Jeksenbi kýni 75 jasqa qaraghan shaghynda «Syghan serenadasy» әnining alghashqy oryndaushysy әnshi, aktrisa jәne rejisser Zәuresh Esbergenova dýnie saldy. Oqyrman nazaryna ayauly ónerpaz turaly onyng kózi tirisinde jazylghan myna maqalany úsynamyz. Ardaqtylarymyzdy úmytpayyq, aghayyn...

«Oqytushynyng ózin emes, niyetin úrdym»

Búl kisimen súhbattasyp otyryp tang qalmau mýmkin emes. Ne sebepti?

Birinshiden, shynayylyghyna. Onyng boyynda «osy men jurnalistpen sóilesip otyrmyn-au, demek, әreketime de, әngimeme de óte abay boluym kerek qoy» degen jasandy әsiresaqtyq pen jalghan kólgirsuding nyshany da bayqalmaydy. Baghzy kezenderdegi bazbir qyzyq jayttar men sol jasqa tәn qyzba minezderge qatysty esteligi qalay әserli estilse, eshkim syryn alghyzghysy kelmeytin býgingi kezenning binәii әngimesine kiriskende de ishki pikirin esh býgip qalmaydy. Yaghni, jaratylysy qanday bolsa, sol qalpynan ainymaydy. Sahna sanlaqtarynyng arasynda ónerde basqa, ómirde basqa adamdardyng da az úshyraspaytyny belgili bolsa-daghy, Zәuresh apaymen birneshe ret jolyghyp súhbattasqan jannyng osynday oigha tireletini anyq.

Ekinshiden, ol kisining aqty aq, qarany qara dep, ashyghyn aitatyn turashyldyghyna riza bolasyz. Ónerge baylanysty bolsyn, qoghamdaghy ahualgha qatysty bolsyn, «mening oiymsha, mynau dúrys, al mynau búrys» dep beting bar, jýzing bar demey, turasyn aitady. «Óitkeni, men adaydyng qyzymyn, ainalayyn» dep әngimesin әzilmen әrlep qondy da úmytpaytyn ol sonyng ózinde keybireuler sekildi óz pikirin ózgege kýshtep tanyp, «osylay emes pe, sen qalaysha búlay oilamaysyn?» dep ózimbilermendik tanytpaydy, kerisinshe, әr oiyn «basqalardyng ne aitatynyn qaydam, mening jeke kózqarasym boyynsha...» dep naqtylap otyrady.

Ýshinshiden, Zәuresh apaydyng kenpeyildigine de qayran qalmasqa laj joq. Sahnalyq qadamyn ózinmen qatar bastaghan әriptesterinning aldy KSRO halyq әrtisi atanyp, keyingileri de abyroydan kende bolmay jatqanda, shiyrek ghasyrdan astam shiyrlaghan óner jolyndaghy tynymsyz tirliging elenbey, elden erek bolmasa da júrt qatarly jýlde búiyrmay, ataqqa ilinbey, kópe-kórneu tasada qala beru qaybir onay deysiz. Jәne eng qiyny – sol enbeginning aidarynan jel esip jatqan aituly tústastarynnyng qyzmetinen artyq bolmasa kem emes ekenin sezinu ghoy. Onyng ýstine, «men túrghanda «Asyl armandy» aitugha qalay dәting barady?» dep aibat shekken ataqty әriptesing abaysyzda qaytarghan ashy hәm aqiqat jauabyndy kek tútyp, sol ýshin ózining emen esikterdi erkin asha alatyn mýmkindigin paydalanyp, seni ýlken sahnadan qaqpaylay berse she? Izgilikti de, qaraulyqty da ishki dýniyesimen sezip, jýregi arqyly ótkizetin jany nәzik óner adamy ýshin múnyng bәrining az salmaq emes ekeni anyq. Biraq Zәuresh Esbergenovanyng erik-jigerining myqtylyghyna dәlel – ol qiyanat ataulygha esh qynghan emes. Aqyr-sonynda ýnemi shetelge – әlgi әnshiler, shetsiz-sheksiz sayyn dala tósine – búlar gastrolige ketse de, ol osynyng ózinen jaqsylyq kórgisi keledi. Ras, Vengriya, Mongholiya syndy elderge búl kisi de sapar shekti, degenmen sol sayahattardan alghan әserding tughan eldi aralaudaghy, qazaq tyndarmanynyng ystyq yqylasyna bólenudegi siqyrly sezimdermen shendese almaytynyn moyyndaydy.

