Tarihshylar atalghan ghylymy mәseleni asa qarastyrghan joq. 1967 jyly I.Ya.Zlatkin «qalmaq atauy XIV gh. birinshi jartysynda Altyn Ordanyng islamdanu prosesimen baylanysty»,- dep jazghan. Ol búl tújyrymdy qalmaqtardyng payda boluy turaly «Týrikterding shejiresindegi» (Shadjarat al-atrah) kuәlikterge negizdegen edi. Búl jerde «shamamen XV ghasyrdyng ortasynan bastap Qalmaq termiyni oirattardy bildiredi», - dep jazghan N.V.Ekeevpen kelispeuge bolady [10, 125].

Atalghan ghylymy mәsele boyynsha ýsh maqala jazyp, meylinshe ýles qosqan I.IY.Dremov [6] [7] [8]. Avtor býgingi qalmaqtardyng arghy atalary kelgenine deyin, XIV-XVI ghasyrlarda Shyghys Deshti-Qypshaqta qalmaqtar ómir sýrgeni turaly dәleldeytin jazbasha jәne kartografiyalyq kuәlikterding kóp sanyn jinay aldy. I.I. Dremov qalmaqtardy basqasha «jabayy tatarlar» jәne olar úzyn shash ósirgenin atap ótti [6, 134]. I.IY.Dremov: «Qalmaq atauy әuelgi monghol imperiyasynyng territoriyasynda týrli pútqa tabynushylargha «artta qalghan» nemese «músylman bolmay qalghandar» degen  teris maghynada qoldanylyp, keyin etnikalyq sipatqa ie boldy» jep jazady [6, 135]

I.IY.Dremovtyng maqalalarynda keltirilgen kuәlikterdi bir kestede kórsetuge bolady:

Osynshama kóptegen kuәlikter men XVII  ghasyrdyng tek birinshi jartysynda Deshti-Qypshaqta oirat-qalmaqtar payda boldy degen naqty mәlimetter XIV-XVI ghasyrlardaghy oirattardan shyqqan býgingi qalmaqtar bir emestigine kóz jetkizuge mýmkindik beredi.

Qalmaqtar oirat-qalmaqtar kelmesten búryn XIV-XVIgh. shyghys Deshti Qypshaqta bolghan. Biz búl jerde I.IY.Dremovtyng qalmaqtar monghol tilin saqtap qalghan degen oiymen kelispeymiz [7, 110]. Berilgen oy dәiektelmegen. Áuel bastan qalmaqtardy islam dinin qabyldamaghan kóshpendiler dep ataghan. Qalmaqtardyng geografiyalyq kórsetkishteri boyynsha qazirgi Qazaqstannyng Embi ózeninen batys aumaqta ómir sýrgendigin naqtylaydy. Olardyng iyeligining qúramyna Úlytau, Sarysu men Kenderlik ózenderining aralyghy, soltýstikte Soltýstik Qazaqstan men Sibir kirdi. Biraq qalmaqtar úiymdasqan sayasy kýshti bolghan joq (Qazaq handyghy jәne noghaylarmen salystyrghanda), búl solay islam dinin qabyldamaghan kóshpeli halyq boldy. Sondyqtan da qalmaqtar birese Qazaq handyghynyn, birese Sibir handyghynyn, birese Noghay Ordasynyng qúramyna enip otyrdy. Olardyng osy handyqtardyng qaysysyna enui atalmysh elderding kýsh-әleuetining myqtylyghyna baylanysty boldy. Taghy da aita keterlik jayt, aq qalmaqtar – týrki tildes telengýtter (teleutter) dep ataldy, [14, 623]. Al altaylyq týrki halyqtary altay, biy nemese tauly qalmaqtar nemese ekijaqty-qalmaqtar dep ataldy [9, 147].

Sonday-aq, osy jerde I.I. Dremovtyng pikirine XV ghasyrdyng basynda Iogann Shilitberger tatarlardyng ýsh negizgi týrining bireui retinde tanyghan «qaytaqtar» (djamboylyq jәne mongholdarmen birge) - búl «Qalmaq» termiynining búrmalanghan jazbasy degen boljamdar qosugha bolady.

