Súraghan Rahmetúly,

aqyn-jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty

    ...Aqyryn jýrip anyq bas...

 Abay

       ...Qatang jaylap, jay sóile...

 Teodor Ruzvelit

Daghdarys saldarynan әlem elderi eki tarapqa /Bipolar Word/ bólinetin týri bayqalady. Ártýrli integrasiyalar auany payda boluda. Búryndary Resey, AQSh qatarly eki iri derjava bәsekelestikpen eki týrli sayasy «odaqtasudyn» ýlgisin jasaghan edi. «Odaqtaspaudyn» ong jolyn Ýndistanda Javaharlal Neru, Egiypette Kamil Abdulnasyr, Indoneziyada Ahmet Sukarno qatarly әlemdik dengeydegi iri gigant túlghalar izdestirgenimen lәiim nәtiyjeler saldary basqa baghytty kórsetetin. Dýniyejýzilik qyrghiy-qabaq soghystan keyin «Soskenestik elder» bir jaqty sayasy jýieni qalyptastyrugha úmtylghanyn bilemiz. Sol bir Kenestik sayasy kenistiktegi saldardyng sony býgingi ekonomikalyq kýireuding basty shartyn әkeletin týri bar. «Alpauyt segiz» hәm damyghan segiz elding qatarynan alastatylghan Resey ekonomikalyq daghdarysty basynan keshe bastady. Áriyne búl búlqynystyng sony Resey qatarly elderding AQSh dollaryna shýiliguding jana jýiesin әkele jatuymen bayqalady. AQSh dollaryn ghalamdyq naryqtan alastatudyng negizgi tәsili jana aqsha, basqa bir jana valuta shygharu, sol arqyly «dollardy yghystyru» bolsa kerek. Búl әreketting songhy zardaby nege úryndyraryn әli eshkim boljay almaydy. Evropa elderi Reseyge, Resey Evropagha hal-qadirinshe óz importtyq shekteulerin engizdi. «Álde ótirik, әlde shyn, әlde saytan, әlde jyn!!!» Evropa shamamen Reseyding tellurokratiyalyq, talassokratiyalyq sayasaty saldarynan milliardtaghan evronyng ziyanyn shegui mýmkin?! Dollargha shýiligu dúrys pa, búrys pa ony aldaghy uaqyt dәleldeydi. Áyteuir AQSh 1944 jyly Bretton-Vud qalasynda әlem qarjygerlerining mәmilesinen keyin «AQSh dollary» atty «han taghynyn» payda bolghany belgili. Dollar - «әlemdik altyn valuta». Dýniyejýzilik II soghysta Evropa AQSh-tan 11 mlrd dollar qaryzgha alady. Al, onyng 33,6 mlrdy taza payda retinde Amerikanyng óz qambasyna endi. Dýniyejýzilik II soghys sonynda AQSh әlemdik altyn qorynyng 70 payyzyna egelik etken kez... Mineky osydan keyin dollardyng «han taghyndaghy» dәuiri bastalghan.

Aytsada, әlemdik naryqqa ótken jyly 4300 tn altyn shygharyldy. Altynnyng kólemdi iri bóligi Qytaydan - 370 tn, kelesisi Avstraliyadan 250 tn, ýshinshi bóligi Reseyden 205 tn. Al, Peruden 365 tn, Soltýstik Afrikadan 170 tn, Kanadadan 102 tn altyn әlemdik naryqtyq ainalymda. Dollar sol altynnyng qúny men buynan túraqtaydy. Altyny kóp elder qisapsyz tabys tabady. Mysaly, eng shaghyn tiyimdi investisiya engizushi elder qatarynda Kanada bar. Búl el 2012 jyly 2,6 mlrd dollar payda tapsa, AQSh 33,7 mlrd, Qytay 22,9 mlrd, Avstraliya 16 mlrd dollar jinady. Býginderi altyn kenderi qúrlyqtan qashyp múhit pen teniz týbine shókti. Ghalamdyq esep-qisaptar boyynsha 1 mlrd tonna altyn tek su astynda jatyr?! TMD elderinde Ózbekstannyng altyn óndiru jolyndaghy qadamy erekshe. KSRO  Mәskeuding qazanyn altynmen toltyrghan tústa ózbekter barlyq altynnyng 16 payyzyn beretin edi. Solay. Ásirese Ózbekstannyng Múraptau altyn kenishi әlemdik tizimde. Endi sol «qúndy metal» qúny Niu-Iork birjasynda  1284-1700 dollargha deyin kýrt tómendedi. Sonday-aq mystyng bir tonnasy 6000 dollargha deyin týsti.