Tórtinshiden, Z.Esbergenovanyng ónerge ghashyqtyghy da sýisindiredi. Óz shygharmashylyghyna syn kózben qarap, kemshilikteri bolsa moyyndap otyratyn adam ózge ónerpazdyng isine de janashyrlyqpen, týsinistikpen qaray bilse, sýisinbegende qaytpeksiz? Qatarlastaryna qalyptasqan qúrmet óz aldyna, sahna sanlaghynyng jas talanttargha degen kónili tipti alabóten.

– Olar biz siyaqty emes, sәl basqashalau, – dep edi bir әngimeleskende Zәuresh apay. – Tәrbiyesi de, tanym-týsinigi de mýlde ózgeshe. Býgingi jastar batyl, erkin jәne óte daryndy. Áriyne, tipten kemshiliksiz emes, qatelikterin júmys barysynda ýnemi eskertip te otyramyn. Týzetken túsyndy tez týsinip, lezde qaghyp alyp, kelesi joly qaytalamaugha tyrysqan adamnan ainalmaysyng ba! «Men kópti kórgen kónekózbin, tәjiriybem de mol, sender maghan beyimdelinder, men siyaqty oinandar, men siyaqty oilandar» desem, kim bolghanym? Qayta men olardyng kózqarasymen sanasayyn, jastar óz ústanymyn kórsetsin, óz oiyn ashyq bildirsin. Sonda ghana ósu, damu bolady.

Besinshiden, týr-túlghasyna oray qorghansyz da nәzik janday kórinetin Zәuresh apaydy túla boyy túnghan namys órti dersin! Qúittay әdiletsizdik kórse, jana ghana jaymashuaq otyrghan apay jalyndap shygha keledi.

– Óz elimizde tilimizding órken jaya almay otyruy sol namyssyzdyghymyzdan, – dep kýiip-pisedi ol. – Bar qazaqshasy «Kelesi ayaldama – Gogoli kóshesi» degennen aspaytyn Almatygha kelgen sayyn jýregim auyrady. Búl mening namysyma tiyedi! Naghyz qorlyq, qasiret osy ghoy! Jastardyng namysyn janymay jaghdayymyz týzelmeydi. Namysty janu – ózindi-ózing tanu degen sóz. Qazaqty әueli ózimiz qúrmettemey, ózgege syilata almaymyz. Mening dýniyetanymym – tek qana últ. Últ namysy ýshin kezinde oqytushymdy da úrghanmyn. Orys jolamaytyn alys auylda óskenbiz, sondyqtan ba, konservatoriyada oqyp jýrgenimde orys tilin ýirenude biraz qinaldym. Sonda osy pәnnen sabaq beretin múghalimimiz mysqyldaghanday, mazaqtaghanday keyippen «Orys tilin bilmegen adamdy men adam dep eseptemeymin» dedi. Sonda oryssha bilmeytin barsha qazaqtyng adam bolmaghany ma? Jynym kep ketti de, «bayqap sóileniz» dep jaghynan tartyp jibergenimdi bayqamay qalyppyn. Keyin múny estigen rektorymyz Qúddys Qojamiyarov «Áy, búzyq qyz, sen ne býldirip jýrsin? Oqytushyndy úrghanyng ne?» degende, «Men oqytushyny emes, onyng niyetin úrdym» dep jauap bergenim әli esimde...

«Maghan әn aitu kerek!»

