Senseniz, azattyq - Abay amanaty. Úly aqyn «shekpeninen shyqqan» ýsheuding (Shәkerim, Kәkitay, Túraghúl) 1905-1907 jj. sayasy qozghalysqa belsene at salysuy osyghan megzeydi. Qúday berem dese beredi, songhy jyldary naqty dәlelder - Abaydyng birli-jarym ólenderi janadan tabylyp otyr.

Sonymen, aqsarybas, aghayyn!  Abaydyng janadan tabylghan birinshi ólenimen tanysalyq.

                                      Toq, tatudy syilamay,

                                      Ashtargha bergen as artyq.

                                      Ýiinde bosqa búldamay,

                                      Qaterge týsken bas artyq.

Osy tórtjoldyq ólendi naqyl, rubai, sheshen sóz, meyli, aforizm desek te jarasady. Búl búryn-sondy jariyalanbaghan Abay aforizmi. Ony tapqan adam kim deysiz be? Ol - Taraz qalasynyng túrghyny, abaytanushy Álimbay Nayzabaev (izdenushige el atynan myng da bir alghys aitamyn).

Aforizmdi Shәkerim ózining «Ar qaryzy» atty maqalasynda («Saryarqa» gazeti, 1917 jyl, 4 shilde) keltiripti. Maqala mynaday oqigha izimen jazylghan: ashtyqty, jalanashtyqty kórip maydannan qaytqan Jetisudyng 719 jigiti Álihan Bókeyhanov atyna «stiypendiya taghayyndalsyn ya medrese ashylsyn» dep eki myng som aqsha jinap beripti. Múny estigende alash aqsaqaly «bәrekeldi!» dep qatty quanbay ma. Sóitip, Shәkerim: «Mine, adamnyng kózine jas, kóniline mahabbat keltiretin zor júmys» dey kele: «Abay marqúm bylay deushi edi» dep janaghy naqyldy aitypty.

Ózge emes, úly aqynnyng bas shәkirti Shәkerim maqalasynda atap aitqan son, naqyl sóz Abaydiki ekenine kim talasar.

Bizdi «Ýiinde bosqa búldamay, Qaterge týsken bas artyq» degen eki jol qyzyqtyryp otyr. Búl sózding mәnisi nede? Qay kezde aitylghan, ózi? Osyny oilasayyq. Baqsaq, Shәkerim ony tónkeristi, óz sózinshe «qalqyma» kezeng orayyna keltirip otyr. «Eldik ýshin jan pida» dep namysty janatyn qayraqty sóz retinde. Biraq Abay astarlap, býrkemelep aitudyng asqan sheberi bolghan. Aforizmnen «el erkindigi ýshin basyndy qaterge tik, azattyq jolyna janyndy sal» degen astardy andau býgingi bizderge qiyngha soghatyny sol.

Búl oi-jota ghana, shyndyq auylynan shyghandap ketu dep sóguge asyqpanyz.  Aldymen 1904-1905 jj.  әleumettik ahualgha kóz tigelik. Ámbege ayan, Resey imperiyasyn tónkeris elesi kezip, sayasy qozghalys myqtap kýsh aldy. Tarih sahnasyna shyqpaghan kýshter kemde kem, Resey músylmandarynyng jәditshildik delinetin qozghalysy da mәdeny arnadan sayasy arnagha auysty.       

Mekeni qyr tósi bolsa da, Semey shәrine jii qatynaytyn, qyrym tatary I. Gasprinskiyding «Tәrjiman» gazetasyn ýzbey oqityn Abay, Shәkerim janaghy «ýstegiler-baghyndyra almaytyn, tómendegiler-baghynghysy kelmeytin» qoghamdyq ahualdy tamyrshyday tanyp-bilip, jiti qadaghalap otyrmay ma. Ásirese, Shaymardan Qosshyghúlovtyng hatyna baylanysty 1903 jyly jazghytúrym Abay auyldaryna jýrgizilgen tintuden son, sayasy erkindik taqyryby búl ortada jii kóterilgeni haq. Demek, Abay naqyldy osy kezderde aitqan deuding orayy bar.

Osymen, ekinshi ólenge auysatyn kez de jetti. 

                             Eriksiz týsken yldidan,

                             Erkinmen shyghar ór artyq.

                             Qorlyqpen ótken ómirden,

                             Kósilip jatar kór artyq.

Búl búrynnan belgili, úly Múhang ózi tauyp qosqan shumaq. Alayda aforizm osy kýnge shekti eleusiz hәlde «jazylghan jyly belgisiz» delinip keldi. Ony saralau qajettigi endi ghana tuyp otyr.

