaghan «Uaqyt ishindegi uaqyt» atty óleni bizdi erekshe tolghandyrdy. Óleng ruhyn ótkirlep túrarlyq sóz­der­ding súryptaluy men sóilemdik qúry­lymdardaghy azdaghan olqylyqtargha qara­mastan, ondaghy oy erkindigi men kórkemdik sheshim tamasha. Eng bastysy – avtordyng búqaralyq diny psihozdy eskeru dәstýrin saqtay otyryp jazghan ólenindegi súrapyl doktrina súlbasy týpki mәnisining әlemde tendesi joq Ata Tilimiz ben kemel Dýniyetanymymyz arqyly kәmil aiqyndalatyndyghy. Yaghny bizding maqsat – aqyn ólenin qysqasha taldau jәne baghzy kóshpeli babalarymyzdyng atalmysh ólenge tikeley qatysy bar kórkem doktrinasynyng әlemdik dinder jalghandyghyn әshkereleushi basty qaghidalyq mәnisterin de barynsha az sózben bayandap beru. Óitkeni maqala kólemi kóp sózdi kótermeydi. Alayda key mәnisterdi jan-jaqty saralaugha mәjbýrmiz. Óitpeyinshe, aqynnyng aitpaghyn ózinning týsinuing de, ózgege týsindiruing de qiyn. Ólendi taldaudaghy tәsilimizding әdettegi әdeby syn kanondarynan ózgeshe bolmaghy da sol sebepti.

«Meshit múnarasyna kóterilgen Ghúlama (azan әuelep, niyet qyp, qol baylanghansha) basqa bir kenistikte ghú­myr keshetin ghajayyp Qara Qúsqa minip… sonsha zulaghan uaqytty sezbey essiz mýlgigen júrtqa tang qalar edi, bayaghy Biyiginde túryp». Búl bir, – Shy­ghystyng anyzy. Qol saghatymyzgha kirpik qaqpay qansha ýnilsek te, tilshik kórsete almaytyn sheksiz aralyq – uaqyt ishin­degi uaqyt, úmytylghan… Bayyr­ghy Múna­ranyng týbinde tabanyma qiyrshyq tas batyp, ýnsiz mýlgiymin. Es­ki dualdy boy­lap ósken shyrmauyq pen órmekshi torlary shytyrman…».
Osy aq ólendegi «meshit múnara­sy» jay múnara emes, ruhany múnara. Onyng zәu basynan tómendegi Q a r a n y ng [«Qara»: qara(chernyi)-dene-hayuan-saytan – n a d a n j ú r t] sanasyn jaryq­­­tandyratyn әuliyelik núrly SÓZ aityluy tiyis. Demek, «meshit múna­ra­syna kóterilgen Ghúlama»-nyng bir mәnisi: «Qar+Qara». Al «Qar+Qara»-nyng (modeli: «altyntóbeldirikti Qarqara) jeke әngimege layyq óz ghylymy bar. Biz «múnara degenimiz ne? múnara kuliti qaydan payda bolghan? «Múnara» sózi ne deydi?» súraqtaryna jauap izdeyik.
Álbette, qay-qay múnara da – biyik ghimarat. Olardyng ózge biyik ghimarattardan ereksheligi – bastarynda sәulesi ainalagha taralar J a r y q t y ng (meshit múnarasynda – jaryq Sóz, kýzet m. – jarqyraghan kóz, mayakta – jaryq sham, t.t.) boluy. Yaghny múnara – «Jaryq+Biyik» birtútastyghynyng simvoly. Onyng pәlsapalyq negizi kóshpeli baghzy babalarymyzdyng ózimiz aityp ta, jazyp ta jýrgen kórkemtanymdyq myna danalyghy: «Bú Jalghan Dýnie – «ghalamat biyik Tau». Onyng úshar basynda Kýn týrinde jalqyndaghan núrly Júmaq bar. Ol Júmaqty Baqshy (ruhany baghban; Qosh Bit-«Gospodi») Qúday basqarady». Yaghny Júmaq Kýn – «múnaranyng núrly basy», «Tau»-Bú Dýnie – «múnaranyng tómengi bóligi», Qosh Bit (kәdimgi Kýnning Júpar Ruh-Qúdayy) – «múnara basyndaghy azanshy Ghúlama». Dәl solaysha: «Bas – «múnaranyng núrly basy», Dene – «múnaranyng tómengi bóligi», Qosh Ege (adamdyq Júpar Ruh-Qúday) – «múnara basyndaghy azanshy Ghúlama». Al Júpar Iye – sheksiz gharysh týrindegi «Qúdyret Múnara-Taudyn» Qúdayy. Múnara kulitining sonday kóne kórkemtanym negizinde qalyptasqandyghyn múnaranyng «múnara» (ar. mәnәrә) atauynyng da rastauy kerek. Ony bilu ýshin, Bestanym (Adamtanu, Tabighattanu, Kýntanu, Gharyshtanu, Tәnirtanu) ghylymdarynyng kilti – Sóztanymgha jýginbek abzal.
