Osynau alty әlem jaralyp, jer-anamyzdyng jiyek-jiyegin múhittar men tenizder  sýiip, aru jýzi Ay men Kýnning núryna shomylghaly qanshama jyldar, qanshama ghasyrlar ótti, ol beymәlim. Tek keybir ghalymdar ghana Qúdaydan qoryqpastan ózining tughan balasynyng tuys  kuәligin toltyrghanday-aq jer jaratylghaly pәlenbay milliard, pәlenbay myng jyl ótti dep qoyyp qalatyn ghadet tapqaly da pәlenbay jýz jyl ótti. Búnyng bәri–kýmәndi boljam, kýnәharlyq pikir. Bir tәuiri sol ghalymdardyng eshqaysysy osynau alty әlemdi әlgi ózderi aitqanday pәlenbay milliard jyl búryn kim jaratqanyn nemese ol qalay jaralghanyn aitugha auzy barmaydy. Tek bir-aq nәrse anyq- yaghni, osy Jer-Anany Jaratushy IYemiz jaratqannan beri onyng betinde soghyssyz bir jyl ótpepti. Al sol soghystargha, sol qantógisterge ne sebep boldy deseniz, oghan solardyng týgelge juyghy jekelegen el biyleushilerding baylyqqúmarlyghynyn, baqqúmarlyghynyn, ataqqúmarlyghynyn, toyymsyzdyghynyng kesirinen bolady eken. Ras, dinaralyq qaqtyghystar da jii bolyp túrady. Solardyng eng bir qiyampúrys, eng bir qanqúmarlyq týri orta ghasyrdyng aldyndaghy europalyqtardyng islam dinine  yaghni, músylman elderine qayta-qayta jasaghan tarihta Krest joryghy dep atalatyn, bala-shagha, jas-kәri demey qyryp-joyghan naghyz jauyzdyq shabuyldary edi. Aytpaqshy, әlemdik mәdeniyettin, әlemdik órkeniyetting úly ordasy bolghan, hany da, qarashasy da beybit typ-tynysh ghúmyr keship jatqan Ghiraqty (Irakty) jermen jeksen, typ-tipyl qylyp qyryp joi, óz rizyq-nesibesin ózi terip jep mamyrajay kýn keship jatqan Liviyany tas-talqan qyp, patshasynyng basyn kesip iyt-qústyng tepkisine salu, endi sol elderde kýnige jarylystar jasap, onyng bәrin әldebir «islam terroristerine» jabu siyaqty jaghdayattardy sol Krest joryqtarynyng osy zamanghy jalghasy deseniz de bolady. Qarap otyrsanyz, sol orta ghasyrdan keyin bolghan irili-uaqty soghystardy bylay qoyghanda 1-shi jәne 2-shi dýniyejýzilik soghys dep atalatyndardyng bәrin bastaghan, endi 3-shi dýniyajýzilik soghysqa da dayarmyz dep jan-jaghyna qyr kórsetip otyrghandar da hristian dinindegi memleketter eken. Búl – ashyq aitugha bolatyn tarihy aqiqat.

IYә, búl–dinaralyq alauyzdyq dey salalyq. Al jekelegen elderding biyleushilerinin, patsha, koroli, osy kýngi tilmen aitsaq preziydentterining baylyqqa toyymsyzdyghy men ataqqúmarlyghy kesirinen bolatyn soghystar she? Ánebir joly esimi elge mәshhýr bir jazushymyz Europanyng birneshe elin aralap keldi. Sondaghy onyng sol elder turaly týigen oiy: Olardyng basshylarynyng týpki jәne eng basty maqsaty óz elin jer betindegi peyishke – jәnnatqa ainaldyru eken. Olardaghy iyen-apat molshylyq, jarqyn ómir turaly aita kelip, tipti Germaniyadaghy nemisterding siyrqorasyn kórgende ishine ózim jata ketkim keldi dedi ol kisi. Kýldik. Ol da kýldi. Kýlip otyryp: Sonda olar múnday júmaq ómirge qalay qol jetkizip otyr deysinder, – dep súraq qoydy. Qasymda otyrghan, ortalyq gazet, agha gazet ataulyny ýnile oqyp,  solarda aitylghan, yaghni, atqarylyp jatqan «asqaraly ister» men «tәuelsizdik tabystary» turaly tandanghannan kózin júmyp, basyn shayqap, tamsanyp, tebirenip «asa zor sayasy órleu» ýstinde sóileytin jigit: «olar shetinen enbekqor, al bizding qazaq jalqau» dep dýrs etkizdi. Onyng  qazaq halqyna qoyghan myna dýbaralyq diagnozyna shyday almay basym dynyldap,  «sen ne dep ot...» dey bergenim sol edi aghamyz iyghymnan bir basyp әngimesin jalghastyrdy.