Zәuresh Esbergenovanyng konservatoriyada jәne oghan deyin de, odan keyin de basynan keshken hikayalarynan qyzghylyqty da әserli kitap jazugha bolady. Bala kezinen әnge ghashyq bolghan qarshaday qyzdyng daryny elge erte bayqalsa kerek. Manghystaudyng qúmynda týiemen kóship-qonyp jýretin shaghyn auylda ósken onyng әkesi Esbergen 1940-jyldardyng basynda soghysqa ózi súranyp attanyp («mening әkemdi namys óltirgen» deydi әnshining ózi), sonda erlikpen qaza tabady. Sol kezde kishkentay Zәuresh ýsh jasta eken. Anasy Rabigha kýni boyy júmysta, bala-shaghanyng qamymen jýrip, ýige qas qaraya bir-aq oralady. Bolashaq әnshini birese myna kórshige, birese ana kórshige tabystap ketedi eken, biraq ol bәribir ózderining kishkene qarasha ýiine kirip ap, jalghyz ózi quyrshaq oinap otyratyn kórinedi. Sonday sәtting birinde dalada jýrgen әielder qarshaday balanyng zarlata әndetken dausyn estiydi. «Búl kim boldy eken?» dep dauys iyesin әri-beri izdegen olar aqyry osy ýige bas súqsa, júdyryqtay qara qyzdyng әkesin joqtap otyrghanyn kóredi. Onyng ónmeninnen ótip, jýregine qadalatyn qasiretti ýninen onsyz da qamyghyp jýrgen auyldyng qatyn-qalashy kózderine jas alyp: «Qaraghym-au, qarghaday bolyp dausyng qanday zarly edi? Bala ekesh balanyng da jýregine jýk týsirgen súm soghys-ay! Aynalayyn, qoya qoyshy, әitpese myna ýninmen sen býkil auyldy jylatasyn», – dep basu aitqan eken.

Ánshi konservatoriyagha da osy dausynyng daralyghynyng arqasynda týsken. Ózge júrt emtihan tapsyryp, synaqtan ótip jýrgende Zәuresh bir top ústazdyng aldynda eki әn aityp-aq student atanghan. Dausy konservatoriyanyng dualyn dirildetip, terezesin syqyrlatyp jibergende, talaydy kórgen tarlan mamandardyng ózining auzy ashylyp qalypty. Biraq ol kezde (ótken ghasyrdyng 50-60-jyldary) búl oqu ornynda sabaq negizinen Europanyng klassikalyq muzykasynyng ýlgisimen, yaghni, operalyq baghytta jýrgiziletin.

Esbergenovanyng qazaqtyng keng jazirasynday jaydary әnderine say keletin erekshe dausy «olay aitpa, bylay ait» degen núsqaular men shekteulerge esh kónbeytin. Oqytushy olay tartyp, bolashaq әnshi bylay tartyp, әri-sәri kýide jýrgende birde Mәskeuden aimaqtardaghy oqytu jýiesin tekseruge komissiya kele qalady. Komissiya mýshesining aldynda Zәuresh әndi opera stiylinde emes, әdeyi ózi qalyptasqan qazaqy baghytta shyrqaydy. Sonda ortalyqtan kelgen maman ornynan atyp túryp, jas ónerpazdy qúshaqtay alyp: «Mynau – dayyn әnshi ghoy, múny nege qinap oqytyp jýrsinder?» – depti. Sóitip, ony әlgi oqytushylardyng aldyndaghy azaptan birjola qútqarypty.

Alayda nebәri ekinshi kursta oqyp jýrgen qyzdyng birdene ghyp konservatoriyany bitirui kerek emes pe? Aqyldasa kele Z.Esbergenova rejisserlik fakulitetke auysyp, «teatr rejisseri» mamandyghyn alyp shyghady. Onyng keyinirek әnshilikpen qatar rejisserlik qyzmetti de qatar alyp jýrui osyghan baylanysty.

Konservatoriyany bitirgen song jas maman Jambyl oblystyq, Atyrau oblystyq teatrlarynda enbek etti. Ásirese últtyq mәdeniyetting ýlken janashyry Ózbekәli Jәnibekovpen birge júmys istegen Torghay oblystyq teatryndaghy qyzmetin erekshe saghynyshpen eske alady.

