tabighat tamyrshysy, qanjyghasy mayly Ábibulla qaqpanshynyng aitqandarynan

Búryn auyl ústasy bolghan Qyzylqúmdaghy Ábibulla endi qasqyrshy, qaqpanshy, sayatshy atandy. Qasqyrlar – onyng baghymyndaghy malynday. Qasqyrdyng iyesi, qojasy ispettes qasqyrqoja dep qaljyndaydy el. Jetpisten asqan Qúlymbetovting әkesi Bilәl aqsaqal qasqyrdan góri qarasóz ben qaghidany jaqyn kórgen batagóy jan edi. Endi Ábibulla qart bolsa:

-          Tastóbe, Orazbay jaqqa onshaqty qaqpan qoydym. Kele jatqanymyzda qaqpan sýiretip bir iz ketipti... ana bәle shyghar...- dep qasekenning atyn aitpay әngimening mayyn tamyza, bardy barday, joqty joqtay bayandaydy.

Endi sol qaqpanshy Ábibulla qarttyng ózine sóz bereyik.

...Arlanyn da, qanshyghyn da yzalandyryp birde jeti kýshigin aldym. Men qayda barsam – sonda barady. Qorqyp, saqtanyp, iyghymnan qosauyzymdy tastamadym. Men barghan jerde birli-jarym qoydy, maldy jaralaydy. Men bir ýige kirsem sol ýiden ketkenimshe qúmnyng ar jaghynda jatady. Jauyn jauyp túrghanda izine týstim de, qaqpan qoydym. Qolgha týsire almadym. Sanam sangha, oiym ongha bólinip aqyl súrap edim Qyrqymbay qariya jaqsy kenes berdi:

-          Betinshe ketken qasqyrdyng sonynan jýru – bilmestik, - dedi ol, - qasqyrdyng jasyryndy jeri bolady. Sony tabu kerek. Óz jolynyng shetine boghyn tastaydy nemese saryghan jerin tapqan dúrys. Eski aqyr, kóne qúdyq, saryghan jerine qaqpan qoyghan jón bolady. Sony tabu kerek. Qasqyr әkki ghoy. Ol jerge ýsh, jeti, on tórt kýnde bir soghady. Jalpylama әiteuir qaqpan qoigha bolmaydy. Oghan týspeydi de. Maldy qyrghan jerine de, «mening sonyma týsedi» dep, biraz qashyp jýrip, úmyttyryp, eskerusiz keledi.

Sóitip, Qyrqymbay qariyanyng aqylyn alyp, jylqy baghylatyn Joshy qúdyq manyna, saryghan jerin tauyp qaqpan saldym. Sanap jýrdim. Ýsh kýn ótti. Oralyp soqpady. Jeti kýn ótti.  Kelmedi. On tórt kýn ótti. Býgin qalay bolmasyn kelui kerek degen oimen barsam, qaqpandy tyshqan ashyp tastapty. Ony kóre sala, qasekeng sekem alyp, su ishisimen túra jónelgen eken. Qap dedim. Biraq, qaytar jolyna da salyp em – soghan týsipti. Búlardyng bireui qaqpangha týsse, ekinshisi bir apta sol mannan serigin izdeytin, sóitip jýrip ekinshisi de týsip qalatyn «anqaulyghy» taghy bar.

-          Qaqpan qalay salynady?

-          Mәselen, saryghan búta týbindegi ornyn domalaq etip qazyp, betining topyraghyn bylay qoyyp, qaqpandy jasyra kómip, shóppen jauyp, jylqynyng qurap  qalghan tezegin seuip, eski topyraqpen qayta jabamyn. Mende qasqyrdyng kesindi siraghy bar, sonymen iz salyp, betin shybyqpen tyrnaymyn. IYis, iz qalmau ýshin ayaghymdy shóppen orap baylap jýremin. Iz-tanba salmay, qaqpandy qoya salsang ony baspaydy da, jolamaydy. Qaqpan betinde týnlik kiyiz bar. Týnlik asty – shúnqyr. Qasqyrdyng ayaghy kiyizdi basyp qalghanda tiyek-serippe aghytylyp ketedi de, qandyauyz temir siraqty qabady.

-          Qasqyrdyng óziniz bayqaghan erekshelikteri qanday?