«MÚNARA» sózi – b i r t e k t i ýsh Júmaq Kýn («Bastaghy Baq»-Kýn, kәdimgi Kýn jәne týpki Qúdyret Kýn) men olardyng a t t a s ýsh Qúdayynyng qadymdaghy «Yra» («Yr+a»; ótkirnúrly Júmaq Kýn; Patsha; slavyandyq ýlgisi: «Yr+a+y». Júmaq) termiyni negizinde qalyptasqan «Jan Yra», «Baq Yra», «Bit Yra», «Qam Yra», «Al Yra», «Shash Yra», «Músh Yra», t.s.s. bolyp kete baratyn kóne ataularynyng biri retindegi «MAN YRA» atauynyng tuyndy qúbylghy týri: MAN YRA → «Mәn Árә» («Múnara»). Bir analogy – Bes Ene («Peshene») → Bashnya».
Taghy da Sóztanymgha jýginis. «Man Yra» sózining «Man» komponenti әuelde «Baq» (Júmaq) degendi bildirgen. Onyng N+d(t) simbiozynan býlingen «Man+d» (Júmaq) týrining etistiktik «man+d+y» ýlgisining «júmaqtana ósip-ón» degendi bildirmegi de; «Mand» (Júmaq) sózining qúbylghy jetilme «Mand+ay» ýlgisining «Sheke – ósip-ónushi Júmaq» degendi bildirmegi de sodan. Babalar kórkemtanymy boyynsha, ol Júmaq – «tau (dene) basynda ornalasqan Es Júmaghy». «Man» atauy negizinde qalyptasqan bestanymdyq kóne «ES-MAN» (Es-Júmaq; injildik býlingi jalghan ýlgisi: «g+E+f+S+y MAN») termiynining «júpar may óndiriletin taubasyndyq Baq» degendi aitpaghy da sol sebepti. Al biz, maqala kólemi kótermeytindikten, baghzy «ES-MAN» ilimi qúpiyasynyng da «Mandaydaghy Baq», «Shekening júpar maygha shylquy» («yrys-qútqa kenelu»), t.t. frazeologizmder men «ES» (lat. býl. ýlgisi: «iy+ES+us»), «KIRIS» (Baq-Qút-Yrys; hristiandyq býl. jalghan ýlgisi: «HRIYS+t+os»; «shekesi júpar maygha shylqyghan patsha»), «KIRES» (slavyan. býl. tolyqsha týri: «KRES+t»), t.s.s. estanymdyq kóne terminder arqyly kәmil ashylatyndyghyn mәlimdeumen ghana shektelemiz.
«Mandy», «Manday» sózderi týrinde de tirlik etetin «Man» atauy «Júpar Qúday-Adam» degendi de bildirgen. Soghan Til tirligindegi tekorat zandylyghynan bir-eki mysal: «Baq» (kóneslavyan. «Boh»: «Qúday») → «Baq» (Júmaq); «Yrys» (Y+d+RYS»: «Júmaq Adamy») → «Yrys» («f+ER+d+O+u+S»: iyr. Júmaq); Ýr (Júpar Ruh) → Ýr («h+Or». islam. miyf. Júmaq). Sol siyaqty, «Man» (Júmaqty baptaushy Júpar Qúday-Adam) → «Man» (júparlana ósip-órkendeushi Júmaq).
«Júpar Qúday-Adam» degen mәnisi «Baqman» («Baghban»; Baqty ya Júmaqty baptaushy Qúday-Adam) termiyninen de belgili «Man» (Baghban Qúday-Adam; júparly Júmaq Kýn) termiyni әlemdik mifterde «alghashqy adam» degendi ghana bildiredi. Al «Man Yra» atauynyng túraqty «N+t(d)» simbiozynan býlingen «Man+t Yra» (shashyraghan Núr) týrining etistiktik auys mәni: «shatpyraqta».
Kóshpeli babalarymyzdyng kórkem­tanymy boyynsha, «Qúday baghymyndaghy Júmaq Kýnning ózi «ghalamat biyik Tau» retindegi Jalghan Dýniyening basynda ornalasqan». Sondyqtan sol «Tau»-Álemning ózi de, sol «Tau»-Álem» úghymyna oray «Álem»-Tau» sanalghan taular da «Man Yra» atalghan. Altay men Tarbaghatay aralyghyndaghy tau jotalarynyng «Man Yra» (býlingi ýlgisi: «Manyra+q»; onyng keyin «qoy Manyraq»+«qozy Manyraq» bolyp týrlenuining de ózindik mәnisi bar) atauy – sonday ataulardyng eng kónesi. Sol taukulitindik ataudy ertede kóshpeli babalarymyz Mongholiya men Tiybet arqyly Ýndi aparghan. Onyng Til tirligindegi jogharyda aitylghan túraqty «N+d» simbiozy arqyly ózgergen týri – «Mandara» («Man+d Ara»; induizm. miyf. «Úshar-basyn Qúdaylar mekendeytin qasiyetti tau»): «Man Yra → «Man(d)ara». Bir analogy: «Al Em (Álem) → «Oliym(p)».
«Man Yra»-nyng yqshamdalghan «MAN YR» ýlgisi tolyqshalana, «MANAR» týrinde qoldanysqa ie bolady. Odan, Kýnning mezgildik týr-týsine baylanysty, «manar» (qaz. Aq) hәm túraqty «R+t(d)» simbiozynan býlingen «manart» («manar+t»; qaz. Qyzyl) týrleri taralghan. «Manar» (Kýn.,) sózining «mәnәr» (ar. Mayak) jәne «m~b(f.,)» qúbylynan ózgergen «fonari (or. Sham) týri de bar. Al negizinde, «Baghban» Qúdaydyng da, onyng «baghymyndaghy» Júmaq Kýnning de, úshar-basynda sonday Júmaq Kýn ornalasqan «Tau»-Álemning de ortaq baghzy bir atauy – Man Yra («Manar»). Týiin: MAN YRA → «MAN(t)YRA, MÚNARA (MÁNÁRÁ), MANYRA(q), MAN(d)ARA, MANAR».
