Taghdyrdyng jazuymen júmyr jerding  әr búryshyna   shashyrap ketken qazaq halqynyng bir bóligi sonau Altay aimaghynyng Qobda betin meken etip qaldy. Mekeni bólek degenmen, jan-jýregi «Alash dalasy» dep soghyp túratyn Qobda qazaqtarynyng býgingi jay-kýii qalay bolyp jatyr?

Bayan-Ólgey qalasynyng әkimi Dәrmen QÚZYKEYÚLYMEN (surette) әngimemiz osydan bastaldy. 

 – Ras aitasyn, qazaq halqynyng tabany tiymegen әlemde jer joq shyghar, sirә. Býginde bilesin, qazaghymyz әlemning 44 elinde ómir sýrip jatyr. Sonyng bir shoghyry – Mongholiyada qalyp qoydy. Múnda úzyn-sany 160 mynday qazaq ómir sýrip jatyrmyz. Sonyng 100 myngha juyghy Bayan-Ólgeyde túrady. Búl jergilikti halyqtyng 92 payyzyn qúraydy. Qalghan 60 myngha juyghy Mongholiyanyng ishki ólkelerinde shoghyrlanyp otyr. El astanasy – Úlanbatyrdyng ózinde 20 mynday qazaq túrady. Qobda ónirinde 10 mynnan asa aghayyn jaylap jatyr. Sonymen qatar Mongholiyanyng Darhan, Erdenet, Hentiy, Nalayh siyaqty óndiristik aimaqtarynda da biraz qazaq meken etude.  Búdan ózge ýlkendi-kishili audan, auyldargha da bytyray qonys tepken qazaqtar  bar. Olardyng óz mәdeny oshaqtary, qazaq mektepteri, teatry jәne taza qazaq tilindegi aqparat qúraldary bar. Taghy bir aita keterligi, Mongholiya qazaqtary alys-jaqyn shet memleketterdegi qazaq diasporalarynyng ishinde óz tilin, dinin sol kýiinde saqtap kele jatqan az ghana toptyng biri deuge bolady. At tóbelindey az da emespiz, kóp te emespiz. Qazaqstannyng amandyghyn tileumen tirlik etudemiz. 

– Songhy kezderi mongholiya qazaqtarynyn ana tilinde bilim aluyna әr-týrli shekteuler qoyylyp jatyr degen sózder aitylyp jýr. Búl qanshalyqty ras?

– Joq, búl jansaq sóz. Bilim aluyna eshqanday shekteu joq. Mysaly, Bayan-Ólgeydegi 42 mektepting 32-si qazaqsha. Qazaq mektepterining barlyghynda sabaq qazaq tilinde jýriledi. Monghol tili 3-4 synyptan keyin ghana oqytylady. Biz songhy ótken 21 jyl ishinde 3000 astam qazaq jastaryn shetelderge oqugha jiberippiz. Aldaghy uaqytta búl sandy eki-ýsh ese arttyramyz dep otyrmyz. Bizding aimaqta til mәselesi degen bolmaydy. Óz tilimizde oqyp, jazugha tolyqtay mýmkindik alghanbyz. Tek ishki ólkelerde ómir sýretin qazaqtargha qiyn tiyip otyrghany bolmasa.

Taghy bir aita keterligi, Mongholiya ókimeti qazaqtargha últ retinde emes, monghol azamaty retinde qaraydy. Qazaq halqy ol jaqtan ógeylik kórip jýrgen joq. Kerisinshe, qonaqjay monghol halqynyng ystyq yqylasyn kórip keledi. Óz aimaghyn qazaqtar ózderi basqarady. Bәri әdil saylaumen ghana sheshiledi. Onyng ýstine, Monghol memleketinining negizin eki últ ghana qúraydy: monghol men qazaq. Ata zanynda solay jazylghan. Áriyne, ózge últtar da joq emes, barshylyq. Biraq túraqty eki últy bar memleket dep esepteledi. Dinimizge de shekteu qoymady. Balalarymyz eshqanday kedergisiz Týrkiya jәne Arab elderine baryp oqyp kelip jatyr.