A.K.Alekseev: «qalmaqtardy jii qalmyqtarmen (jongharlarmen) tendestiredi, búl mýlde dúrys emes. Ashtarhanidterding ordasynda eki etnikalyq top ta qyzmet etti. Onyng ýstine Qalmaqtar «ilatiya» taypasynyng qúramyna, al qalmyq-jongharlar ordagha han gvrdiyasyn qúraytyn, әskery qúl (gul) retinde endi»,- dep jazdy [21, 168].

Bizding oiymyzsha, XIV-XVI ghasyrlardaghy Qalmaqtar búl keyinnen eki bólikke bólingen, islam dinin qabyldamaghan altynordalyq kóshpendi halyq: Qara Qalmaqtar (Qaraqalpaqtar) jәne Aq Qalmaqtar (Telengittir, Altaylyqtar), olardyng Qaraqalpaqtary ontýstikke Orta Aziyagha ketti (onda 1598 jyldan bastap mәlim), al keyin qara qalmyqtar dep ataghan Altaylyqtar, Oirat-Qalmaqtardyng qol astynda boldy.

Týrki tildes halyqtardyng foliklorynda da qalmaqtar turaly aighaqtar kezdestiruge bolatynyn atap ótken jón.

1. Daftary Chingiyz-name. Isanyng úly, ýisin Ametygha baghynghan halyq Qaltaq nemese Berqabaq dep ataldy [13, 29].

2. Bashqúrt Shejiresi. Mysalgha, Bashqúrttyng Yurmaty taypasynyng shejiresinde birinshi bolyp Búlghargha kelgen Qalbaqtyng kýieui Shiban-han dep jazylghan. Kelesi núsqasynda, Yurmatanyng altyn dingegi - Ayyry Qalbaq ruynan Shiban-han dep jazylghan [20, 123]. Basqa bashqúrt shejirelerinde bezqybaq, besqaltaq, besqalpaq, qalbaq, qaltaq degen halyq ataulary jii aitylady [20, 123-125]. Áuelde biz, Aera Qalbaq shyndyghynda Shibaniyd, al onyng úly Abujay búl Shibanidter әuletinen shyqqan, tanymal noghay hany Aboghay dep joramaldaghamyz [19, 138-139].

3. Qazaq Shejireleri. Sonday-aq, múnda Ayyrqalpaq kezdesetin Qazaq shejirelerin eske týsiruge bolady: «Sabiyan (Qazaq, Sozaq degen eki úl tughan,  Ayyrqalpaqtyng әkesi). Sozaqtan qaraqalpaq halqy, al Qazaqtan -  ýsh qazaq  jýzining arghy atalary – Aqarys, Janarys, Bekarys bastau alady» [2, 45]. Búl jerde Sabiyan Shibangha, al Ayyrqalpaq bashqút shejiresindegi Ayyry (Aery) Qalbaqqa óte úqsas. Sonday-aq, M.J.Kópeevtyng shejiresinde: «Qasym hannyng balalary әkesining óliminen keyin han taghy men qalghan múra ýshin talasqa týsti. Mine osy kezde kórshiles bolghan  noghaylyqtar, ózbekter, qalmaqtar qazaqtardyng jauyna ainaldy»,-dep jazdy [2, 134]. Kelesi Qazaq shejiresinde: «Ózara biyening qymyz bólise almay, úrysyp qalghan Qazaq pen Qalmaq tughan aghayyndylar bolghan»,- dep jazylghan [2, 222]. Odan әri, M.J. Kópeev: «noghaylardyng on taypa odaghy ydyrap, olardyng jetekshisi Ormanbet by ólgennen keyin, Saryarqa Qatty-syban túrghan qaraqalpaqtardyng qolastyna týsti», -dep jazady [2, 74]. Búl jerde de qara qalmaqtardyng basynda Syban (Shiban) esimdi adam túr. Qyzyghy, qazaq tilinde «ayyr qalpaq» qyrghyz etnosynyng ókilin bildiredi [22] [23] [24].