* * *
K ó sh p e l i babalarymyzdyng kórkem de kósem tanymy boyynsha, «Man Yra» degenimiz – «B a q sh y (ruhany Baghban) Qú­day men Júmaq Kýn hәm «Tau»-Álem» ýshtigining birtútastyghy. Soghan oray, «Taudyng Shar («ú+Shar») basyndaghy Baqshy men taudyng Shar-Basy hәm taudyng tómengi bóligi» kuliti payda bolady. «Tau basyndaghy Han men aqtýnlikti Shanyraq (Kýn simv. «handyq taq») hәm taudyng tómengi bóligi» ýshtigi týrindegi inaugurasiyalyq atribut pen «Biy», «Biy+lik», «Biy+ik» ýshtigi týrindegi Biy kulitining de týpki mәnisi sonda. Formulalarynyng basty ekeui: «Tau basyna Han kóteru», «Tóbe basynda – Tóbe Biy». Yaghny Baqshy, Han, Biy – «Kýn Qúdayynyng jerlik ókilderi», Kishi Qúdaylar.
Qosh, «taudyng Shar basyndaghy Baqshy men taudyng Shar-Basy hәm taudyng tómengi bóligi» tanymy, keyin, «múnara basyndaghy Jarshy men múnara basy hәm múnaranyng tómengi bóligi» týrine ózgerip ketedi. Sebebin qysqa da núsqa aitayyq. «­Kýnnen ­ tara­lar tolqyn-tolqyn núr» zandylyghy negizinde, bir zamandardaghy birtildi orasan k ý n t e k t i Qaghanattan әlemning týkpir-týkpiri­ne zamanalar boyy top-top júrttar lek-lek kóshumen bolady; Bestanymnyng «KÝN → Kýn núry→Aua→Su→Topyraq» bestigi zandylyghyna say onday kóshter jetken-jetken jerlerinde «topyraq» isharatynda týbegeyli otyryqshylanady. Al otyryqshylardyng qala saluyna tauly jerden góri, jazyqtyq qolayly. Sóitip, olar jazyq ónirlerde qala salady, ejelgi «Man Yra» kulitin ústanady. Biraq manayda manyralyq kulitke layyq qasiyetti Tau bolmaghan son, «Tau ornyna – múnara (altarii tóbesinde ornalasqan zikkurat-múnara, azandyq m., qonyrauly m., t.s.s.)» qareketi iske asady. Áu-bastaghy kóshpelilik «Man Yra» kulitining otyryqshylyq «Múnara» kulitine ózgermegining bir syry sonda. Ókinishke qaray, zamanalar óte kele, múnaralardyng manyralyq bastapqy mәnisi adyra qaldy.

Kónemysyrlyq, ameriyn­dostyq, shyn-mashyndyq múnara-piramidalar negizining de qadymdaghy sol «Kýn Qúdayy men Kýn + «Tau»-Álem» kuliti ekendigi dәl solaysha úmytylghan. Mysaly, slavyandardyng Til tirligindegi «Mayq(y) («Kýn-Biy») → mayak» syndy, «Man Yra → fonari» týziliminen dym bilmeytinindey, arabtar da «Man Yra → mәnәrә (múnara)», «Man Yra → mәnәr (mayak)» týzilimderining kulittik qúpiyasynan mýlde habarsyz. Al «Uaqyt ishindegi uaqyt» ólenining mәnisi men manyzy «Man Yra + Manar («Tau»)» danalyghynda. «Tau» demekshi, elding jappay әulie bolmaytyny sekildi, taulardyng da Tauy bar. Onday Taular – Júmaq Kýndegi («Tozaq» ta sonda) tylsym әlemning «besenelik-informasiyalyq» qúpiya energetikasy (Abaysha aitqanda, «Haqtyqtyng sәulesi») erekshe mol «qúiylar» kepiyetti Taular. «Tәnirining qúdyretin kórem desen, Taugha bar» (Qazaq maqal-m. altyn kitaby. qúrast. J.Keykiyn. «Aruna Itd.») naqyly da sony aitady. Olardyng qasiyettiligi poshymynda nemese biyiktiginde ya alasalyghynda emes, koordinattarynda. Baghzy Baqshy babalarymyz sonday qasiyetti Taulardyng basynda Júmaq әri Tamúq Kýn-Álemmen tikeley baylanys týzgen. Onyng jalghan dinderdegi miftik janghyryghy: «Qúdaydan tau basynda ayan alatyn payghambarlar». «Jýrekting kózi ashylsa…» atty maqalamyzda (QÁ. №7. 14. 02. 2014) biz qúdaylyq tylsym Ghalam retindegi Kýnning «haqtyq sәulesi» adamdyq «T ó b e k ó z» (tóbedegi «Kóz»-Ruh) arqyly, aqylgha qalaysha darityndyghyn da qysqasha bayan etkenbiz. «Ruh+Sana+Dene» týrindegi birtútas bolmystyng da «T ó b e k ó z» (Kishi Tóbekóz) atalmaghy sodan. Dәl sonday, biraq «Dәu Tóbekóz» jayyna biz tómende toqtalamyz. 