Adamzat tarihynda 130 myng tonna altyn óndirilip, ainalymgha týsti degen derek bar. Qazirgi jaghdaydan búrynyraq altynnyng bir unsiyasy 1920 AQSh dollaryna teng edi. Ýstimizdegi jyly búl qún onsha kóp ózgere qoymaydy dep jýrdik. Amerikada 1938 jyly 13 myng tonna altyn qory bolghan. Barlau nәtiyjesinde 1947 jyly búl san 17,7 myng tonna, 1949 jyly 21,8 myng tonnagha jetken. Al, dollardyng naqty qúny 35 dollar 1 troy unsiya nemese 31,1 gr altynmen ten. Yaghny 1 dollar 1 gr altyngha ten! Eger 1965 jyly Fransiya preziydenti Sharli de Golli «Altyn men dollardyn» standartyn belgilemegende dollardyng býgingi kýii qanday bolar edi degen súraq tuyndaydy?!

Al, Resey rubline kelsek, múnday qúldyraudy mýmkin ekinshi ret kórip otyrghandyghyn bayqaymyz. Reseyding «Yabloko» partiyasynyng basshysy Sergey Mitrohinning bir mәlimdemesi ýrey tughyzady. Ol:  «...Rubli qúnynyng múnsha qúldyrauy Reseydi jana jaugershilikke әzirley bastaydy...» dedi. Rasynda solay boluy әbden mýmkin. Ukrainadaghy sayasy әreketter saldaryn AQSh-taghy sayasatkerler úmyta qoymaghan sekildi. Kelesi kezekte Reseyge jana shekteuler qon mәseleleri talqylanyp ta ýlgerdi. Eger kýrdeli jaghdayattar ushygha týsse Reseyding eng bedeldi kompaniyalary «Rosoboroneksport» jәne «Gazprom» asa ynghaysyz jaghdaygha úshyrauy da sózsiz. NATO tarapynan Gruziya, Ukraina, Moldaviyagha qaray jóneltetin Resey gazynyng eksportyna kedergi jasaluy әbden mýmkin. Osy kýnderi Ukraina AQSh-tyng naqty sybaylasyna   aynaldy. NATO әlemge egelik etken 65 jylda dýniyejýzin qamtyghan qandy soghys shygharmaghanyn da eskeru kerek sekildi. NATO-nyng bas hatshysy Yens Stoltenbergting Bruselldegi bir mәlimdemesine sýiener bolsaq, AQSh juyr manda Ukrainagha qaru-jaraq kómegin kórsete qoymaytyn sekildi. Alayda, qaru-jaraq eksporty әlemdik bәsekelestikting basty nysanasyna ketkeli qashan?  Sol nysanadan AQSh ainalyp óte ala ma?! Qyrymgha yadrolyq qaru-jaraq shoghyrlandyru mәselesi әlemdik baspasóz betterinen dýrkin-dýrkin /revansisme-R.S/ kórinis bere bastaghany da Reseyge qatysty bir mәselening býkpesin asha týskendey.Búl jerdegi mәseleden tuyndaytyn súraq:  adamzat dәuirining 2000 jyl búrynghy jabayy ýrdisimen oilap, ony qajet etetin hayuanilyq ainalyp kelmesine kim kepildik ete alady?!