Monghol eli biylik tórinde 1921 jyldan bastap qazaqtargha túraqty týrde oryn berip kele jatyr. Mysaly, Parlamentke ýsh qazaq azamaty deputat bolyp ótedi. Qazirgi uaqytta Mongholiyanyng Úly Huralynda (Parlament) túraqty jeti komiytet bar. Sol túraqty jeti komiytetting biri – Zang jәne әdilettilik jónindegi komiyteti. Kezinde sol komiytetting tóraghasy qazaq boldy. Eki birdey qazaq qyzy viyse-ministr boldy. Biri – bilim jәne mәdeniyet viyse-ministri bolsa, ekinshisi – auylsharuashylyq viyse-ministri. Sheshushi lauazymdy qyzmetterde bolghan qazaqtar óte kóp. Ministr bolghan qazaqtar da boldy.  Múnyng jarqyn dәleli Erjan Qabyshayúly degen aghamyz teng dәrejede Jol qatynastary ministri bolyp otyr. Parlament spiykerining orynbasary bolghan qazaqtar da bar.

Osy elde jýrip, 150-ge juyq qazaq ghylym doktory bolypty. Taghy eki qazaq premier-ministrding orynbasaryna deyin kóterilgen. «Enbek Eri» degen qúrmetke ie bolghandardyng sany – 50-ge juyq. Bes qazaq azamaty Memlekettik syilyqtyng laureaty atansa, býginde eki Halyq jazushysy, bes Halyq әrtisi ataghyn alghan óner maytalmandary bar eken. Osy ýrdis әli de jalghasyp keledi.

Zandyq túrghydan da eshqanday shekteu joq. El bolghannan keyin, partiyalar arasynda bәseke bolghannan keyin әr-týrli sybystar tarap jatatyny anyq dýniye. Ólgeydi mongholdanyryp jatyr degen sózderdi ózimiz de estip qalamyz. Qorqudyn, alandaudyng reti joq. Tilimizding erkindigine mongholiyanyng negizgi zanymen kepildik berilgen.

Tek qauipsizdik salasynda ghana irikteu bolady. Joghary minberden tikeley taghayyndalatyn túlghalar monghol últynan. Osyny әsirelep Bayólkeni mongholdandyryp jatyr deu qate. Sayasy qúralgha ainaldyrugha bolmaydy.

–       Búqaralyq aqparat qúraldarynyng erkindigi qanday dengeyde?

– BAQ tәuelsiz shyghyp jatyr. Kezinde qarjylyq qiyndyqtargha baylanysty jabylyp qalghan gazet-jurnaldar qayta ashylghan. Mongholiyada jergilikti baspasózge budjetten aqsha bóludi toqtatqan. Óitkeni búl BAQ-tyng erkindigin shekteytin dýnie dep esepteledi. Soghan qaramastan әkimdik tarapynan aqsha bólip, 2013 jyldyng basynan bastap arasynda azdap ýzilis bolghan «Shúghyla» jurnalyn, «Jana dәuir» gazetin qayta oqyrmanmen qauyshtyrdyq. Tipti, tirajyn da molayttyq. «Monghol-Zaman», «Bay Ólke ýni» degen gazetter shyghyp jatyr. Olardyng qataryna tynnan «Bilim» degen gazetti qostyq.

Qazir Bayan-Ólgeyde qazaq tilinde aqparat taratatyn «Derbes», «Naz», respublikalyq MN 2 telearnasynyng aimaqtaghy filialy siyaqty 3 telearna bar. Respublikalyq MN 2 telearnasy aptasyna ýsh kýn, eki saghattan qazaqsha baghdarlama taratady. Onyng syrtynda Qazaqstannyng barlyq telearnasyn esh kedergisiz kórip otyrmyz.

Sonymen qatar, dәstýrimiz de óz dengeyinde damuda. Mәselen nauryz toyy kýlli monghol halqy bolyp toylaytyn últtyq merekelerding birine  ainalyp otyr. Úlan-batyrdaghy Shynghys han alanynda kiyiz ýy tigilip Elbasynyng ózi kelip nauryz kóje iship ketedi. Sol jerde merekelik sheru ótkizip, konsertimizdi qoyamyz. Ánimizdi aityp, «Qara jorghamyzdy» biyleymiz. Biylghy  nauryz eldegi qazaqtardyng ghana emes, kýlli týrki halyqtarynyn, Aziya halyqtarynyng merekesi retinde atalyp ótildi. Oghan Preziydent Sahiagiyn Elbegdorj qatysyp, býkil qazaq halqyna qúttyqtau aitty.Búryn bir kýn toylaytyn edik. Qazir 3 kýn kýn toylaytyn boldyq. Manghol-qazaghy bәri aralas últtyq kiyim kiyip shyghady.