* * *
Atalmysh ólendegi «meshit múnara­syna kóteriletin Ghúlama» haqynda aitpas búryn, «ghúlama» sózining de qaydan shyqqanyn bilmek abzal. Býlingi «ghúlama» (ar. gh+Úlam+a; oqymysty dana) sózi – mәnisi «Sóz Sózden tuady, sóilemese qaydan tuady» әmbebap naqylymen aiqyndalatyn Til tirligindegi zandylyq boyynsha, bayyrghy «AL EM» [shipaly aq (emshek) Kýn; Álem] atauynan arab tilinde «parazit «gh» (gh,k.,) dybysy kesirinen býline tuyndaghan «ghalam» (gh+Alam), «kәlәm» (k+Álәm), «kәlima» (k+Áliym+a), «ghylym» (gh+Ylym), t.s.s. sózderding biri retindegi býlingi «ghalym» («gh+Alym) sózining tuyndy bir týri. Kópmaghynaly «AL» atauy negizinde qalyptasqan «Al Em» atauynyng analogiyalyq qatary Qazaq Dýniyetanymynda «Al Ón», «Al Ós», «Al Bas», «Al Yra», «Al Jar», «Al Man», «Al Jau», t.t. bolyp kete barady. Biz osyndaghy «AL» (beloe Solnse.,) atauynyng da «Man Yra» doktrinasyna qatysty әlemdik sansyz b ý l i n g i ýlgilerining tórteuin ghana keltiremiz: 1. «g+EL+i+os» (grek. Kýn; Kýn Qúdayy). 2. «AL(l)+a» (arab. Qúday). 3. «g+YL+av+a» («glava»; kóne slav. Bas; Basshy). 4. «g+OL+g+of+a» (aramey. «lobnoe mesto»; h o l m). Al Kýn men Kýn Qúdayyna hәm Jaryq Dýniyege ortaq kóne ataulardyng biri retindegi «AL EM» (Alem) atauynyng túraqty «M+b(p.,)» simbiozynan ózgergen býlingi «OLIYM+p» (kónegrek. miyf. «Shar-basyn qúdaylar mekendeytin Tau»), býlingi «h+OLM» (or. Tóbe) ýlgileri de bar. Soraqy býlingen ýlgisi – ómirde mýlde bolmaghan «Gomer («g+Omer») Jyraugha» teliner «Odisseya» [«Odiys(s)+ey»; «Adash»: qaz. saparlas adam; «jihanger»] Jyryndaghy «jalghyzkózdi Dәudin» «p+OL+y f+EM» atauy.
Týiin: AL EM → ÁLEM, (gh)ÚLAM(a), (h)OLM, OLIYM(p), (p)OL(iyf)EM.
Búl tirkesting aitary da sol bayaghyday: «AL EM» degenimiz – «Ghúlama Qúday men Kýn-Álem (O Dýniye) hәm «Olimp-Tau»-Álem (Bú Dýniye)» birtútastyghy. Osy birtútastyq atauynyng babalar kórkemtanymy boyynsha «ÁLEM» («p+OL+y f+EM»; «jalghyzkózdi Dәu») bolmaghy da zandy. Yaghny «Ortanshy Tóbekóz» bolyp tabylatyn «jalghyzkózdi Dәudin» kórkemtanymdyq mәnisi: «Kýn Qúdayy (Ruh) – «jalghyz Kóz», Kýn (O Dýniye) – «núrly Bas», «Tau» (Bú Dýniye) – «alyp Dene».
«AL EM» (gr. «p+Ol+y f+Em»), «KÓK ÚL» (gr. «Kik Yl+op»), «Qorqyt Baba» Jyryndaghy «TÓBEKÓZ», t.s.s. «jalghyzkózdi Dәu» turasyndaghy әlemdik barsha mifting týpki mәnisi: «Ghúlama-Qúday men Kýn-Álem hәm «Tau»-Álem» (Ruh-Q ú d a y + O D ý n y e-«­­Bas» + B ú D ý n y e-«D e n e» ). Til tirliginde «JAU (Kýn; Kýn núry) – Tau – Dәu» tizbegi týrinde de kórinetin onyng «múnaralyq» sipaty bylay da týsinikti. Kemel adam balasy da – ózinshe bir Ruh «Múnarasy»: Kishi Qúday-Ruh + Kishi Kýn-Sana + Dene («Azanshy men múnara basy hәm múnaranyng tómengi bóligi») nemese «Kishi Tóbekóz». Kishitóbekózdik Sananyng «Kishi Kýn» ekendigi «Aqyl degen – ólsheusiz bir jaryq Núr» (Shahkerim) naqylynan da mәlim. Yaghny «Kishi Qúday men Sana hәm Dene» –– «Qosh Ege + Kishi O Dýnie + Kishi Bú Dýniye».