Sonau 1945 jyly Tamyzdyng 6-sy kýni 8 saghat 15 minutta Nagasaki,  odan keyin Hirosimo («The Little Boy», Tamyzdyng 9-y kýni 11 saghat 2 minutta «The Fat Man»)bastan keshken bәleket oryn almasa jarar edi?!  Songhy kezde Japoniya ýkimeti Ukrainanyng soltýstik bóligindegi oryn alghan oqighalargha sәikes Reseyding 13 iri kәsipkerine sanksiya belgileu mәselesin kóterdi. Búl turaly «Ria-Novostiy» habarlap ta ýlgerdi. Eger jaghday osylay jalghasa berse, atalmysh kәsipkerlerding Japoniyagha at izin saluynyng ózi ekitalay bolady-mys. Japoniya bankisine barlyq qarjysyn saqtatqan 13 kәsipkerding mәlimeti jóninde dailymail.co.uk sayty suyt habarlardy taratudy kózdep otyr. Mәlimdelgen uaqytta óz qarjysyn keyin audara almasa búl kәsipkerlerding «kýiip ketui» de ghajap emes. Tek osymen ghana shektele alsaq tәuir bolar edi. Alayda әlem ekige qaq jaryldy. Qazaqta «Alash tughan, tughan bolmas, aghash qúman – qúman bolmas. Aghash qúman kýiip ketedi, alash tughan týiip ketedi»- demey me!

Aziya Tynyq múhity aimaghyna qarasty elder ótken shiyrek ghasyrdyng arasynda birshama tabystargha qol jetkizip damudyng jana ýlgisin qalyptastyrghany bar. Aytalyq, Avstraliya, Gonkong, Japoniya, Jana Zelandiya, Singapur, Ontýstik Koreya, Tayvani qatarly elderding ishki jalpy ónimining jyldyq kórsetkishi 4,7-5,7 payyzdan týspey kelgen. Búl qazirgi daghdarystan búrynghy ekonomikalyq jaqsy nәtiyjelerding bir parasy edi. Syrtqy sauda kórshi elderding bәrine teng dәrejede iygiligin bere bastaghan tús – osy kez-tin. Zandylyq qaghidalary boyynsha jeke bir elding ghana tәueldiligine jýginushilik keyin ysyrylyp, ortaq yntymaqtastyqtyng jaqsy bir ýlgisi kórinis bergen. Ekonomikalyq qauipsizdik mәselesi de ortaq túrghyda tiyimdi qarastyrylghan-dy.  Al, býgingi jaghday mýldem basqasha auandy menzeydi. Jylqy jylynyng sonynda әlemde múnay baghasy barynsha qúldyray týsti. Sonau 1973 jylghy «Múnay shok»-i qayta ainaldy.  Tipten bir barreli brent sortyna tiyeseli múnay baghamy 59.94 AQSh dollaryna deyin shegindi. Juyrda Niu-York birjasynda múnay baghamy 45.086 dollargha qaray ketti. Búdan song damysty, damyssyz elder ýzdiksiz ekonomikalyq zardaptyng kesirli sәtterin ýreymen qarsy aldy. Resey rublining qúny búrnaghy jyldardan  tómen qaray syrghy jóneldi. ORES-ting mәlimeti boyynsha әlemdik naryqta múnay baghamy 30 payyzgha deyin qúldyraydy. Tosyluy men toqtauy neghaybyl. Eger múnay baghamy 70 AQSh dollarynan tómendep ketetin bolsa, ORES múnay óndiru, óndeu isin kýrt azaytuy mýmkin. ORES-ke mýshe elder ekonomikasyna aiyryqsha zalal keltirile bastauynyng belgisi búl. Mysaly, atalmysh úiymgha mýshe elderding keybiri beluardan shyghyngha bata bastady. Solardyng biri - Venesuela. Qyzyqtysy osy Venesuela songhy kezde qaru-jaraq satyp alu jaghyna kónil bólude.  Alayda aldaghy eki jylda ORES-te múnay óndiru mólsherin 28,2 mln barrelge azaytqannan basqa jol qalmaghanday. Eger múnay baghasynyng qúldyrauyna tótep beretin basqa da sharalar qoldanylsa da kýnine óndiriletin múnaydyng 1-1,5 mln barreli óte tómengi dengeyge týsedi. Búl «Pire Energy Group» basshysy әri sarapshysy Gery Rosstyng dolbary.