-          Qasqyrdyng ereksheligi kóp qoy. Ol apanyn sugha eki-ýsh shaqyrym jerden qazady. Manayyndaghy otargha tiymeydi. Qozdap, dalada qalyp qoyghan keybir saulyqqa tiymegenin kózimmen  kórdim. Al apanyna juyq jerden adamdy kórse boldy – bóltirikterin alyp auyp ketedi.

Bir kýni auyldyng bir balasy motosiklin dyryldatyp jetip keldi:

-          Ata, ata! Qasqyr kórdim. Kýshikteri de bar, - dep entigip túr. Qazirgi balalar bóltirikti kýshik deydi.

-          Qaydan kórdin? – dedim. Ol kórgen jerin aitty.

-          Motosiklmen tura apanynyng ýstinen shyqtym. Kýshikterin de kórdim, - dep yrjalan-yrjalang etip, degbirsizdenip, bol-boldyn, jýr-jýrding astyna alyp barady.

-          Endigi jerde ol qasqyr ketip qalghan shyghar.  Adamdy kórse – qúryp joghalady ghoy, - dedim. Bala bolmady. Jýr-jýrlep aqyry apardy.

  Kýdigim dәl shyqty. Apan bos jatyr. Bóltirikterin alyp, tayyp túrghan. Álgi bala: «Jana ghana kórip em ghoy» dep tandanumen әure. Izin barlay bastadym. Taptym da. Kóp bóltirigin úzaqqa әkete almasy mәlim, asyghysta borsyqty óltirip, sonyng inine bóltirikterin tyghyp qalqalapty. Sol jerden bóltirikterin aldyq.

Qaqpanyma qasqyr týsse, quanyp, sharshaghanymdy úmytyp ketemin. Negizinen jayau jýremin. «Boranda bir shoferdi qasqyr jep ketipti. Alaqany men ayaghy qalypty» degen alypqashty, suyq әngimeni kóp esitiymiz. Múnyng shyndyqqa janasymy da bar. Jusandy jerde súr qasqyr kórinbeydi. Jeke kezdestirmesin deniz! Onda ol adamdy op-onay alady. Myltyqsyz adam týk te istey almaydy. Qasqyrlar bir-birining jerinde jýrmeydi, shekarasyn búzbaydy, búzsa – úrysady. Tikúshaq - vertoletpen andyghandar jusan arasyna jasyrynyp qalyp ketken qasqyrdy bayqamaydy. Ol tikúshaq  kórse jata qalady. Birde jynghyldy toghaydy qamap, on tórt attyly adam bir qasqyrdy ala almadyq. Mәselen, Tóbeqúm men Qúlshoqynyng arasy elu shaqyrymday. Bir týnde sonday jerge ketip qalady. Jayau ne attyly týgili, mashinaly adamdy adastyryp ketedi.

Talay-talay qasqyr kórip jýrmiz ghoy. Bir arlan meni qatty tanqaldyrdy: túmsyghy qayqy, úzyn, qúiryghy kelte eken. Týrinen qoryqtym. Bólekshe, arty kóterinki, aldy tómen. Qaqpangha týsip, jynghylgha oralyp qalghan eken. Qatty qoryqtym. Attym. Sham jaryghy týsse qasqyrdyng kózi- qyzyl, al kiyiktin  kózi – kók bolyp kórinedi ghoy. Múnyng kózi shamsyz-aq  janyp túrdy. Adamnyng zәresin zәr týbine ketiredi. Itting tisi – tike, tura, qasqyrdiki qarmaq sekildi bolady. Tisi bir-birine aiqasyp túrady. Myna arlannyng yryldaghanynda kórdim – azu tisteri tura qanjarday-au, qanjarday.

Sekseuili qalyn, qúmy mayda jer – qasqyrlar mekeni. Kýshikteytin jeri de sol. Qasqyr jegenine, toyghanyna emes, qyrghanyna mәz. Qamsyz qoyshyny qapyda qaldyryp, zar qaqsatyp ketetin qasqyrdy malshy qazaq, әriyne, únata qoymaydy. Áytse de, qasqyrdyng da paydaly jaghy bar. Tabighatta onyng sanitar mindetin atqaratyny turaly jazylyp jýr. Men emge qajet túsyn aitayyn. Aqqu, qasqyr, jylan ótining emdik qasiyeti kýshti, qasqyrdyng óti, bauyry, tisining de qasiyeti mol.

Jas bosanghan әielderding emshegi isip ketui kýtimsizdikten bolatyn kóp taraghan aurudyng biri. Qasqyrdyng bauyryn kesip, kesege kishkene ezip, eki ret jaqqanda, isik sap basylady.