Mine, endi Rysbek ólenining qúpiya mәnisi shyndap ashyla bastaydy. Yaghni, «meshit múnarasyna kóterilgen Ghúlama» – kemel adam. Onday kemel adamdy babalarymyz «Basyna Baq qonghan» degen. «Baq» degeni – Júmaq Es (Kishi Kýn). Iye-Qúdayy – Baqshy («Baq+shy»: Baq Iyesi; ruhany Baghban). Baqshynyng «Pyraq» (p+Yraq, «qanatty jylqy»-Ruh), «Jel-Maya» («qanatty týie»-Ruh), «Qúmay» («q+Úmay»: «iyt+qús»-Ruh), t.s.s. ­kiyelik sipattarynyng biri – «Qús». «Baq Qúsy» (Baqyt Qúsy) delinedi. Qazaq Dýniyetanymynda óte kóp onday «qústardyn» eng zory «Samúryq» atalghan. Ol atau – «Jam Ýrik» [«Yam Ýrik»; Júmaq Kýn-Esting júpar Ruhy; múndaghy «Ýrik» («samal»-Ruh) komponentining evreylik býlingi ýlgisi – «Ruakh» («dyhaniye»-Duh), arab. býl. ýlgisi – «riyh/Ruh» («veter»-Duh); býlingi «p+Yraq» ýlgisi aityldy] termiyninen tuyndaghan kiyelik atau. Al «Uaqyt ishindegi uaqyt» óleninde «meshit múnarasyndaghy Ghúlama minetin ghajayyp Qara Qús» – «Semýrig» («Samúryq» atauynyng aryqsha týri; kóne týrk. «kishkentay sayrauyq qús») dep te atalghan «Baq Qúsy» yaky adamdyq «Qús»-Ruh. Shahkerimde ol – «Aqyl Qúsy»: «Aqyl Qúsy adaspay aspandasa, Álemde nәrse bolmas kózden tasa. «Jeti Kók» Jerden onay «basqysh» bolyp, Gharyshqa qol jetedi, qarmalasa!». Rysbek óleninde onyng «basqa kenistikte ghúmyr keshetin Qara Qús» týrinde surettelui de zandy. Óitkeni birinshiden, jogharyda ait­qanymyzday, adamdyq Ruh pen Sana – «Kishi O Dýniye», adamdyq dene – «Kishi Bú Dýniye». Yaghny «Aqyl Qú­sy» bolyp tabylatyn «Qara Qús» – «kishiodýniyelik Qús». Kәdimgi Bú Dý­niyemen salystyrghanda da, «Kishi O Dýniye» – mýlde «basqa kenistik». Ekin­­­shiden, Qara Qús («qaraghús») – Myidyng jelke tústaghy «aqylqúsyndyq» bóligi.
Qalasa, kәdimgi Gharysh-Kýnge (O Dýniyege) «qol jetkizetin» búdýniyelik әlgindey qasiyetti jandar sanaly týrde kýnәgha barsa, «Baghy baylanyp», sorlap qalmaq. «Bastan Baqtyng tangy», «Bastan Baq Qúsynyng úshyp ketui», t.t. frazeologizmder – sonday beybaqtyqtyng formulalary. Al pendeler «qúsynyn» kәdimgi tauyqtan aiyrmashylyghy az.
Ólende «Qara Qúsqa mingen Ghúlamanyng bayaghy óz Biyigine úshyp barghandyghy» aiqyn. Tau (Múnara) kuliti boyynsha, ol «Biyik» – Qúday-Ruh mekendeytin Júmaq Kýn. Ol nelikten «Ghúlamanyng bayaghy óz Biyigi»? Qazaq Dýniyetanymynda oghan da jauap jetkilikti. Solardyng basty biri: «Janymyz – Kýnnen kelgen Núrdan, tәnimiz – topyraq pen sudan» (Shahkerim). Yaghny Ruh (Jan) atauly, әueli, O Dýnie bolyp tabylatyn Kýnde («bayaghy óz Biyiginde») jaralyp, «Jer-Ene qúrsaghyna egiledi»; jerlik ghúmyrdan keyin, «óz Biyigine»-Kýnge qayyra oralmaq. Yaghni: «ketedi janym Núrgha taman…» (Shahkerim). Múndaghy «Núr» – tamúqtyq kenistigi de bar Kýnning júmaqtyq әlemi. Qysqasy, O Dýniyeden (Kýnnen) kelgen Jan (Ruh), «q a y t y s» («smerti»; ­vozvrashenie ) týrinde, ózining O Dýniyesine (Kýnge) qayyra «úshyp» ketedi; búdýniyelik «topyraq pen sudan jaralghan» Tәn ózining búdýniyelik topyraghy men suyna «týsip» ketedi.

* * *
«Bayaghy óz Biyigine (Júmaq Kýnge) Ghúlamanyng Qara Qúsqa minip-úshyp baratyny» jóninde taghy bir sóz. «Qara Qús» yaky «Baq Qúsy» «Basynda Baghy bar» óte qasiyetti adamdarda ghana bolady. Sonday adamdardyng qay-qaysysy da ózining «semýrigtik-qaraqústyq» qabyletin iske qossa-aq boldy, Shahkerim aitpaqshy, «Gharyshqa qol jetedi, qarmalasa» keremeti shyngha ainalmaq! Ólendegi «Ghúlama» da Gharyshqa («óz Biyigine»-Kýnge) solaysha qol jetkizedi»! Ony Sóztanym bylaysha úghyndyrady. Arabtyq býlingi tuyndy «gh a r y sh» («gh+Arysh»; aspan, kosmos) sózining bastapqy taza núsqasy – kópmaghynaly «Yrys» Sózi. Kónedegi basty mәni: «Júmaq Kýn men onyng Baghban Qúdayy». «Yrys» termiynining jogharyda keltirilgen býlingi «Y+d+rys», «f+Er+d+o+u+s» ýlgileri de sony aitady. Islamdyq mifte býline metatezalanghan «gh+Arsy», «g+Ýrsi» týrleri de bar. Jalpy, Júmaq Kýnning kóne ataularynyng bir parasy «Baq», «Qút», «Yrys» sinonimiyasynan bastalady. Sәikesinshe, Kýn Qúdayynyng ataulary da solaysha: «Bog», «Qúd(a)», «Y(d)rys».