Ýstimizdegi jyly da qara altynnyng baghasy tipten qúldyray týsedi. Avstraliya qatarly keybir ekonomikasy túraqty elder qara altyn nemese kómirdi « sary altyn etudin» sayasattaryn kózdeude. Avstraliyanyng koksty kómiri Qytaygha eksporttalady. Resey, Kanada, AQSh, Indoneziya qatarly elderding koksty kómiri әlemdik naryqta óz baghamynan aiyrylmaydy. Demek, taghy da kesapattar saldarynan osy qara altynnyng qúny әlemdik naryqta onsha keremet óspes. Koks kómiri qymbat bolghanymen tasymaldaytyn tústa eksporttaushy elderdi qiynshylyqtargha úryndyruda.  Al, Avstraliya ghana Qytaygha kómirdi teniz joly arqyly tasymaldaytyndyqtan birshama payda tabady. Qytaydyng qúrysh qúyatyn ónimderi týgeldey derlik teniz jaghalauyna qaray ornalasqany da oghan ynghayly. Aytalyq, tenizben tendelgen bir tonna kómir 12-15 AQSh dollaryna teng baghamen jetkiziledi. Songhy kezde Resey de kómir kenderin Qytaydyng tehnologiyasymen tolyq jabdyqtay bastady. Jana zamanauy tehnologiyalar engizdi. Ókinishke oray osy sayasatty sezgen qytaylyq kәsipkerler ótken jyldan bastap import arqyly engiziletin kómirge 3-6 payyzdyq salyq mólsherin oraylastyrdy. Búl shara osy jyldyng qantar aiynan bastap jýzege asty. Qytay importtyq alpauyt. Olar satyp alatyn kómirding sapasyna óte qatang talaptar qoyatyn boldy. Mysaly, 600 shaqyrymnan alys qashyqtyqtaghy tiyemeli kómir ýshin himiyalyq qospa normasy hәm synap 0,6 mkg/g, myshiyak (arsenic) /qaz. – kýshәn/ 80 mkg/g, ftor 200 mkg/g, fosfor 0,15 payyz, hlor 0,3 payyzdan tómen bolmauy kerek eken?! Sonday-aq kýreng kómirding shamadan tys qoqymy 20 payyzdan aspauy kerek delinse, jylu shygharatyn quaty 3946 kkal/kg-nan joghary, basqaday sorttaghy kómirding kýl qoqymdary 30 payyzdan tómen, jylytu quaty 4300 kkal/kg-nan joghary boluy shart. Mineki, alpauyt elderding ózi qara altynyn dollargha aiyrbastau jolynda birshama kedergilerdi joya alady. Ekonomikalyq daghdarys, kýireu, altyn men kómirdin, dollar men evronyng taytalasynda osylaysha әlemdik naryqta óz izin qaldyruda.

2014 jyly tamyz ailarynda bir AQSh dollaryn 36 rublige aiyrbastaytyn kәsipkerler býgingi jaghdayda bir AQSh dollaryn 80-100 rublige alatyn jaghdaygha tirelip otyr.  Qazaq ýkimeti últtyq valutasynyng qúnyn 7,4 payyzben «ústauda». Dúrys reforma, tengeni emissiyadan qorghaudaghy ondy intervensiya!

Qanday bir memleketting aldyna qoyatyn birden bir mәselesi bolsa ol – órt shalghan ónirlerdegi soghys zardabynan qorghanu. Tayau Shyghys órtke oranghan kezde ýlkendi-kishili qaqtyghystar úshqyny ónirdegi elderding bәrine shashyrap, onyng sony alapat maydandargha úlasatyn qauipter de tuyndaghan. Sonyng saldarynan birneshe memleket, kýlli qúrlyq týgel sayasy daghdarystargha tap bolghany bar. 1948 jyldan Palestinany alghannan keyin, jóiitterding úiqysy qashqanyn aita ketu kerek. Demek, dýniyejýzilik soghystyng songhy sәtinde osynau Tayau Shyghystyng jana tarihyna taghy bir tarihy paraq qosylghan. Ol 45 jyldan keyin Norvegiyadaghy Izraili Palestinany azat etu úiymynyng kelisimi edi. Izraili Palestina arasyndaghy 4 jaghday yaghny aumaqtyq tútastyq avtonomiyalyq mәrtebe jәne qauipsizdik mәseleleri kýni býginge deyin Tayau Shyghystyng tarihyn somdap keledi. Tayau Shyghystan shang shyqsa, Qiyr Shyghystan qan shyghatyn. Álemdik ekonomikada payda bolghan jana bir ózgeristerding jalghasty qaynar kózi osy bir sayasy jaghdaylargha baylanysty boluy mýmkin. Álemdik sauda qarym-qatynasynyng (soghys jaghdaylaryna sәikes)  ýstemelene týsuine oray naryq pen kәsipting týri kóbeydi. Búl jaghday әlem elderine beytarap sayasat jýrgizuden góri yntymaqtasugha sayasy ymyralyqqa, kidi mәmilege shaqyra bastady. Búl sayasy әreket bayaghy 60-shy jyldardan bastau alghan qazirgi biz aityp jýrgen integrasiyalanudyng bastauy bolsa kerek. Sauda sayasatyna barrier (barrier), barter (barter), salido (collude) qatarly jana nemese argue týsinikter qalyptasty. Búl әrbir elding últtyq qauipsizdigi men ekonomikalyq qauipsizdigining basty baghyttaryna ózektes keledi.