– Ras, әuelde biraz әbirjidik, – deydi Zәuresh apay. – Arqanyng qysy qatty, key kýnderi qarly boran soqqanda alay-týleyden eshtene kórinbey, júmysymyzdy jatatyn ýiimiz ben teatr ghimaratynyng arasyn aldyn ala jalghap qoyghan arqan arqyly tauyp baratynbyz. Basqa da qiyndyqtar kóp boldy. Biraq jas boldyq, jalyndap túrdyq, Ózaghang sekildi tәuekelge bel busa, maqsatyna jetpey tynbaytyn tynymsyz adamnyng iydeyasyn boyymyzgha sinirip júmys istedik, sondyqtan bolar, eshteneni elegen joqpyz. Kerisinshe, sol qiyndyqtardy qazir saghynamyn. Men sodan keyin Ózbekәli Jәnibekovtey ghajap túlgha kórgen emespin. Óz isine shyn berilgeni sonday, negizgi júmysy Torghay oblysy basshysynyng iydeologiya jónindegi orynbasary bolsa da, ózi qúrghan qazaq teatrynyng әr qadamyn baqylap otyratyn. Amangeldi batyrdyng zayyby – Balymnyng zaryn spektaklige әzirlep, aldyn ala radiogha jazuymyz kerek bolghanda, ózi jelkemnen qadaghalap túryp jazdyrghany bar. Keyin júmysqa kónili tolyp, «Zәuresh, jaraysyn, tamasha oryndadyn» dep razylyghyn bildirer edi. Ol kisi óle-ólgenshe ónerge qyzmet etken sheneunik boldy. Qazir, kerisinshe, óner sheneunikterge qyzmet etuge kóshti ghoy...

Teatr salasynda enbek etip jýrgen jyldary Z.Esbergenova әu bastaghy әnshilik armanyn úmytqan joq.

– Birde qalyng oigha shomyp otyrdym da, әlden uaqta oqystan oyanghanday bolyp, aldymdaghy aq qaghazgha qaradym. Senseniz, qalay, qashan jazghanymdy ózim bilmeymin, biraq «maghan әn aitu kerek!» dep jazyp qoyyppyn, – deydi ol.

Búl – әn ýshin tughan jýrekting sol arzudy ansaghan ýni bolsa kerek.

Zәuresh apay sosyn Almatygha oralyp, «Qazaqkonsertte» 20 jyl qyzmet etti. Býkil qazaq dalasyn aralap әn saldy. Nәdiya Shәripova, Ludmila Ivanova-Sokoliskaya, Gýljihan Ghaliyeva syndy ústazdarynyng shapaghatyn sezindi. Elding saghynyp kýter sýiikti әnshisine ainaldy. Shәmshi Qaldayaqovtyng ózi әnshining oryndauyndaghy «Syghan serenadasyn» tyndap: «Búl әndi Zәureshtey eshkim aita almaydy eken», – dep moyyndaghan eken...

Sәken SYBANBAY

Zәuresh ESBERGENOVA. Ánshi, aktrisa jәne rejisser. 1940 jyldyng 27 sәuirinde Manghystau oblysy, Manghystau audanynda dýniyege kelgen.

Repertuaryndaghy әnder: negizinen halyq jәne halyq kompozitorlary әnderi, el auzynda «Jeti qayqy» atanghan, HIH ghasyrda Manghystau ónirinde ómir sýrgen Dosat, Tastemir, Óskimbay, Túrsyn, Ádil, Sholtaman, Jylgeldi tәrizdi sal-serilerdin, sonday-aq Qayyp Qorabayúlynyng әnderi. Zamanauy qazaq kompozitorlarynan K.Kýmisbekovtyng «Mening dalam», E.Hasanghaliyevting «Asyl arman», Sh.Qaldayaqovtyng «Syghan serenadasy» jәne t.b. әnderin alghash shyrqaghan әnshilerding biri. Kóptegen әnderi men rejisser, redaktor retinde jasaghan muzykalyq baghdarlamalary Qazaq radiosynyng Altyn qorynda saqtauly.

Oynaghan rólderi: M.Áuezovtyng «Qaraqypshaq Qobylandysynda» – Qarlygha; «Ayman-Sholpanynda» – Tenge; Vs.Vishnevskiyding «Optimistik tragediyasynda» – komissar; N.Hikmetting «Soqyr padishahynda» – tazsha qyz; M.Bayjiyevting «Jekpe-jeginde» – basty әiel beynesi jәne t.b.

Qoyghan spektaklideri: M.Áuezovtyng «Týngi saryny», S.Jýnisovtyng «Japandaghy jalghyz ýii», Á.Ábishevting «Belgisiz batyry», Z.Qabdolovtyng «Sónbeytin oty», M.Gorikiyding «Songhylary», N.Hikmetting «Eleusiz qalghan esil eri», buryat dramaturgi S.Shagjinning «Sandyqtan shyqqan saytany», sonday-aq B.Tәjibaevtyng ssenariyi hәm E.Hasanghaliyevting muzykasy arqyly qoyylghan reviu-konsert jәne t.b.

2015 jyldyng 18 qantarynda dýnie saldy.

Abai.kz