Gharysh – Kýnning әr ayasynda bir planeta ainalatyn ghalamdyq «kempirqosaghy» da – gharysh. Onday gharyshtyng eng zory – toghyz qat Aspan (Qúdyret Kempirqosaq). «Basynda», shyn mәnisinde, kindik-«osinde» týpki Júmaq Kýn (Júpar Iyening Qúdyret Baghy) jaynaghan tan-ghajayyp ol «Múnara-Taugha» O Dýniyedegi kemelder ghana «kóterile» alady. Yaghny iyerarhiyalyq tútastyq qúraytyn Kýnbasty ýsh Qúday bar. Olar jóninde «Últtyq Ys…» (QÁ. №№ 47-50. 2012.) atty maqalamyzda aitylsa, «Ózing bilme, …» atty maqalamyzda (QÁ. № 20. 2013) Kýnning eshqanday «sham» da, «termoyadrolyq júldyz» emestigi de aitylghan.
Jә, «…Ghúlama ózining bayaghy Biyigine jetkende, tómende, sonsha zulaghan uaqytty esh sezbegen essiz mýlgime júrtqa tang qalady». Rysbek óleni solay deydi. Onda ýsh nәrse júmbaqtalghan: 1. Baq Qúsyna tәn tylsym uaqyt («uaqyt ishindegi uaqyt»). 2. «Sәt» (mgnoveniye+udacha; «Ilez» – ózinshe bir әngime) dep te atalatyn ol uaqyttan beyhabar búdýniyelik Qara. 3. O Dýniyege kóterilip, Bú Dýnie jalghandyghyna kóz jetkizgen Baqshy. Al kóshpeli babalarymyzdyng «Uaqyt» («u+AQ+yt»; vremya) haqyndaghy tanymy da ghajap kórkem ilim. «JÚPAR IYE iyeligindegi Qúdyret BAQ-KÝN → Q. Emanasiya → Q. Uaqyt → Q. Qozghalys → Kosmos» bestiginen bastalatyn sodan bir ghana sóz. Mysaly, «Bastaghy Baq» (Júmaq Es) uaqyty, «Baq» (oryssha ýlgisi: Bog; Baghban Qúday) atauy negizinde, «Baqyi» («Baq+yi»; baghbanqúdaylyq mәngi uaqyt) dep te atalghan. «Bastaghy Baq» uaqytyn Baqyy etip túrghan negizgi Baqyy – ótkendi, býgingini, keleshekti tútas qamtyp túratyn Baqishindik uaqyt (Ólende: «uaqyt ishindegi uaqyt» – «tilshik kórsete almaytyn sheksiz aralyq»); biologiyalyq, hronologiyalyq uaqyttardy tútas qamtityn «besenelik» tylsym uaqyt, «Baq Qúsynyn» uaqyty; saghat tilimen de, jýrek lýpilimen de ólshenbeytin qoshegelik Baqyi. Kez kelgen «Kishi Tóbekózdin» óz ótkenin de, bolashaghyn da «ilgerindi-keyindi erkin aralap», Kýndegi júmaqtyq-tamúqtyq әlemge de «saparlata» alatyndyghy sodan. Ólendegi «Ghúlama» da – sonday, «Kishi Tóbekóz». Onyng «tómende (Jalghan Dýniyede) essiz mýlgigen júrtqa tang qalatyny» da sondyqtan. Búl túrghyda, «ÝSh BAQ» (jalghan ýlgisi «úshpaq»: júmaq) atalmysh ýsh Júmaq Kýnning ýsh Qúday-Ruhynyn-ýsheuining uaqyttarynyng da «Baqyi» ekendigin bilgenimiz jón. Biraq júpariyelik Baqyy – Absolut Uaqyt. Oghan qoshbittik Baqyy da teng kelmeydi…
Óleng sony: «Bayyrghy Múnaranyng týbinde tabanyma qiyrshyq tas batyp, ýnsiz mýlgiymin. Eski dualdy boylap ósken shyrmauyq pen órmekshi torlary shytyrman…». Múndaghy «bayyrghy Múnara» – «Basynda Júmaq Kýn ornalasqan ghalamat Tau»-Álem; «ýnsiz mýlgip otyrghan» keyipker – Qazaq Tili men Dýniyetanymynda kemel de kәmil saqtauly baghzy Bestanym ghylymdarynan mýlde beyhabar aqymaq adamzattyng jiyntyq obrazy. Keyipkerding «tabanyna batqan qiyrshyq tas» – jerbetindik ashkóz tirlikting tausylmas tauqymeti. «Eski dual» – pendeshilik mәnisi qadym­nan beri esh ózgermegen búdýniyelik qysqa ghúmyrdyng tar ayasy. «Shytyrman shyrmauyqtar men órmekshi torlary», sәikesinshe, – týrli sayasat ayarlyghy men әlemdik dinder jalghandyghy.