Búrynghy  qazaqy  alypsatarlyq 90-shy jyldardaghy qara kólenkeli jabayy sauda ýrdisi óte keyin qaldy. Sauda qarym-qatynasyna janadan qaterli, kesapaty, hәm iygilikti ghúryptar payda boldy. Yaghny әlemdik sauda qarym-qatynasy búryn bolmaghan tyng jolgha bet búrdy. Jana kiyber tehnika, biotehnologiya, jana qaru-jaraqtar saudasy jana strategiyaly astarly qúpiyalargha toly mýmkinshilikterdi kórsetetindey. Eng bastysy bәsekege qauqarly bolu, jana jana biyikterdi baghyndyru, eksport ónimderi arqyly basqany yghystyru sayasaty beleng aldy. Qoghamda kópshilik dauysyna ie orta dәulettiler men iri kәsipkerler de osyny qoldaydy. Boljamdar men sәuegeylikting týrlisin ensere bilgen danyshpandardyng biri Gýnnar Murdali /1898-1987/ aitqan «anyzdyn» shyngha ainaluy...

Sayasy ekonomikalyq kýireuding keybir túsynda әr jerde tútanghan soghys órti de ekonomikalyq daghdarystyng apatty apanyn terendete týsude. Mysaly, Pentagonnyng Siriyagha әskery shabuyly óte kýrdeli sayasy jaghdayattardy qalyptastyryp ýlgerdi. Yemende de sayasy jaghday kýrdeli. Ál-Beydaua ólkesindegi shataqtar ýdey týsti. Múndaghy teke-tirester turaly «Sky News Arabia» tele arnasy tym jaqsy habarlar taratpaydy. Yemenning astanasy Sanak qatarly birtútas ólkelermen  «Ali Hausiydin» baqylauynda túr. Aytpaqshy, 2011 jyly taghynan tayghan Yemen kósemi Ábu Abdullah Salihtan keyin 2012 jyly biylikke kelgen Mansura Hady útymdy sayasy әreketter jýrgize almady. Órtting ózindiginen sónetin týri joq. Ónirlerde bayaghy әskery qaru-jaraqtyng eksporty qaytalap jandana bastady. Parsy shyghanaghyndaghy Qyzyl teniz flotynan «Raftor» bombalaushy jәne «Tomahawk» kýiretushi qaru-jaraqtary saudagha týsti. AQSh ta Reseyden ózinin  «Orbital Schiences» kompaniyasy arqyly «RD-181» qúrylghysyn bir milliyard dollargha satyp alugha kelisui osynyng dәleli. Qazirde «Orbital Schiences» «Energomash» korporasiyalary atalmysh 60 qúrylghynyng 20-yn paydalana bastady.

Sonymen qatar Saud Arabiyasy da Qytaydan orta qashyqtyqtaghy «OF-21» ýlgidegi ballastikalyq zymyran satyp alady. Atalmysh zymyran 1700-3000 shaqyrym qashyqtyqqa deyin jetetin quatty. Búl mәlimetti Qytaydyn  «Want China Times» aqparaty rastap otyr.

