Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy esh pafossyz – úly toy. Sebebi búl shyn mәninde qazaq memlekettiligining 550 jyldyq merey toyy, demek «qazaqta búryn memleket bolmaghan» degen sózdi joqqa shygharu jolyndaghy ýlken is. Al osy tyrnaqshagha alynyp otyrghan pikirding qanday qaupi bar? Birinshiden, búnday әngimeler kóldeneng kók attynyng emes, ýlken sayasatta әjeptәuir orny bar sheteldikterding auzynan shyghuy birte-birte «búl memleketting qúryluy kedeysoqtyq» nemese odan da beter óreskel tújyrym-týsinikterge әkelui әbden mýmkin. Memlekettigimizding tarihynyng terendigi óte-móte manyzdy - birneshe jýz jyldyq bәiterekti  shayqaugha eshkim úmtylmaydy, sebebi búl isinen týk shyqpasyn, bosqa aramter bolaryn biledi. Al bar-joghy birneshe jastaghy terek pen memlekettilikke kóz alartatyndar tabylyp qaluy әbden mýmkin. Tarih – bizding tamyrymyz, ony terendete beru bәrimizge paryz.

Sonymen, Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy – jalpyhalyqtyq mereke, al toy degen - kópting isi. Jәne búl toy belgili bir adamdar men jekelegen toptardyng quanyshty qarbalasy ghana emes búqaralyq sipatqa ie boluy ýshin, qoghamnyng onyng jәy ghana kórermeni boluy jetkiliksiz,  belsendi qatysushysy boluy shart, al toydyng sәn-saltanatyn odan sayyn kýsheytetin is-sharalardyng bastamashysy bola alsa tipti núr ýstine núr. Qazaq handyghynyng 550 jyldyghynyn, qazaq memlekettiligining tarihynda erekshe orny bar, Bókey ordasynda toylanuy aldynda «Jayyq press» JShS (basshysy Jantas Safulliyn)  men «DANA.kaz»jurnaly (bas redaktory Qazybek Qúttymúratúly) osy toydyng qúrmetine avtosheru úiymdastyru turaly bastama kóterui – bir tyng da mәn-maghynasy zor is boldy. Qazaq handyghynyng 550 jyldyghynyng qúrmetine Oral qalasynan shamamen 550 shaqyrym jerde ornalasqan Han ordasyna avtosheru  jasau jobasy tiyisti oryndarmen maqúldanghannan keyin, әleumettik jeliler arqyly kópshilik nazaryna úsynyldy. Sharty: osy sharagha yqylasty adamdardyng sapar shyghynyn ózderi kóterui jәne kólikting djip boluy. Kólikting búnday týri tandaghan kezde bir jaghynan sharanyng mәrtebesin kóteru bolsa, ekinshiden alda kýtip túrghan sapardyng jol jaghdaylarynyng kýrdeliligi de eskerildi. Nәtiyjesinde, osy talapqa jauap beretin 9 avtokólikpen otyz adam sapargha shyqty.  Avtosheru qatysushylary әr týrli әleumettik top pen kәsip iyelerinen qúraldy: ólketanushylar, tarihshylar, jurnalistter, kәsipkerler, blogerler, t.s.s. Tek kәsipteri ghana emes,  sayasy ústanymdary da әrqily ekspedisiya mýshelerining basyn qosqan – búl azamattardyng óz Otanyna, onyng tarihyna degen qúrmeti. Ánsheyinde bastary birige bermeytin әrqaysynyng óz shyndyghy bar belsendi azamattardyng ortaq iste osylay birigip, ony oidaghyday atqaryp shyghuy bolashaghymyzgha degen ýlken ýmit úyalatady eken.

Sonymen avtosheru qalay ótti? Sapardyng su jana «Qadyr ortalyghy»-nan bastalyp, Ábilqayyr han jәne Syrym Datúly kósheleri syndy tarihy mәn-maghynasy zor kósheler arqyly ótui, alghashqy ayaldamalary «Han toghayy» men kóne «Jayyq qalashyghy»-nyng túsynda jasaluy tereng simvolikalyq mәnderge iye.  Jasalghan әr ayaldamada  ekspedisiya mýsheleri sóz sóilep Qazaq memlekettiligining tarihy, býgingisi jәne ony nyghaytu baghynasynda sóz sóilep, oi-pikirlerimen bólisti.