* * *
Teginde, jerbetindik barsha tir­shilik iyeleri Ruhany Manarynyng (Maya­gynyn) qúpiya jaynaghan Jaryghy – O Dýnie bolyp tabylatyn Júmaq Kýn. Ár adamnyng jalghandýniyelik týgel tirligining týpki maqsaty da – «Múnara»–Bú Dýniyening basyndaghy sol Júmaqqa «kóterilu». Sondaghy «múnara-Tau» basyna kóterilu amaldary» san tarmaq ghylymdarynyng bir mәnisin biz «Baq Qúsy» arqyly mysaldadyq. Al Ghúlama Abay «37-sózinde» bylay degen: «Biyik mansap – biyik jartas; erinbey enbektep jylan da shyghady, ekpindep úshyp qyran («Baq Qúsy» obrazy T.Á.) da shyghady». Múndaghy «jartas» – pendelik tirlik «múnarasy». Bú Jalghanda (Bú Dýniyening «Jalghan» dep ataluynda da ghajap ghylym bar!) әrkimning sonday óz «biyigi» bolady. Sonday «biyikke kóterilu» ýshin, әr adam aldyna qanday maqsat qoyady, mәsele sonda. Jaqsylardyng ondaghy maqsaty – o dýniyelik Jannyng qamy, jamandardiki – búdýniyelik tәnning qamy. «Qaytys» bolghan әrkimning «Múnara»-Bú Dýnie basyndaghy O Dýniye-Kýnning júmaqtyq ya tamúqtyq әlemine tap boluy da olardyng sonday maqsattaryna say. Ókinishke qaray, Bú Dýniyede «ketedi Janym Núrgha taman…» (Shahkerim) dep aita alatyndar óte siyrek. Jalpy alghanda, býkil әlem de búdýniyelik tәnning qamymen ghana jýr deuge bolady. Óitkeni Júmaq pen Tamúq turaly pәlsapa soqqysh әlemdik dinderding suqittyghyn bek әshkereleytin kónedegi «Múnara-Tau» doktrinasy әldeqashan ertekke ainalyp ketken. Sol ertek jónindegi bir-eki sózben biz әngimemizdi ayaqtaymyz. Ol ertek – «Babyl Múnarasy» turaly.
«Babyl Múnarasy» jónindegi kóne eki anyzdyng ortaq mәnisining bibliyalyq qysqasha mazmúny (Byt. 11. 1-9): «Jerbetindik barsha halyq bir Tilde sóileytin. Shyghystan Sennaar jazyghyna auyp barghandary ortaq Tildi jәne birlikti saqtau ýshin, «Bab Eli» atalmysh qala jәne tóbesi shyn mәninde Kókke jeterlik ghalamat Múnara sala bastady. Soghan nazalanghan Qúday olardy әr tilde sóiletip, әlemning týkpir-týkpirine taratyp jiberdi. Múnara qúrylysy ayaqtalmay qaldy».
Áueli, «bir Tilde sóilep, ­­­Shyghystan Sennaar jazyghyna jetken júrttardyn» da bizding arghy babalarymyzdan ekendigin aitayyq. Ol júrttar da – qadymda kólemi qiyr Sh y gh y s t a gh y Ólóng («Len+a») men Kamshat («Kamchat+ka») ónirlerinen bastap, Jau («Qap») men Ýr Úl («Oral») taularyn da qosa qamtyghan; bir tilde sóilegen; deni kóshpeli, evraziyalyq úlan-ghayyr JÚPAR-ÝR («Giyper b+Or+ey») Qaghanatynan bir zamandarda bóline kóship, shyghangha auyp ketkender. Rysbekting ghúlama men múnara turasyndaghy hikayat jóninde: «Búl bir, – Sh y gh y s t y ng anyzy» deuining astarynda sonday mәn bar. Al «Júpar-Ýr» Qaghanatynyng әlemdegi birden-bir kemel mirasqory – kýni keshe ghana otyryqshylanghan aibyndy Qazaq Eli. Diny ertekke ainalyp ketken atalmysh eki anyzdyng týpki haq núsqalarynyng tómende bayandalar ortaq formulasynyng da Qazaq Dýniyetanymynda taza saqtalyp qalghandyghy sodan. Bibliyalyq ertektegi «múnaraly qalanyn» atauy da «Bab Eli» («Vavilon»; batyssemiyt. «Qúday qaqpasy») emes, – «Bau Úl». «Núh» (ÓN) payghambar» turaly diny ertek astaryndaghy kóne aqiqat ta Qazaq Tili men Dýniyetanymy arqyly onay anyqtalady. Biraq manyzdylyghyna qaramastan, biz olardy da taldap jatpaymyz.