Baqsaq, alghashqy óleng men songhy tórt joldyng stiyli, mazmúny jәne úiqasy egiz qozyday úqsas. Búl jәit eki ólennin  merzimdes ekendigine silteydi, bir. Ekinshiden, basty gәp «erik» sózinde. «Erik» sózin eki aituy – el egesi Abaydyng el ertenine alandaghan ýni desek nesi aiyp.

Endi «Qorlyqpen ótken ómir» degendi týsiniktemeleyik. Ázelde Abay «Aghyzdy syghyp jasymdy», «Búrq etip, kózden jas shyqsyn» dep qazaqtyng it minezine kýiingen, әleumetting meshel hәline qorlanghan. Jeke basy ya ot basy, oshaq qasy mәselesine emes (Abaydyng qazaq arasyn keulegen qyrsyqtar men kelensizdikterden toryqqany, óz túrghylastary arasynan «elu beske deyin seniser adamyn taba almay» kýizelgeni qanday shyndyq bolsa, minezi mayda Erkejan bәibishenin, aqyldy kelini Kәmәshting jaqsy kýtiminde, ózin shyn sýigen balalary, pir tútqan  shәkirtteri ortasynda bolghany sonday shyndyq).

Sonymen, ekinshi naqyldan da sayasy astar bayqalady.  

Kýdikti seyiltu ýshin oqyrman nazaryn mynaday jalpy jәitterge audarayyn. 1885 jylghy әigili «Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym» óleninde el dertine:

                           Ózderindi týzeler dey almaymyn,

                           Óz qolynnan ketken song endi óz yrqyn, -

dep «diagnoz» qoyghan aqynnyng shygharmashylyq ómiri sonynda «týzel qazaghym, yrqyng (erkin) óz qolynda boluyn kózde» degen dauany sóz etui zandylyq.  Óziniz de oilanyz, Abayday danagha yryqsyz, bodan elding bolashaghy búlynghyr ekeni kózben kórip, qolmen ústaghanday aqiqattúghyn.          

Osy tústa uaqyttarynyzdy alyp, Abay men nemere inisi Shәkerimning araqatynasyna toqtalugha mәjbýrmin. 1898 jylgha shekti eki túlgha arasy kýrdeli bolyp, onan song jylma-jyl jaqynday bergen. Estelikter ózara qúrmet pen  syilastyq arta bergenin tam-túmdap bolsa da jetkizedi. Shygharmashylyqty qoya túralyq, 1902 jyldyng 11 mamyrynda Abaydyng tete inisi Ysqaq dýnie salghanda, kelesi jyly Shәkerimning tete aghasy Shәke baz keshkende Abay men Shәkerim sol auyldarda qona jatyp, zirattaryn qyrqyna deyin qalatyp beredi. Osy kezderde qos oishyldyng armansyz oy bólisip, el keleshegine qatysty san talay syr shertiskeni sózsiz.

Oghan Shәkerimning «Abay marqúm ótken song ózime aitqan jyrlarym» atty ólender sikli naqty dәlel (búl jyrlar shyn mәninde joqtau bolyp tabylady).

                                 Qatyp qalghan jelinnen,

                                 Qaymaghy bar bal shyqty.

                                 Qayghyly bizding kónilden,

                                 Qayghyrghan sayyn qan shyqty, -

dep tópelegen say-sýiekti syrqyratar joqtau, әriyne, aghasy Abaydy shyn ústaz tútqan jýrekten shyqqan. Hazireti Shәkerim 1905 jyly jaylau tósinde Abaydyng jyldyq asyn ótkizip, kýzde Mekke saparyna attanghan. Elge oralghan betinde-aq, Resey kadet partiyasynyng mýshesi, keleshek alash kósemi Álihan Bókeyhanovtyng qasynan tabylyp, sayasy isterge bas qoysyn. Abaydyng ornyn basqan aghagha Kәkitay, Túraghúl ilesken bolatyn. Kәkitaydyng mezgilsiz qazasyna oray, 1915 jyly 18 qantarda «Qazaq» gazetinde basylghan «Qosh, qaraghym!» maqalasynda: «Men 1908 jyly abaqtyda jatqanymda kelip, amandasqan da osylar (Shәkerim, Kәkitay, Túraghúl – A.O.) boldy. «Búghan ózge qazaq jaramady-au», - dep nalydym», - deydi Áleken.

Aytsa aitqanday, qyr qazaqtary ishinen 1917 jylghy Aqpan tónkerisin bórkin aspangha ata qarsy alyp, túnghysh qazaq avtonomiyasy - Alashorda ýkimetin qúrugha bir kisidey at salysqandar taghy da - Shәkerim, Túraghúl. Yaky «ýiinde bos búldap» jatpady, janyp keterdey bolyp qan maydanda jýrdi. 

