Bәrimiz de  adambyz. Pendemiz. Kýnine basqa neshe  týrli  oy keledi. Kóptegen kórinisterdi kóz aldynnan ótkizesin. Sanamnyng týkpirinen osynday qorqynyshty oilardy úmytyp, kókiregimde  kýlli kórinister kýnirenip, jalanashtana bastaghan jiyrenishti, júrtqa  jiyryla qarap, jyn  qaqqan adamday kýbirlep,  kýndelikti  tirligime  bettep kele jatqanmyn. Bir kezde  jýikendi  jýndey qylyp  týtip jiberetin qalanyng jýiesiz jýitkiytin kólikterining  dybysy mazamdy qashyrdy. Búrylystan búryla bergenimde, tap aldymnan  valuta  aiyrbastaytyn dýngirshekte AQSh-tyn  kók qaghaz  baghamy  180-nen  253-ke bir-aq  sharyqtaghanyn  kórip, ne isterimdi bilmey toqtap  qaldym. Kýn úzaghyna  qarapayym  halyqtyn  әngimesi  tek  dollar turaly  boldy. Keshke ýige kelsem, telearnadan janalyqtardan da, sol Premier-ministr Kәrim Mәsimov komandasyn jinap alyp, dollar qúny  ne ýshin  qymbattap ketkenin  әlemdik  dengeyde múnay baghasynyng qúldyrauyna  baylanysty  ekenin aityp aqtaluda.

Enbekaqysy men jighan-tergeni qúnsyzdanghan  halyq joghary lauazymdy sheneunikterden aqylgha qonymda jauap ala almaytynyn bilgen son, tym bolmasa,  aldyn ala  eskertpegen biylikke  ókpeleri  qara qazanday. 19 tamyz Q. Kelimbetov myrza «dollardyng qúny  200-den aspaydy degen». Óz sózinde  túrmaghan tóraghagha  búdan  bylay  eshkimde sengisi joq. 18 tamyz Elbasy Aqordada Últtyq  bank  tóraghasyn qabyldap, kezdesu barysynda «Q. Kelimbetov elding qarjy  sektory men  bank  jýiesining ahualy turaly bayandady»,--dep habarlady Aqordanyng resmiy  sayty. Soghan  qaraghanda, Kelimbetovke Elbasy birqatar naqty  tapsyrma bergen. Euraziyalyq odaqqa kirmesten búryn, tym jaqsy,  qalypty jaghdayda  ómir  sýrip edik, Kedendik odaq, Euraziyalyq  odaq әsili bizge  mýldem  kerek emes edi dep oilaydy kópshilik. Endi Reseyge jariyalanghan sanksiyanyng yqpaly bizge de tiyip otyr. Resey ózimen birge bizdi de qúrdymgha  ala ketetinine  kýmәnim kәmil. "Toqal eshki mýiiz  súraymyn dep jýrip qúlaghynan aiyrylyptynyn" keri bolmasyn.  Osydan bir jyl búryn jazushy  Gerolid Beliger aghamyz bylay depti:

Chto takoe Kazahstan? Devyatoe mesto v miyre po  ploshadi. A naseleniya—kakiyh-to 17 millionov. Sredniy megapoliys. Pry takom  bogatstve govoriti  ob  ekonomicheskom kriziyse v nezavisimoy strane—gluposti. Eto nonsens. Eto smeshno. O kakom ekonomicheskom kriziyse mojet byti rechi? Znachiyt, kriziys  v golovah  praviyteley. Duhovnoy  kriziys, kuliturnyi  kriziys, kakoy  ugodno, no toliko  ne  ekonomicheskiy. Ego v Kazahstane byti ne doljno. A mejdu bedstvuyt bolishe vsego iymenno  kazahi. Vezde rukovodiyt  kazahi, dominiruit  vezde kazahi, no y vnizu bedstvuit kazahi. Vezde jutkoe vorovstvo. Te, kto naverhu, voruit bez  oglyadki. A vnizu narod  s rabskoy  psihologiey. Tәuba-tәuba, shýkir-shýkir, bizde  tynyshtyq. My jivy, segodnya sushestvuem, y hvala nebesam. Vot eto y dokonaet kazahov.

Búdan  keyin  ne  aitugha bolady? 24-jyldan  bergi biyliktin  ertegisine  qarapayym  halyqtyn  narazylyghy tuyp otyr. Almaty kóshelerine devalivasiyagha qarsy beybit sheru úiymdastyrmaqshy bolghan  sayasatker Ermek Narymbaevty Almaty qalasynyng Bostandyq audanynyng ishki ister basqarmasy 15 tәulikke qamaugha aldy. Áleumettik jelilerde  biylikke narazy  toptyng sany  kýrt artqan jәne  olar da  syqpyrtyp  janayqayyn jazyp jatyr. "Kәrim Mәsimov  bastaghan  Ýkimettin  qolynan  týk  kelmeytin  bolsa, oryndaryn nege bosatyp  bermeydi?" -  deydi  kópshilik. 24 jyldan  beri  halyqty  júmyspen  qamtamasyz  etetin  tetikter  qarastyrylmaghan, elimizde deni  dúrys  júmys  isteytin  birde-bir  zavod  ne  fabrika  salynghan  joq. Halyqqa  óz  kýnindi  ózin  kór  degennen  әri  aspady. Atqarushy biylikke ýsh ret taghayyndalghan Kәrim Mәsimov pen ministrler  BAQ-ta keude soghyp aiqaylaghandarymen qalyng búqara halyqtyng ortasyna kelip, jergilikti jerlerdegi jaghdaydy óz kózderimen kórmeydi әri kórgisi kelmeydi. Yaghni, elding әleumettik-túrmystyq  dengeyinin  qanday ekeninen beyhabar. 24-jyldan beri Parlament deputattary nemese senatory shalghaydaghy auyldargha baryp, tym bolmasa, «әi, tirimisinder?» dep súramaghan. Mysaly,  Manghystau oblysynyng bir auylyna «bәlenbay» deputat nemese kóp maqtaytyn Assambleya mýshelerining bireui kelip dәret syndyryp ketipti degendi estigenimiz  joq! Olar әri ketse, audan ortalyghyna kelip, mәdeniyet ýiine arnayy jinalghan túraqty kórermenderge jolyghyp, әn-kýiin tyndap, etin  jep qymyzyn iship, «bәri jaqsy» dep ynyrana sóilep tayyp túrady. Múny Elbasymyz talay qaytalap aitqan. Biraq, ózgeris esh bayqalmaydy.