Álem halqy jylqy jylynyng songhy sәtinde tanerteng ýreymen oyanatyn boldy. Tónkeristik, radikaldyq baghytta beleng alghan órt qauipi irgege keldi. Bir kezde Arabiyadaghy órt úshqyny Tunisten tútanghan. Úlybritaniya shengelindegi Gonkongining búlqynysy 1997 jyly Qytaydyng paydasyna sheshilgen. Al, Argentina bolsa qaryzgha belshesinen batyp, basqa bir imperiyagha qoldy bolyp ketuding aldynda túrdy. Ár ónirlerde tútanugha jaqyn qaqtyghys oshaqtary kórinis berude. Áueli 1999 jyly ornaghan «Ali-Kayda» kósemi Abu-Musab ali-Zarkuydi 2001 jyly 9-aydyng 11 kýni AQSh-taghy landy úiymdastyrdy dep kóriletini de iri toptyng dýbirli qimyly qisyndy ma? Endigi kezekte «Islamiyat Halifaty» degen jana ataugha úlasty. Jihadshylar Izrayli, Palestina jәne Tayau Shyghys, Týrkiyanyng soltýstigine qaray jedel etek jayyp barady. Bir sheti Irak, Tigr, Efrat dariyalarynan assa, ontýstigi Egiypet, Ýndistan shekaralarynan ótip Kavkazgha qaray oiysty.

Búl әriyne ýlken problemanyng basy. Egiypettegi oryn alghan kýrdeli jaghdaygha baylanysty qaru-jaraqtyng qajettiligi kýn tәrtibine ainaldy. «Rosoboroneksport» kompaniyasynyng tóraghasy Anatoliy Isaikting mәlimdemesine qaraghanda, soghys órtindegiler Reseyden 3,5 mlrd AQSh dollaryna teng keletin qaru-jaraq alugha deyin kelisip otyr.

Mineki, keler sәtterding birinde taghy da Resey ózining jana ýlgidegi tankisin saudagha salmaq. «Armata T-16» markaly tank. Armata – qaru-jaraq maghynasyndaghy latyn sózi. Alghashqy tankler «Uralvagonzavod» óndiristen shygharyp ta ýlgerdi. Osydan 5-6 jyl búrynghy jana tehnologiyanyng nәtiyjesi. 2020 jyly degende 2300-den astam Armata óndiriledi. Armata týrli oqtardy kerektenedi jәne bir retki oqtaudan keyin 22 ret oq býrkedi. Ol jer, jer klasynyng zymyranyn da kózdey alady. Shynjyr ayaqty. Saghatyna 70 shaqyrym jýgiredi. Bir retki janarmaymen 500 shaqyrym qashyqtyqqa jete alady. Bes metr tereng sugha jýzedi, 1 metr biyiktikke sekiredi, 30 gradustyq qiyada órmeleydi t.s.s. 130 attyng kýshine teng motorly, alystan basqaratyn tetigi taghy bar. Áue shabuylynan qorghana alatyn zenittik, radarlyq jýiege sýienedi. Tankining salmaghy 55 tonna. Jýrgizushisi 360 gradusqa ainalyp, tónirekti sholugha ynghayly. Armata-nyng qúny qansha million dollargha teng keletini әli kýnge jasyryn. Alayda osy qaru-jaraqty satyp alugha Qytay tarapy úsynys jasap otyr. Ótken jyly Juhay qalasynda ótken  «Airshow China-2014» jәrmenkesinde atalmysh tankining jana ýlgisi kórsetilgen. Qytay búryndary orystardan Su-24 úshaghyn jәne sýnguir kemelerin satyp alyp túrghan.

Alandatatyn bir mәsele osynau alpauyt elder arasyndaghy strategiyalyq balanstyng ózgeriske úshyrauy  jana bir  ayqastyng soyqany tayap kele jatqanynan habar beredi. Sonymen birge bir beldeudegi elder ózara ekonomikalyq damysyna sәikes óz-óz qauipsizdigin qamtamasyz etu jolynda qaru-jaraq saudalau bәsekesine birjola bet búru da ghajap emes. Songhy kezdegi aqparattar boyynsha Qytay Halyqtyq Azat etu Armiyasyna jana tehnologiyalar engizude. Ýsh millionnan astam әskeriyleri bar 20-dan astam armiyalyq bólikterden túratyn jayau әskerding 76, tankining 11, zenitting 6, mehanikalandyrylghan 2, desanttyq 3 diviziyaly, 800-den astam tank, 4500 sauytty mashina, 4000-nan astam úshaq, 150 su kemesi, 150 ballastikalyq zymyran, 17-18 qúrylyqaralyq zymyrandar bar úly kýsh iyesi – Qytay Armiyasy kýsheye týsude. Osy elding әskery salagha júmsaytyn qarjysy turaly Halyqaralyq Valuta Qory, Álem bankisi, belgili qytaytanushylar men búl elding Qorghanys salasyn saraptaushylar әrtýrli san-derekter keltiredi. Demek, QHR-nyng әskery salagha júmsaytyn qarjy mólsheri 28-36 mlrd dollardyng ainalasynda boluy kerek.