«Ótemis qajynyn» jalghasynan biz Shibanidterding bireuin Qalbaq búgha dep ataghanyn oqy alamyz [15, 65]. Genealogiya boyynsha Shibannyng úly, Bahadúrdyng úly Qútlyq búqagha tendestiriledi [12, 104].

4. Qaraqalpaq shejirleri: Bir shejirede: «Qazaq (qazaqtyng arghy atasy) jәne Sozaq (qaraqalpaqtardyng arghy atasy) – tughan aghayyndylar [4, 484]. Búl qaraqalpaq shejiresi qazaq shejiresine óte úqsas, tek aiyrmashylyghy - Qaraqalpaq shejiresinde әkesining esimi Ayyrqalpaq emes. 1900 jylghy Hiuada jazylghan shejire qazaq shejiresining mәlimetterimen tolyq sәikes keledi. Eri Qalpaq (qazaqtardy Ayyrqalpaq) Qazaq pen Sozaqtyng әkesi. Qazaqtar Qazaqtan, Qaraqalpaqtar Sozaqtan taraydy [11, 107]. Kelesi Qaraqalpaq shejiresinde Anes Qazaq pen Sozaqtyng әkesi retinde jazylghan.  Qazaq ýlkeni jәne ýilengennen keyin maldyng basym bóligine ie bolghan. Renjigen Sozaq ýiden ketip, úzaq uaqyt qanghyryp, ýige qara bas kiyimmen oralyp, keyin onyng ózi de, úrpaghy da qaraqalpaq degen ataugha ie bolghany turaly aitylghan [4, 485]. Shejirening taghy bir núsqasynda, Anesting eki úly, meyrimdi Qaraqalpaq jәne Aqqalpak bolghan. Aqqalpaqtan qazaqtar taraydy [4, 485-486]. Sonday-aq, Qaraqalpaq shejirelerining birinde qazaqtyng hany ne Tәuekelge, ne Tәukege baghynghan, Úrany sol kezde mekendegen aimaghy Úlytaumen baylanysty, Qytay men Qypshaq rulary jayly aitylady.

Qaraqalpaqtardy biylegen Tәuekelding úly Batyr han. Qytay ruynan qyryq Qaraqalpaq – nókerlerlerining biri Tóbet keden alymdaryn bólisude renjip, ashumen Batyr-handy óltirdi. Osydan keyin qazaqtardyng keginen qorqyp, qaraqalpaqtar Úlytaugha qashty. Qytaylardyng úrany (klich), olardyng búryn mekendegen jerining qúrmetine oray Úlytau dep shyqty [11, 39]. T.A. Jdankonyng jazghanynday, Qaraqalpaqtyng ornyna qoldanystaghy qysqartylghan Qalpaq termiyni tarihy epos pen foliklorda, sonday-aq, atalghan halyqtyng arghy atasyn bilidiru ýshin, basqa da qaraqalpaq geneolgiyasynda keng taralghan [11, 110]. Qaraqalpaqtardan әkesining nemese anasynyng tegi taraghanda, qazaqtarda da osylay jay Qalpaq dep atalady [5, 106] [3, 215]

Biz biletindey, qaraqalpaqtar jayynda túnghysh ret Syghanaq qalasynyng manynda 1598 jyly aitylady [11, 134]. Sonday-aq, Manghyt ruy men Qaraqalpaq halqynyng atauy sinonim retinde aitylatynyn atap ótken jón [1, 199] [14, 293]. T.A. Jdanko qaraqalpaq anyzdaryna say qaraqalpaqtardyng Otany dep Qyrymdy, al arasynda qaraqalpaqtardyng arghy atasy ómir sýrgen Edil men Jayyqtyng aralyghy dep sanaydy [11, 127].