– Osy bir qazaq jalqau degen sózdi Kenes zamanynda kommunister shygharyp edi, – dedi ol. Qazaqtyng mandayyna basqan qara tanbaday sol sózdi bizding atqaminerlerden bastap qarataban qazaqtarymyzgha deyin әli qaytalaumen keledi. Ol so zamanda seni yaki, qazaqty adam etken orys degendi dәleldeu ýshin әdeyi oilap tabylghan edi. Sol kezdegi Kenestik Resey ózine deyingi patshalyq Reseyding qazaq jerin otarlau, tonau sayasatyn óte sheber jalghastyrdy. Ýsh million orysty tyng kóteruge, odan ózgelerin «molodoy spesialist», «komsomoliskaya putevka» degen joldamalarmen qazaq dalasyna qaptatty da jiberdi. Al qazaq jastary ýshin «qaladan auyldy órkendetuge», «shopandar brigadasy» degen sayqaly úrandar tastaldy. Qalalarda, Reseyding qajettilikterin óteu ýshin ashylghan zauyt, fabrikalarda negizinen orys últynyng ókilderi júmys istedi. Qazaqqa qalada tirkeluge rúqsat berilmedi. Ayta bersen, tausylmaydy, qysqasy «qazaqty adam qylghan orys, qazaq–orysqa mәngi qaryzdar» degen qaghidany qúlaqqa siniruge zor kýsh júmsaldy. Janaghy sening «qazaq-jalqau» dep otyrghanyng әli de sol sayasattyng salqyny dep «dosymdy» sәl sabasyna týsirgendey boldy da Europa men Amerikadaghy әlgi «júmaq ómir» turaly әngimesin jalghastyrdy. Bizding úqqanymyz – ol elderding basshylary eng aldymen óz qara basynyn, óz otbasynyng emes әueli óz últynyng – nemis basshylary – nemis últynyn, fransuz basshylary –fransuzdyng  jaghdayyn jasaugha tyrysyp jәne ózi basqaryp otyrghan memleketin eng aldymen sol últtyng memleketi dep qaraytyn kórinedi.

Osy arada Reseyde 400-den astam últ túrsa da jaqynda orys últy ókilderining «ya ne ponimai, chto takoe rossiyane, esti slovo russkiy, esti slovo russkiy chelovek» dep internetten shuyldaghany, Mәskeuding Qyzyl alanynda orystyng jap-jas jigitteri «Rossiya – toliko dlya russkiyh» dep aiqaylaghany esime týse ketti. «Endeshe deymin ishtey Putin solardyng bәrin kórmey, bilmey, estimey otyrghan joq. Demek, ol da óz elinde tek orystargha ghana júmaq, jәnnat ornatqysy kelip jýrgen joq pa eken?».

Janaghy qalamger aghamyz bir sózinde sol Europadaghy da, Amerikadaghy da júmaq ómir «ýshinshi әlem» (Tretiy miyr») dep atalatyn biz sekildi úsaq memleketterding býkil baylyghyn «berse qolynan, bermese jolynan» tartyp alu nemese odan ótken súrqiyalyqqa toly aluan-aluan әnji sayasat arqyly ornatyluda ekenin de megzep aityp qaldy. Endeshe, ózgelerdi qyryp-joi, ózgelerdi barymtalap tonau arqyly, ózge júrtty tilinen, dininen, salt-dәstýrinen aiyru arqyly júmaq ornatam deu qiyanattyng qiyanaty emes pe? Jaraydy, bizding qazaq atqaminerleri olargha úqsap onday әreketter jasaugha qauqarsyz deyik, bәlkim onday kýsh-quattyng keregi de joq shyghar. Biraq eng bolmasa óz elining baylyghy men qazynasyn ózine júmsaugha da qauqar kerek pe eken? Álde búl bizding miymyz jetpeytin sayasatkerlik pe? Biraq әlem oishyldarynyng aituynsha «naghyz sayasatkerlik degenimiz eng әueli óz últynnyng aldyndaghy jauapkershiligindi oryndau» deytin edi ghoy! Al ol jauapkershilik degenimiz óz elinning baylyghyn tógip-shashpau, óz elinde óz últynnyng tili basty til qyzmetin atqaratynday etu, eng әueli óz últynnyng jaghdayyn jasau emes pe?! Aytpaqshy, «qay patsha da eng әueli óz últynyng qamyn oilauy kerek» degen qaghida talay tarihy jazbalarda da bar.

Mýmkin, elimdi peyishke, yaghni, jer betindegi júmaqqa ainaldyramyn deu óte auyr kýnә shyghar? Óitkeni, jәnnatty tek Allah-Taghala ghana jasaydy. Sol siyaqty últtar men úlystardy da jaratatyn bir Allah qana! Endeshe, bizding keybir qazaq shonjarlary qazaqstandyq degen últ jasaymyz dep eliretini nelikten? «Býkil jýzden astam últty biriktirip bir últ jasaymyn deu esuastyq emes pe?» deysing ishtey osylardy oilap otyryp. Tipti, qansha әulie sayasatker bolsang da kýni erteng ózing o dýniyelik bolyp ketkende ornyndy basyp el basqara alatyn úl tughyza aldym ba dep oilamaudyng ózi  kýnәharlyq qoy? Endeshe, әlgi europalyq patshalardyng elime júmaq jasaymynyna, bizding 100-den astam últtan bir últ jasaymyzymyzgha jol bolsyn.