«Topannan keyingi Núh әuletinen taralghandar Bau Úl qalasynda túrghyzbaq bolghan gharyshtyq Múnara» (miftik bir prototiypi – «topannan keyingi Jayyq әuletinen taralghandar túrghyzbaq bolghan gharyshtyq «Tau») turaly bibliyalyq ertekting týpki mәnisi myna naqylda: «Bas-basyna Biy bolsan, Manar Taugha syimassyn. Bas Alqanyz bar bolsa, janghan Otqa kýimessin». Ángime basynda aitylghan «Man Yra + Manyra(q)» yaky «Man Yra + Manar» (Qúday baghymyndaghy Júmaq Kýn + «Tau»-Bú Dýniye) doktrinasyna orayghy búl júmbaq naqyldyng sheshui: «Tóbesinde Qúday iyeligindegi Júmaq-Kýn jaynaghan ghalamat biyik Tau» sipatyndaghy osy Jalghan Dýnie – bir Tekten jaralyp, bir Tilde sóileytin orasan Qaghanattaghy taypa-taypa barlyghymyzdyng ortaq mekenimiz. Mәngilik baghymyz – birligimiz. Eger, әrqaysymyz qaghanattyq Bas Alqagha baghynbay, óz patshalyghymyzdy qúrmaq ýshin Shartarapqa shashyrap ketsek, ortaq Tegimiz ben Tilimiz úmytylyp; tuyndy da býlingi aluan tilde sóileytin teksiz, jat júrttargha ainalamyz da; ózara údayy qyrqysuymyzdyng kesirinen, «Tau»-Álem bizge tar tozaq bolady. Al qaghanattyq Bas Alqagha ýnemi jýginip, ortaq Tegimiz ben Tilimizdi yntymaqpen saqtay bilsek, «Tau» basyndaghy O Dýniyede de Tozaq otyna kýimey, Júmaqta ómir sýremiz». Mine, bayyrghy dana babalarymyzdyng osy gharyshtyq Ósiyeti baghzy júparýrlik («giyperboreylik») ortaq Qaghanattan zamanalar boyy Shar-tarapqa shashyrap, týrli-týrli TIL (Til: salt-dәstýr, dýniyetanym, din.,) týzgen; jogharyda aitqanymyzday, «Tau ornyna – múnara» qúbylysyn tuyndatqan; bara-bara, barynsha teksizdene jadsyzdanulary kesirinen, «ÝSh BAQ» (iyerarhiyalyq ýsh Qúday men ýsh Kýn) Ilimin de týbegeyli mansúq etken sansyz otyryqshy júrttar­dyng «semittik» bir tobynyng sanasynda әlgindey qyryqótiriktik mifterge ainalyp; aqyry, diny ertek týrinde Bibliyagha enip qana qoymay, qúrandyq «Jýnis», «Hýd», «Nahyl» sýreleri ayattaryna (19; 118; 26) da negiz bolady. Júparýrlik arghy babalarymyzdyng «ÝSh BAQ»-qa qatysty gharyshtyq dana Ósiyetining solaysha birjolata úmy­ty­luy adamzatty jahandyq qasiretke jo­lyqtyrdy. El-el arasyndaghy tildik, nәsildik, dindik, ekonomikalyq, t.t. týr­lerdegi qyrghyn baqtalastyqtargha toly qazirgi jyndysýrey «Manar» Tau»-Álem («salynyp bitpey qalghan Bau Úl Múnarasy») – sol qasiretting aiqyn kórinisi. Qúday soghan «nazaly». Alayda qúdaylyq Sәt (mgnoveniye+udacha) keremetining bolmashy bir bóligining ózi – adamzatqa ózinshe bir dәuir. «Bau Úl Múnarasyn saldyrtpay qoymaytyn» ol d әuirding bar auyrtpalyghy – pendeler nadandyghynan. Al otbasylyq, әulettik, rulyq, taypalyq, t.s.s. «iyerarhiyalyq múnaralargha» jikteletin «Manar» Tau»-Álem» keremetining bayandylyq kepili – «múnara-hram» sipatyndaghy kemel Adam­dar. Mysaly, «múnara»-pendening tómengi bóligi» – dene. Denedegi 12 mýshe – «12 taypa». Myy – «Bas Alqa», Ego-Ruh – «Bas Alqany basqarar Tóbe Biy». «Kýltóbening basynda kýnde kenes» ótkizetin sol «Tóbe Biy» asqan ghúlamalyqqa jetse ghana, Myy ishi jaynaghan JAN (býl. ýlgisi: «JAN(n)+ә»; ar. Júmaq) bolmaq. Solaysha, «deneng – JAN núrly bolsa, – jóndelmek» (Shahkerim). Eger, «kishi tau»-denedegi 12 mýshe «Bas Alqagha baghynbay, bas-basyna Biy bolghysy» kelse she? Qazirgi «Tau-Dene»-Álem de dәl solaysha qútyruda! Tәn (Dene) rahaty ýshin jappay jantalas! Sayasatkerler men saudagerler bastatqan pende atauly әleke-jylanday jalanuyn esh qoyar emes! Álemdik dinder erteli-kesh ertek aitysa semirip, altyngha malynuda. Qaytesin, qúdaylyq SÁT ba­rysy solay әzirshe. Aqynnyng týiindi sózinen eren shimirkenetining de sodan: «Bayyrghy Múnaranyng týbinde tabanyma qiyrshyq tas bata, ýnsiz mýlgiymin. Eski dualdy boylap ósken shyrmauyq pen órmekshi torlary shytyrman…». Solaysha shimirkene túryp, avtorgha ishtey rahmet jaudyrumen de bolasyn! Shahkerimshe: «Endi Esindi jisanshy, Manar Taugha syisanshy!.. Búl Jalghandy qyisanshy» (Bú Dýniyening opasyz qyzyqtaryn tәrk etsenshi! T.Á.) deging de keledi ózine! Ózgelerge de…
Qúdayym-ay, júparýrlik baghzy baba­larynyng osynshama tendessiz gharyshtyq Ósiyetin әueli Qazaqtyng ózi týsine alar ma eken desenizshi?!..

"Ana tili" gazeti