Ótken jyly nauryz merekesi qarsanynda Ólgeyimizde jyldyng tórt mezgilin, últtyq ereksheligin kórsetetin últtyq sheru bolyp  ótti. Onda últtyq oiyndarymyzdyng barlyq týri kórinis tapty. Oghan Parlament spiykerining ózi kelip qatysty.

Últtyq sportymyz da biraz beleske kóterilip otyr. Qazaqstanda ótken bayraqty bәsekelerding eshqaysysynan qalmaymyz. Jýldeli oralyp jatyrmyz. Jigitterimiz halyqaralyq dengeyde ótkizilgen audaryspaq, kókpar, býrkitshiler bәsekesinen de jenisti oraldy. Jazda halyqaralyq dengeyde toghyz qúmalaq jarysyn ótkizdik. Oghan Qazaqstan, Qyrghyz, Qytay, Resey barlyghy bes elden toghyz komanda kelip qatysty. Jaqynda bokstan halyqaralyq bәseke ótkizgeli otyrmyz.

– Bәrekeldi! Ata júrtqa saparymyz barysynda talay sharuanyng basyn qayyryp tastaghandarynyzdy bayqadyq. Altaydyng bir búryshynda qazaqy qalpyn saqtap, airanday úiyp otyrghan az qazaqtyng maqtanyp aitarlyqtay jetistikteri kóp sekildi ghoy...

– Aymaghymyz Mongholiyanyng batys ólkesinde, ortalyqtan әjeptәuir shalghayda ornalasqan. Ortalyqtan alys bolghan song әriyne qiyndyqtar bolady. Ásirese, jol mәselesi qiyndyq tudyrady. Biraq, soghan qaramastan birshama júmys atqaryluda.  Jalpy aitar bolsaq, elimizde ong ózgerister kóp. Biylik tizgini janartu demokratiyalyq kýshterining qolyna ótkeli biraz ózgerister boldy. Jergilikti jerdi damytu qorlary ashylyp jatyr. Adam sany, budjetting oryndaluy sekildi kórsetkishterge baylanysty qarjy bólinip jatyr. Búl júmystardyng basty maqsaty –halyqty júmyspen qamtu, eldi-mekenderdi damytu. Joldar jóndelip,  auyldyq jerlerding ortalyqtary kórkeytilip, kópshilikke arnalghan nysandar jóndelude.

Sonymen qatar elimizde shaghyn jәne orta bizneske qatty qoldau kórsetilip otyr. Songhy on jyldan beri osy maqsatta jenildetilgen nesie berilip kelgen bolatyn. Biyldan beri bolashaghy bayandy jobalargha nesiyesiz qarjy bólu mәselesi qarastyrylghan. Búl – qúrylys materialdaryn óndiru, azyq-týlik óndirisin damytu sekildi salalardy qamtidy.

Ótken jyldy Ólgey qalasy 12,7 payyzdyq ósimmen shygharyp saldy. Búl óte joghary kórsetkish. Al Mongholiyanyng jalpy ishki ósimi 12 payyz boldy. Býginde aimaghymyzda tau-ken óndirisin damytu qarqyn aldy. Nogoonnuurdyng («Jasyl ózen») Dulaan har ken ornyn paydalanugha berdik. Sengil auylynda Hobda tau-ken óndirisin qorytu zauyty, Saqsayda sement zauyty salynyp jatyr. Búiyrsa jyl sonyna deyin paydalanugha beriledi dep otyrmyz. Sonymen qatar, kópten beri aitylyp jýrgen Asqynty kýmis ken ornyn iygeru turaly Ýkimet qaulysy shyqty. Búl ken ordasyn iygeru júmystary Resey men Mongholiyanyng birlesken Monrossvetmet kompaniyasyna jýktelip otyr. Búl tek Bay-ólke ghana emes, Mongholiyanyng býtindey batys ólkesin júmyspen qamtityn óndiris bolghaly túr.