Sayasy sybaylastyqtyng kýrt ózgerui, ekonomikalyq kýireuding týreni osylaysha qaru-jaraqtyng artynan týsuge mәjbýr etip otyrghanday. Songhy kezderi 50 jyl boyy teke-tires bolghan AQSh pen Kubanyng qarym-qatynasy ózgere bastady. AQSh pen Kuba 116 jyl boyy irgeles otyrsa da bir-birimen yzgharly qatynasta bolghanyn bilemiz. Endi mineki, Kubamen diplomatiyalyq qatynasqa jylu mausymy engizilgendey. AQSh preziydenti Barak Obama Kubagha qarsy jasalghan ekonomikalyq shekteulerdi bosatugha uәde berdi. Demek, AQSh Soltýstik Koreyagha týrli shekteuler jasaudyng qamyna kiristi. Qoyan búltaq sayasat... Sosialistik Koreyanyng kóshbasshysy Kim Jen Un Reseymen baylanys jasaugha bekingen synayly. Búl jóninde Japoniyanyng «Asahy Shimbun» basylymy jariya etti. Taghy da Resey men Soltýstik Koreyanyng arasyndaghy shoyyn joldyng kýrdeli jóndeuleri men gaz jetkizetin qúbyrdyng mәseleleri sayasy sauda t.s.s.

Osylaysha sayasy teke-tirestik jaghdaylary ushyghyp túr. Leonid Mlechinning «Putiyn» atty saraptamasynda Qyrymgha jasalghan «anneksiya» Putinge qanday abyroy әperdi?-degen súraq qoyylady.  Leonid Mlechin Mihaylovich bylay deydi: «...Rossiya nedovoliny ne modeliu syrievoy ekonomiky «nefti uhodit – prihodit denigiy», a, tem, chto im malo dostaetsya iz etih deneg Kogda v Rossiy budet umnyy sari?». Ras. Búl súraqty kez-kelgen sarapshylar týrli-týsti boyaularmen әrlep, әlemdik aqparattargha astarlap ornalastyrumen jýr. Dýnie - әlemdegi qyrghiy-qabaq әreketterding barlyghy Qyrym mәselesinen keyin ashyq «teniz dengeyine» ashyqqa shygha jóneldi.

Japoniya men Reseyding talasyna ainalghan 4 aral, Shyghys Prussiya nemister ýshin, Kareliya Finlyandiyagha, Osetiya Gruziya ýshin, Dnestr Rumyniyagha, Alyaska orystargha, Kaliforniya Meksikagha, Saar Germaniyagha, Kosovo Serbiyagha t.s.s sayasy sabaqtastyqtyng keleli týsinikteri kórinis berdi. Bәri de sayasi-ekonomikalyq jәne geo-sayasy jaghdayattardaghy «maydannyn» jemisi.

IYә, Resey men Evro Odaqaralyq kýrdeli qatynastar býgingi ekonomikalyq qúldyraudyng eng basty sebep-saldaryna ainalghany ainalghan. Evro Odaq nemese Batys elderi 36 trillion dollargha teng ekonomikalyq quaty bar alpauyt Odaq. Jan sanynyng ózi 880 milliongha jetken derjavalar jiyny. Búny basqaryp otyrghan AQSh-tyng óz әskeriylerine júmsaytyn qarjysynyng mólsheri 750 milliard dollargha ten. Al, Resey ekonomikasy múnay men gazgha tәueldi. Múnay baghasy qúldyrau ýstinde. Reseyding jalpy jan sany 130 million bolsa, әskeriylerge tóleytin qarjy mólsheri 70 milliard dollar kóleminde. Teke-tires eki ýlkendi-kishili alpauyttardy búdan ary salystyryp jatudyng onaty kelmeydi-au.