Múny, ýsh tuystyng Álekene eruge jaraghan azamattyq erligin, úly Abaydyng «Qaterge tikken bas artyq» degen ósiyetimen bir baylanysta qarastyrghan dúrystyq dep bilemin.

Sóitip, jogharyda qarastyrylghan eki aforizmning saryny, ruhy bir. Ol - otarlyq búghaugha qarsylyq. Ekeuining de jazylu uaqyty - 1904 jyldyng birinshi jarymy dep topshylaymyz.      

Sabyr etseniz, Abaydyng taghy eki ólenine kónil bólmekpin. 2014 jyly «Abaydyng songhy óleni» degen taqyryppen baspasóz betinde mynaday óleng joldary jariya etildi:                     

                                Kýnәiim kóp Ilahiy,

                                Keshire gór múnymdy.

                                Barar basqa jerim joq,

                                Úsyndym Haqqa moynymdy.

                                Ata-anam eding qara jer,

                                Asha gór endi qoynyndy.

Shýbәsiz, búl alty jol Abaydyng baqigha óter shaqta  shygharghan óleni. Eshbir jinaqqa enbegen tyng tuyndy. Ony Serik Jaqsybaev degen azamat 1978 jyly Jiydebaydaghy Abay muzeyining shyraqshysy Niyazbek Aldajarov qariyanyng auzynan jazyp alypty.  Niyazbek aqsaqal - Abaydyng atalas tuysy, jalghan sózge jany qas, shynshyl adam bolghan. Demek, óleng Abaydiki. Óleng keremet! Haqqa moyynsúnghan, sol sebepti ólimdi tosyp alghan әulie kisining kókirek týkpirindegi songhy tilegi. Balalyq shaghynda sopylyq ilimning uyzyn ishken jaryqtyq sol әuliyelik jipten aiyrylmay ómirine songhy nýkteni qoyady. Qay jaghynan kelsek te, ólendi moyyndamaugha eshbir sebep joq.  

Óz tarapymnan qosyp aitarym, janadan tabylghan ólenning «Kýnәiim kóp Ilahiy» degen birinshi joly «kýnәm kóp Ilahiy» dep úghyluy mýmkin. Búl qate. Dúrysy, «boyymda min, kemshinim kóp Ilahiy» dep úqqan jón. Nege deseniz, qazaqta «mýttәiim» degen (arabtyng «mýttәhiym»  sózining ózgergen týri) «ýreyli», «sezikti» jәne «zúlym» degen mәnderdi jetkizetin sóz bar (ýlken kisiler ýrey, qorqynysh sezimin tudyratyn jerdi bertinge deyin «mýttәiim jer» desetin). Sol siyaqty «kýnәiim»  parsynyng «kýnәhar» (kýnәli bolu) sózining qazaqylanghan týri. Biraq, әulie Abay ony «kýnә» mәninde emes, jana aitylghanday, «boyymdaghy min, kemshin» degen maghynada qoldanyp otyr.

Osymen, aqynnyng «Oygha týstim, tolghandym, Óz minimdi qolgha aldym» dep bastalatyn 8 shumaq ólenine keleyik. Búl da shamasy 1904 jyldyng qysynda dýniyege kelgen tuyndy. Óitkeni, aldynghy ólenmenen oy jýiesi ortaq, stiyli bir - dana adamnyng tazarghan ruhyn, ahiyretke dayarlyq keypin bayqatady.  

Sonymen, shyghys poeziyasynyng alyby Omar Hayyamnyng pәlsapalyq tórtjoldyq jyrlaryn (rubai) eske salatyn Abaydyng qos shumaghyn jәne «Oygha týstim, tolghandym», «Kýnәiim kóp Ilahiy» degen eki ólenin tilge tiyek ettik. Jiyny - tórt tuyndy. Aldaghy uaqytta osy tórteui 1904 jyldyng enshisi boluy kerek degen oidamyz.

 «Azattyq - Abay amanaty» degen jana oiymyz da osymen tәmam. Keshegi kenestik biylik  Abaydyng keybir qyryn tanyp-biluge tyiym salghan bolsa, zertteymin degen adamgha jol aiqara ashyq qazir. Lәjimiz ne, Abay kenistigining sony (1898-1904 jj.) әzirge iyesiz «bos» túr. Biz onyng bir púshpaghynan (1903 jyldyng mamyrynan kelesi jyldyng jazyna shekti) ghana jemis terdik.

Qorytyndy týiin: tasada qalyp kelgen Abaydyng songhy ólenderi aqyr amanaty әri kónil-kýiining ainasy. Tyng múralar Abay jinaqtarynda jarqyratyp kórsetilse hәm olargha ghylymy týsinikteme jazylsa útarymyz kóp bolmaqshy.

Asan OMAROV.

Abay.kz