Kóne diny kitptarda Shaddat malghún degen bolghan. Sol bayghús әbden bayidy, patsha bolady, sol shet-sheksiz baylyqtyng arqasynda ony ainalasyndaghy ózge elder de qúrmettep, oghan arnalghan maqtau-madaq sózderdi ayamay tógetin bolady. Búl qysqasy, kemenger, kóripkel, sayasatker patsha atanady. «Semizdikti qoy kóteredi», baylyqqa, ózine jan-jaqtan arnalghan maqtau sózderge eltip, esinen tanghan Shaddat patsha bayghús kýnderding kýni bolghanda ózin qúdaymyn dep jariyalaydy. Myna dýniyanyng uaqytsha, jalghan dýniya ekenin, aldynda kýtip túrghan o dýniya bar ekenin aitqan aqylman, nebir danagóilerding úlaghattary bara-bara oghan әser etudi qoyady. Ózin, qala berdi jaqyn-juyq, aralas-qúralastaryn aldy-artynan aq may aghyzghan (múnay da, uran da emes!) baylyqqa keneltip, dýnie jýzine ýstemdik ete bastaghan búl malghúnnyng әbden meymanasy tasyghany sonday ol endi peyish, yaghni, júmaq jasatyp, ózin búl dýniyadaghy eng ghajayyp ta úly adam etip kórsetpek bolady. Óitkeni, myna dýniyanyng rahatyn týgel kórip týgesken ol o dýniyadaghy azap pen ghajaptar turaly әngimeden jalyghyp, sol dýniyadaghy rahatty da ózi osynda jasap almaq edi. Qysqasy, ózi biylegen jer betindegi qisapsyz baylyqty tógip-shashyp altyn men kýmisten ýgitilgen topyraqty janaghy júmaqsymaghynyng jolyna, ishine, tabanyna tóktiredi. O dýniyadaghy siyaqty kәusar búlaq, bal tatyghan suy bar ózenderdi aghyzyp qoyady. Qysqasy, peyishte bar degen zattyng bәrin jasatady. Qashanda  shamadan tys dýniyaqonyzdyqty, baylyqtyng sonyna týsudi qate, kýnә sanaytyn Jaratqan IYemizding qaharyna úshyraydy. Shaddat malghún (búl mal tektes degendi bildiredi) jasaghan peyish adam kózine kórinbeytin erekshe bir aimaqqa ainalady. Osyndayda keshegi Kremlide otyryp esirgender aitqan Kommunizm – sol Shaddat malghúnnyng qiyalyndaghy peyish tektes bir eles emes pe degen de oigha ketemiz.

 Al, býginde she? Býginde jer betinde  shet-sheksiz, úshy-qiyry joq el baylyghyna jeke ózderi ie bolyp, әlemning әr týkpirinde oiyna kelgenin istep, órt salyp jýrgen biyleushiler az ba? Bir tanghalarlyghy solardyng arasynda әngimemizding basynda qalamger aghamyz aitqanday әrqaysysy óz elin as ta tók molshylyqqa, shadyman ómirge bólep qoyghandar da joq emes. Tek solardyng ózgelerdi qyryp jong, ózgening dinine kýie jaghu arqyly jer betin týgel óz qolymmen qayta bezendirip, óz oiymyzdaghyny týgel jasaymyz deui sol Shaddat malghúndy eske týsiredi eken. Onyng esesine bir ghana óz elinin, óz últynyng Qúday bergen qazynasyn ústaghannyng qolyna, tistegenning auzyna salyp berip, tughan tilin óz elining tórine shyghara almay otyrghandar da bar. Biraq olar da, olardyng tuma-tuystary da osy dýniyanyng eng jogharghy rahat-lәzzatynyng dәmin tatyp qarhәllәzy kýn keshude ghoy. Osyndayda:

       ...Ey, Aqiqat! Túrshy ornynnan, túra gór,

         Shynymen-aq, ainala ma myna jer?

         Onda nege baghy oralmay basyna

         Mertigude әli myng san Qúlager?

Atoyshylar aq orda sap enseli

Baqytymdy soghan qarap ólshedi.

Anqau elim sony toylap jatqanda

Kýiingennen kinәladym men seni.

         Jana ghasyr!

         El boludyng bir emin

         Senen sonsha izdep, tappay búl elim,

         Keleshegi túmandatyp túrghanyn

         Dúshpanym da sezedi, soghan kýiemin!

dep egiledi ekensin.

Myrzan KENJEBAY, aqyn

Abai.kz