-Qasqyrdyng ishmayy kerek, - dedi bir tanysym.

- Qasqyrdyng ishmayyn alghandy kim kóripti. Ol nening emi? – dedim. Soyyp jatqan qasqyrdan bolar bolmas bir shisha ghana býirek may, ish may shyqty. On bir jyl bala kótermegen әiel súraghan eken. Álgi tanysym aparyp beripti.Suyq tiygen, salqyn shalghan nesep jolyna ish may jaghylady deydi. «Korey halqy it etin jeydi, tuberkulez bolmaydy. Itting ish mayy da auyrtpaydy. Saqtandyrghysh qasiyeti kóp» degen sóz bar. Taghy birde qasqyr soyyp jatyr em, bir әiel:

- Qasqyrdyng býiregin berinizshi, ata, -dedi.

Eki býiregin berdim. Shoqqa aunatyp-aunatyp jey saldy.

-          Myna jesinnen qaraday qashtym ghoy, qaraghym,- dedim.

-          Ókpe auruym bar, ata, -dedi ol múnayyp.

-          Maqúl, shyraghym. Shipasyn bersin, - dedim.

Keyin sol әiel jazylyp, balaly boldy dep esittim.

  Qasqyrdyng tisi jaghymen birge, jeke suyrugha bolmaydy, synyp ketedi. «It tiygen balagha qasqyr tisi- jaqsy em» dep qazaq tisti sugha salyp, balany shomyldyryp jatady. Shynynda, óz kózimmen kórdim: sugha tisti salyp, balany shomyldyrsa boldy, qúlan-taza aiyghyp ketedi.

Em emes jeri joq qasqyrdyn. Ázelde, mal dәrigerleri at belinen shoyyrylghanda totiyan qoyady. Onyng keregi de joq  ekenine kózim jetti. Atymnyng beli shoyyrylyp, bireuding aituymen qasqyr ótimen emdedim. Terisin tilip, attyng arqasyna bidayday ót salyp, tiktim, bir saghattan keyin túryp ketti. Eki bidayday bolsa – auyr soghady eken. Al, totiyan keyde túrghyzady, keyde túrghyzbaydy.

Qasqyrdyng taghy bir ereksheligi – bir izi bir izin basady. Bes qasqyr bir izben jýredi. Bilmeytin adamgha bir qasqyr jýrip ótkendey seziledi. It izi tyrnaghymen tike týsedi. Qasqyr izi – sýiirleu keledi. Itting aldynghy izining qasyna keyingisi tiye-mie qisyq týsedi. «Itting artqy ayaghynday qisyq» degen kelisimsizdeu tirkes minezi qyrsyq adamgha sodan aitylady. Adam adamgha úqsamaydy ghoy. Bes qasqyr shengel týbinde – beseu bolsa, dariyagha týserde – bireu. Shildede – sudan, kóktem shygha – apannan úzamaydy. Áriyne, qysta iz kesu onay, qaqpandy da bayqausyz etip jasyru jenil.

    Endi anyz aitayyn.

... Bir baydyng iyti qasqyrgha qoy aldyrmaydy eken. Maqtauly tóbet – auyl manyna qasqyr jolatpas bóribasar bolsa kerek. Bir kýni bir kókjal qasqyr tóbeden auylgha qarap túrypty. Sonda bay iytin shaqyrsa,  shyqpaydy. Tipti, shegine-shegine kiyiz ýiding ishindegi jýkayaqtyng astyna úmtylyp, kirmek te bolady. Múnysy nesi dep bay tanyrqaydy. Shaqyrady – shyqpaydy. Sóitse, qasqyrdyng kókjalynyng mysy basyp túrghan eken. Ol kókjal da ýige taqap kele jatady. Osy tóbetpen alyspaq-júlyspaq niyette. Bay bәrin týsinip, aibaltasyn alyp, bosaghada túra qalady da, kire bergen kókjaldy qaq mandaydan salyp qalyp, úryp jyghady. Sonda  ghana it jýk astynan shyghyp, ólgen qasqyrdy talay bastaghan eken.

Múny aitqanym: qasqyr, kókjal, bóri degen sózder qazaqta jigitke maqtau retinde de aitylady. Ol bekerden-beker emes.

Jazyp alghan – Myltyqbay   Erimbetov,

QR Jazushylar odaghynyng mýshesi.

Abai.kz