Osynday ayaldama kezdesuler barysynda tyng iydeyalar da aitylyp qalyp jatty. Mysaly: 1) Oral qalasynyng janyndaghy Han toghayynda qala әkimining qatysuymen ótken ayaldama-kezdesude tarih ghylymdarynyng kandidaty Jәnibek Ismurzin «bir emes qos handy úlyqtau rәsimi ótken búl jerde bir eskertkish belgi túruy kerek» degen pikir aitty.  2) Ekspedisiya mýsheleri toy ótken Han ordasy eldi mekeninde bolghan kezde 1917-1918 jyldary shyqqan "Úran" gazetining baspaxanasy bolghan ýige at basyn búrdy. Búl  - kezinde Ghúmar Qarash, Ghabdolghaziz Músaghaliyev, Núghman Manaev, Ghaly Begalish ev, Ghabit Sarybaev syndy azamattar enbek etken qasterli meken. Atalghan ýiding syrtyndaghy taqtayshada «búl ýide 1919 jyly túnghysh qazaq sovet baspahanasy ornalasqan» dep jazylyp túr. Aldaghy uaqytta búl jansaqtyq týzetiletin – ekspedsiya mýshelerining kýshimen mәtini aqiqatqa say keletin jana taqtaysha ornatylatyn bolyp sheshildi. 3) Avtosheruding songhy ayaldamasy bolghan Jalpaqtal eldi mekeninde  azattyqtyng aq tanyn ansap, astyrtyn da belsendi әreket etken «Qazaq halqyn qorghaushylar odaghy» úiymyna (jetekshisi  Ghúbaydolla Ánesov) qoyylghan eskertkish aldynda  Qazaqstan memlekettik uniyversiytetining agha oqytushysy, tarih ghylymdarynyng kandidaty Janabek Jaqsyghaliyev búl úiymnyng mәn-manyzy jayly әngime qozghay otyryp, azattyq jolynda ózderin qúrbandyqqa shalghan jalyndy jastardyng isin әli de kenirek nasihattau, qúrmet kórsetu, olar layyq tiyisti dәrejege kóteru kerektigi jayly tilek-úsynysymen bólisti. Búnday úsynystar men tyng iydeyalar, pikirler beyresmy formattaghy otyrystarda tipten kóp aityldy. Kezdesuler men otyrystar búrynghynyng terme-kýilerin tókken Farhad Orazov syndy talantty jandardyng arqasynda tipti qúlpyryp ketedi eken. Memleketshil azamattardyng bir jerde bas qosyp, jýzdesuine mýmkindik syilaghan, búryn birin-biri bilmegen-bilinkiremegen jandardyng kelesi kezdeskende shúrqyrasa tabysuynyng ózi nege túrady. Ruh kóterer sózderi men әnderin kólik ýstindegi kolonkalarynan әuelete tókken avtosheru ótken kezde qol búlghaghan keyuanalar men qabattasa jýgirgen baldyrghandardyng janaryndaghy quanyshtyng qúnyn nemen ólsheysin! Biz otyrghan avtokólikting terezesinen Qazaqstanymyzdyng kók Tuyn shyn yntazarlyqpen jelbiretken Núrtas Safullin syndy belsendilerding is-tirligin kórgen kezde ishimnen «tәube» dep otyrdym. Jalpy, búl merekede qyzyq kóp boldy - aqyndar aitysy, at jarys, kýres, qyz quu, «Altyn dala shejiresi» atty teatrlandyrylghan qoyylym, konsert  bir sózben aitqanda ýlken toyda boluy tiyis sauyq-dumannyng bәri de úiymdastyryldy.

Býgin 26 tamyzdan 27 tamyzgha qaraghan týni avtosheru óz mәresine jetti. Óz basym, jogharyda aitylghan oilardy qoryta kele «sheru óz maqsatyna da jetti» dep te oilaymyn. («Azamattyq qoghamnyng qalyptasuynyng bir kórinisi» dep ataugha keletin búl jobanyng kóre almay, ishi kýigender bolsa, túz degen onday qymbat ónim emes, jalay berulerine bolady).

 Sәdir Núrlan Quanyshúly,

«Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy» avtosheruining qatysushysy

Arnayy Abai.kz ýshin Oraldan.