Qobda ózeni boyynda 57 megavattyq su elektr stansasy salynady. Zertteu júmystary jaqynda ayaqtalady. Týrkiya kompaniyasy iske kirisip jatyr. 2015-2018 jyldary aralyghynda salynyp bitedi.

– Eki el arasynda (qazaq-monghol) jii qatynap túratyn aghayyn   jol qatynasynyng qiyndyghyn kóp aitady. Qytay jeri arqyly ótuding qiyndyqtary az emes. Al Resey jeri vizasyz ayaq bastyrmaydy...

– Basqa ónirlermen salystyrghanda Ólgeyding bir ereksheligi eki birdey elmen shekaralasyp jatyrmyz. Resey jәne Qytaymen qonsymyz. Qazaqstangha da osy eki elding shekarasy arqyly ótemiz. Onyng ózindik qiyndyqtary da joq emes. Eng auyry Resey arqyly ótu bolatyn. Viza mәselesi qinap kelgen. Jaqynda jaqsy janalyq boldy. Reseymen viza mәselesin rettep aldyq. Resey preziydenti Vladimir Putinning elimizge sapary barysynda eki el arasynda vizasyz jýru mәselesi sheshildi. Eki jaqty kelisim barysynda 30 kýndik merzimge vizasyz jýru turaly kelisimge qol qoyyldy. Alla qalasa, 2015 jyldyng 1 qantarynan bastap azamattarymyz vizasyz jýre alady.

Qytay tarapynan Qyzyltau beketi arqyly esh kedergisiz baryp-keluge bolatyn. Atalmysh shekara jazghy uaqytta 3 ay ashyq túratyn. Kelissózder nәtiyjesinde búl merzimdi 4 aigha jetkizdik. Búl beketti týbinde halyqaralyq jol arnasy qylmaq oiymyz bar.

Qazaqstanmen aradaghy úshaq qatynasyn qayta qalpyna keltiru júmystary da óte jemisti bolghanyn bilesiz. Búrynghy Ólgiy-Qazaqstan baghytynda qatynap túrghan «Skat» әue kompaniyasynyng úshaghy qauipsizdik talaptaryna say kelmeydi degen sebeppen qatynas toqtatylghan bolatyn. Býginde el azamattary ata-júrtyna halyqaralyq avtobus arqyly qatynap jatyr. Biraq bizge әue qatynasy óte tiyimdi bolghaly túr. Osy mәsele boyynsha birneshe mәrte Astanada boldyq, mamyr aiynda Qazaqstan-Mongholiya  ýkimeti aralyq kenesining otyrysynda biraz sheshimge qol jetkizgen bolatynbyz. Biraq Qazaqstan tarapy asyqpay otyr. Bizding taraptan úshaq dayyn. Jol qatynastary ministrligining arnayy ókimi shyqty. Tek qazaq ýkimetining sheshimin kýtip otyrmyz.

– Songhy uaqytta eki el arasyndaghy kóshi-qon mәselesi biraz ushyghyp baryp basyldy. Basynda tym sayasilanyp ketkendey kóringen kólikti kóshting beti beri qarap keledi. Qalyng qazaq buynyp-týiinip dayyn otyrghan bolar?

Kezinde qazaq halqy jeke el bolyp Tәuelsizdik alyp Alash balasynyng basyn qosu turaly sheshim qabyldaghanda ýlkenderimiz kózining jasyna erik bere almay jylaghan edi. Eshtenege qaraghan joq. Atamekenimiz shaqyrtyp jatyr dep  múndaghy qazaqtar audaryla kóshken edi. Ol kezde zaman basqasha edi. Bәri keng bolatyn. Dәl qazir mәsele kóp. Kvota, tirkeu mәselesi qiyndap ketti. Kerek bolsa, kósh toqtaudyng sәl aldynda qaldy. Songhy kezderi Qazaqstanda sayasy sheshim qabyldandy. Biraq onda da naqty qanday sharalar atqarylatyny bektilgen joq. Ras, halyq elendep otyr. Tuysqandary barlary, oqu jayymen baryp ata-júrtta qalyp qoyghandar óz tuystaryn shaqyrtyp, aldyryp jatyr. Degenmen dәl búrynghyday ýdere jnkelgen  kósh joq. Bәlkim búghan elding ekonomikalyq damuy da әser etip otyrghan shyghar.