Qalmaqtar XIV ghasyrdyng basynan belgili, 1313 jyly Ózbek hanmen  birge islam dinin qabyldaugha kelispegen altynordalyq kóshpendilerdi Qalmaqtar dep ataydy. Ózbek hannyng islamdandyru josparyna qarsy bolyp, Horezmge shabuyl jasaghan Shibanid Badaghúl bolghany mәlim. Onyng úly men inisi Sibirde Kýgedey Yasbúgha úlysynda biylik etken [18, 34]. Orda – Ejenning úrpaghy biylik etken atalghan úlys Kók Ordagha enui mýmkin. Dәl osy kezde Orda Ejen úlysynda Manghytaydyng úly Qalaq, әlde Qúbaq [17]. Ókinishke oray, 1328 jyldan keyin bizde eshqanday mәlimet joq. Qalbaq (osydan arabsha eki búrmalau Qalaq jәne Qúbaq) dep estilip, Qalmaq atauy onyng esiminen shyghuy tolyghymen mýmkin. Sonymen, Ózbek hangha baghynghandar «ózbekter» dep, al Qalbaqqa baghynghandar qalbaqtar (qalmaqtar) dep atala bastady. Qalmaqtar auyspastan, dәstýrli ghúryptaryn saqtap qaldy. XVI ghasyrdaghy qalmaqtar turaly mәlimetterdi I.I. Dremov óte jaqsy taldady. Ol kezde Qalmaqtar Úlytau audanynda mekendedi. 1595 jylghy mәlimetke say, Tәuekel soghysqan qalmaqtar (1585 jyly solardan onyng aghasy, Oraz-Muhammedting әkesi Ondan qaza tapty [16]) men onyng aghasy Shah-Múhammed biylik etken qaraqalpaqtar edi. Tәuekel han qaraqalpaqtargha islamdy uaghyzdaushy Qara–sheyh pen Sary – sheyhty jiberdi [11, 44]. Shah-Múhammedten keyin, qaraqalpaqtargha Tәuekelding úly Batyr han biylik jýrgizdi. Qaraqalpaqtardyng qara qalmaq pen aq qalmaqqa bólinui Sibirdi orystardyn, 1598 jyly Oraz-Múhammedting (Noghay Ordasynyng biyleushisi foliklorda kóbine Ormanbet retinde mәlim) óliminen, qalmaqtardy Tәuekelding jaulaushylyghynan keyin boluy mýmkin. Sondyqtan, qalmaqtardyng bir bóligi Qaraqalpaq degen ataumen (m-nyng b(p)-gha auysuy meylinshe jii kezdesetin jәit) belgili bolyp, ontýstikke ketuge mәjbýr boldy. Múnday Qara degen tirkesti tarihta óz Otanynan Jetisugha ketken Qaraqytaylar aldy. Batystan shyghysqa jyljyghan Qalmaqtardyng kelesi bóligi «aq qalmaqtar» oirattargha baghynugha mәjbýr boldy. Atalghan boljam, Edil men Jayyqta uaqytsha ornalasqanyna qaramastan, qaraqalpaqtar turaly qanday da bir mәlimetting joqtyghyn týsindiredi.

Jaqsylyq Sәbitov.

Abay.kz 

Qoldanylghan әdebiyetter tizimi:

1. Abuseitova M.H. Baranova Yu.G. Pisimennye istochniky po istoriy y kuliture Kazahstana y Sentralinoy Aziy v 13-18 vekah. Almaty. 2001. 426 s.

2. Artykbaev J.O. Kazahskoe shejiyre: istochnik y konsepsiya istoriy Velikoy stepi. Astana: «Altyn Kitap», 2012. 495 s.

3. Artykbaev J.O. Srednee Priirtyshie v kontekste problem istoriy Evraziyskih stepey.Tom 1. Pavlodar. 2007. 267 s.

4. Arheologicheskie y etnograficheskie raboty Horezmskoy ekspedisiy 1945-1948.  Tom 1. Moskva. 1952. 652 s.

5. Beysenbayuly J. Qazaq Shejiresi. Almaty. Atamúra. 1994. 160 s.

6. Dryomov I.I. Kalmaky Desht-y Kypchaka XV-XVI vv. y srednevekovaya Rusi//Drevnyaya Rusi. Voprosy mediyevistiki. 2014. № 3 (57). S. 129-137.

7. Dryomov I.I. Kalmaky Sredney Aziy XIV-XVI vekov//Vestnik Prikaspiya: arheologiya, istoriya, etnologiya. 2012. № 3. S. 104-117.