NATO Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrghyzstan qatarly elderdi tayau merzimde nazarynan tys qaldyrmauy anyq. 1997 jyly «SentrAzbat-97» әskery jattyghu kezindegi Tashkent mәmilesinen keyin biraz uaqyt «ýnsizdik» jariyalanghany bolmasa NATO-nyng nazary, yqpaly әli de kýshti. NATO-nyng qanat jangyna jaghyrafiyalyq ornalasular keri yqpal ete qoymaytynday. Áueli NATO-nyng «úly Orta Aziyagha» aqyryndap tayap kele jatuy da kýmәnsiz. Qazirgi «úly Orta Aziya» 60 millionnan astam jan sany bar úly aimaq. KSRO kelmeske ketken sәtte Núrsúltan Ábishúlynyng bir úrymtal sayasaty jýzege asty. Ol Qazaqstan aumaghyndaghy Kenestik barlyq әskery nysandardy Qazaqstannyng menshigine qaldyru sayasaty-tyn. Mýmkin taghy bir úrymtal sәtterding enshisinde Qazaq, Ózbek, Qyrghyz elderi NATO-nyng yqpalyna tartyluy bek mýmkin. Eger búlay jasalghan jaghdayda kýsh-quaty jaghynan basym Batys elderi, ekonomikasy jaghynan osal emes Shyghys memleketteri әskery yntymaqtastyqqa shoghyrlanar edi. Múnay men gaz, altyn men uran kenderi jaghynan әlemdik dengeyde óte joghary oryn iyelenetin atalmysh elder Orta Aziyada әskery sybaylastyqtyng eng útymdy jolyna oiysuy sózsiz. Parsy shyghanaghyndaghy tabighy baylyqqa qyzyghushylyqtyng saldarynan búrynghy oryn alghan әskery yzgharly jaghdayattar әli de ótkir kýiinde túr. Keleshekte әlemdik energetikalyq ózgeristerge qatysty búl ónirdegi sayasy alandar qozghalysqa enedi. Ortalyq Aziyadaghy múnay men gazdyng baqylauyna qúzyrly Qazaqstan, Ózbekstan qatarly elder әlemdik naryqta ashyq bәsekelestikke keletin sәt te jaqyn. Kaspiy tenizining múnayy men gaz qory әlemdik energetika balansyn ózgertip jiberui de mýmkin. Kaspiy týbinde 178 mlrd barreli múnay qory 9,3 mln. tekshe metr gazy shamamen 4 trillion dollargha ten. Múndaghy Qazaqstannyng múnay ýlesinen Týrkiya eli de kóp mólsherde tútynady. Kaspiyding «Sahaliyn-1» óndirisinen jylyna 20 mlrd tekshe metr gaz óndiredi. Al, 7.8 mlrd tekshe metr gaz ónimi qúbyr arqyly Sahaliyn-Hokkaydo-Hansiuge jetkiziledi. Yaghny Japoniya jylyna 8 mln tonna múnay, 16 mlrd tekshe metr gaz alady.  NATO-ny qoldau maqsatyndaghy Gruziya, Ukraina, Azerbayjan, Moldaviya nemese «GUAM beldigindegi» elder búl jaghdaygha nazar salyp otyrghany mәlim. Evraziya qarym-qatynasyn nyghayta beru isi keleshektegi geo-sayasy oiynnyng alanyna qaray kóne «Jibek jolyn» búra bastady. Týrkiya «GUUAM» nemese Giorgia, Ukraine, Uzbekistan, Azerbaijan, Moldava odaqtastyghyn qoldau ýstinde. Qytay men Evropa aralyq jol, tete qúrylym qatynasy jýielene týsude. Batys Qytay, Batys Evropa dәlizi Qazaq dalasy arqyly ótetin bolady. Qytay Orta Aziyamen 3300 shaqyrymdyq syzyqta shekaralasady. Búl әriyne әlemdik sauda qarym-qatynasynyng eng nәzik jýiesin iske jegetin sәtting kezeginde túr. Búl jóninde Qazaq elining talpynysy erekshe dep aitugha túratynday.

Abai.kz