–       Degenmende basty sebep ne sonda?

– Basty sebep – qújat pen tirkeu mәselesi bolyp otyr. Alys-jaqyn shetelden kóship kelgen qandastarymyz kóp uaqyt tirkeusiz jýrip qalyp jatyr. Jaqynda Qazaqstanda 50 mynnan astam oralman qújatsyz jýr degen derek estidim. Búl óte ýlken kórsetkish. Birazy osyghan shydamay qaytyp kelude. Osy jerde bir mәseleni aita ketkim kelip otyr. Ótken jyly 800-dey qandasymyz Mongholiyanyng azamattyghyn qayta alghany turaly mәsele biraz jerge deyin baryp basyldy. Ókinishke qaray, kóbimiz isting aq-qarasyna barmay jatyp әngimeni sayasilandyryp jiberdik. Anyghyraq aitqanda, 800 kisining barlyghy Qazaqstannan qayta kóship barghan joq. Ondaylar bar, әriyne. úzyn sany 200-den aspaydy. Onyng ózinde densaulyq jaghdayy, klimattyng jaqpauy sebep bolghan. Al, kóbi pysyqaylardyng qúrbandary bolghandar. Kvotasyn bireuler alyp qoyyp dalada qalghandar. Qazaqstan tarapy olardy azamattyqqa qabyldaghan kezde Mongholiya jaqtan azamattyqtan shyghyp qalghan. Azamattyghynan shyghyp qalghan song barlyq kómek te toqtatylatyny belgili. Sonday әleumettik kómekten qaghylghan adamdar bizding әkimshilikke aryzdandy. Tekseru barysynda búl azamattardyng monghol azamattyghynan shyghyp qalghany anyqtalady. Osy jaytty el Preziydenti Sahiagiyn Elbegdorjge mәlimdedik. Sonymen Ýkimetten arnayy komissiya jiberilip býkil Mongholiya boyynsha azamattyqtan shyghyp qalghandardyng tizimin jasady. Qazaqstangha barmaghandary anyqtalghan 892 qazaqqa Preziydent qaytadan jarlyq shygharyp, azamattyq berdi. Kóbisi qayta azamattyq aldy. Eki jýzden astamy jaqynda alady. Olardyng arasynda júmys baby, densaulyghy, otbasylyq jaghdayyna baylanysty kóship kelgender ekeni anyqtalyp otyr. Qazir búl mәsele Qazaqstan elshiligi arqyly rettelu ýstinde.

– Kóshi-qon demekshi, kópten beri Qazaqstannyng elshiligin ashu turaly mәsele kóterilip jýrgen edi. Sheshimin tapty ma?

– Bay-ólke aimaghyna Qazaqstannyng Konsuldyghyn ashu mәselesi tym úzaqqa sozylyp ketken edi. Jaqynda jaqsy habar alyp otyrmyz. 2017 jyldan bastap  Bay-ólkede elshilik júmys istey bastaydy.

– Jaqynda Bay-ólkege Mongholiya Preziydenti Sahiagiyn Elbegdorj kelip qaytty. Qazaqty qalay baghalady? Ólkening damuyna kónili toldy ma?

– Mongholiya Preziydenti Sahiagiyn Elbegdorj aimaghymyzdyng damuyna jaqsy bagha berdi. Qazaqtyng darhandyghyn kórdi. Halyqpen kezdesti. Ásirese qazaq әielderining ismerligine qatty riza boldy. Saparynda Besboghda tauyna baryp minajat etti. Sol jerde bir monghol auylynda boldy. Kelesi kýni qazaq auylynda qonaq boldy. Osylaysha preziydent myrza qazaq halqyna, Bay-ólkege degen kózqarasy óte jaqsy ekenin taghy bir mәrte kórsetip ketti.

–       Súqbatynyzgha rahmet!

Súhbattasqan – Býrkit NÚRASYL

Abai.kz