8. Dryomov I.I. Kalmaky XIV-XVI vekov mejdu Volgoy y Irtyshom y Kalmyskiy epos «Djangar»//Problemy istorii, filologii, kulitury. 2013. № 1 (39). S. 317-329.

9. Ekeev N.V. K probleme obrazovaniya altayskogo etnosa//Vestnik Severo-Vostochnogo federalinogo uniyversiyteta iym. M.K. Ammosova. 2013. T. 10. № 5. S. 146-151.

10. Ekeev N.V. Ob oiratah y kalmakah perioda srednevekoviya y Novogo vremeny (Istoricheskie fakty y ih interpretasiiy)//Kazahskoe gosudarstvo y evraziyskoe prostranstvo: istoriya y sovremennosti. Sbornik materialov XI Evraziyskogo nauchnogo foruma. Astana. 2014. S. 121-126

11. Jdanko T.A. Ocherky istoricheskoy etnografiy karakalpakov. M., Izd-vo AN SSSR, 1950.g. 172 s.

12. Istoriya Kazahstana v persidskih istochnikah. Tom 4. Almaty. Dayk-Press. 2006. 620 s.

13. Ishakov D.M. K voprosu o zapadnyh predelah ulusa Shibana y ego potomkov//Istoriya, ekonomika y kulitura srednevekovyh turko-tatarskih gosudarstv Zapadnoy Sibiri. Materialy II Vserossiyskoy nauchnoy konferensiy (Kurgan, 17–18 aprelya 2014 g.) / otv.red. D.N. Maslujenko, S.F. Tataurov. – Kurgan: Izd-vo Kurganskogo gos.un-ta, 2014. C. 28-31.

14. Miller G.F. Istoriya Sibiri. Tom 1. Moskva. Vostochnaya liyteratura RAN. 1999. 630 s.

15. Mirgaleev IY.M. Soobshenie prodoljatelya «Chingiyz-name» Utemysh-hadjy o pozdnih Shibanidah //Istoriya, ekonomika y kulitura srednevekovyh turko-tatarskih gosudarstv Zapadnoy Sibiri. Materialy II Vserossiyskoy nauchnoy konferensiy (Kurgan, 17–18 aprelya 2014 g.) / otv.red. D.N. Maslujenko, S.F. Tataurov. Kurgan: Izd-vo Kurganskogo gosudarstvennogo uniyversiyteta, 2014. C. 64-66.

16. Sabitov J.M. K voprosu ob obstoyatelistvah poyavleniya Uraz-Muhammed y Kadyraly Jalairy v Sibiriy//Sibirskiy sborniyk. Vypusk 2.  - Tobolisk: izd-vo TGSPA iym. D.I. Mendeleeva, 2012. S. 76-79

17. Sabitov J.M. K voprosu o genealogiyah potomkov Orda-ichena XIV veka// Zolotoordynskaya Sivilizasiya. Vypusk 7. v pechatiy.

18. Sabitov J.M. Ulusy Shibana y Shibanidov v administrativnoy strukture Zolotoy ordy v XIII-XIV vekah//Istoriya, ekonomika y kulitura srednevekovyh turko-tatarskih gosudarstv Zapadnoy Sibiri. Materialy II Vserossiyskoy nauchnoy konferensiy (Kurgan, 17–18 aprelya 2014 g.) / otv.red. D.N. Maslujenko, S.F. Tataurov. Kurgan: Izd-vo Kurganskogo gosudarstvennogo uniyversiyteta, 2014. C. 31-38.

19. Sabitov J.M. Hany Nogayskoy Ordy//Srednevekovye Turko-tatarskie gosudarstva. Vypusk 1. Kazani 2009. S.138-141.

20. Yusupov Yu.M. Istoriya Bashkortostana XV-XVI vekov. Ufa: Giylem, 2009. 192 s.

21. Alekseev A.K. Politicheskaya istoriya Tukay-Timuridov: Po materialam persidskogo istoricheskogo sochiyneniya Bahr al-asrar. Sankt-Peterburg. 2006. 229 s.

22. http://kazaitys.kz/kz/article/view?id=838

23. http://www.writers.kz/journals/?ID=10&NUM=119&CURENT=&ARTICLE=3509

24. http://baq.kz/news/4498