Juyrda, Parlament deputaty, General-mayor Abay Tasbolatov aghamyzdy kórip qalyp: --Assalaumaghalaykum, Ábeke, qalynyz qalay?—desem, ol kisi «Elbasynyng arqasynda» dep jauap berdi. Qazirgi zamannyng generaly, bayaghy zamannyng batyrylary siyaqty arystanday aibatty, jolbarystay qayratty bolmas pa edi... Ashy bolsa da shyndyq—biz olargha qaraghanda jaltaqpyz, kóp orystanyp kettik. Jalpy, bodandyqta kóp bolghan el jaltaq, tayghaq, kóngish bolatynyn italiyandyq ghúlama Nikkolo  Makiavelly aitqan eken. Sonyng naqty kórinisi shyghar, qazir bizding elden iymenshek,   óz mәdeniyetine bóten kózben qaraytyn salghyrt jandar tudy. Bizding aramyzda  ondaylar tolyp jýr. Úlanghayyr Qazaqstannyng ishinde atqarylyp jatqan  bolmashy isterding bәri (tauyq  kýrke salyp berse de) Preziydent Nazarbaevtyng atymen baylanystyryp jatady. Búl Preziydentti  maqtau emes, qayta onyng ataq-abyroyyna núqsan keltiru dep týsingen jón.    

Parlament deputaty Kamal Búrhanov myrza: «Bizde bir jylda Jogharghy oqu  oryndarynan halyqaralyq  qatynastar mamandyghy boyynsha 5000  týlek  diplom alyp shyghady. Qazaqstan Respublikasynyng Syrtqy ister ministrligi  en  kóp  degende  10 týlekti  júmysqa  ala alady. Al qalghan  4990 týlekting  qayda  baryp jatqany  bir Allagha  ayan» dedi. Búghan Parlament deputaty Svetlana Romanovkayanyng «U nas bez otkata nichego ne reshaetsya» degen sózin  qosynyz. Ýnemi esesi ketip jýrgen qazaghyma  kim  arasha  týsetinin, oilanbay-aq otqa  týsip ketetin  qaysar  túlghalargha zәrumiz. Ókinishke qaray, 200 jylgha jaqyn Reseyding otarlauynda bolghan, qúldyqtyng qyl búrauynda  jýrip  tabighy qaysarlyghynan, tua bitken adamy ústanymynan aiyrylghan, ar-namysy ortayghan halqymyzdyng jaghympazdyghy, jaltaqtyghy, jaramsaqtyghy әldeqayda ósip ketken. Qazaq halqynyng ruhany jútandanuynyng sebep-saldary  san aluan. Bazar jyrau kezinde «Baysaldy el bayqausyz qate jibermes», - dep jyrlaghan edi.

Qanyrap qalghan auyldardan tym-tyraqay kóship  ketushilerding bir-birimen aghayyndyq,  tuystyq  ara-qatynastary  byrt-byrt ýzilude. Auyldardan jýzdep, myndap jel qualaghan  qanbaqtay  basy  aughan  jaqqa qanghyryp, әsirese, jastar qalalargha kelip orystanyp jatqanymen eshkimning sharuasy joq. Áke úlymen, sheshe qyzymen oryssha sóilesedi, sony mәrtebe sanaydy.  IYilip sәlem salatyn kelin tappaysyn. Bayaghyday «ýlkenge qúrmet, kishige izet» degen úghymdar dalada qaldy. Sәbiydi bóleytin besikter  mal qorada ilinip túr, tanysyn ne tanymasyn  «nan auyz tiy» dep nan úsynatyn  qyz-kelinshekter  joqtyng qasy. "Áldiy-әldi" bópeshim, deuding ornyna "bang-bang" deytin boldy. Atasynyn  teri  singen  omyrauyn  iyiskep  jatyp úiyqtap  ketetin  nemere  qalmady. Onyng ýstine auyl mektepteri  birinen song biri  jabyluda. Biyl Qaraghandy oblysyn su basqanda da, Aqtóbe oblysyndaghy aqbókender, Ontýstik Qazaqstan oblysynda belgisiz aurudan maldar, Jambyl oblysynda Zengi baba túqymy siyrlary jappay  qyrylghanda da, jergilikti әkim-qaralar qarapayym halyqty  aiyptady. «Júmylghangha júdyryq» - demekshi, onyng ýstine  tengenin  qúnsyzdanuy búqaranyng qabyrghasyn qayystyryp barady. Bayaghy zamannyng tar  kezinde, ómirden qajyghan, dýniyeden  týnilgen kolhozshy qazaq  әieli arbagha jekken ógizi jýrmese de, búzauy ashtan  ólgen siyrynan sýt shyqpasa da, eng ayaghy, oshaqtaghy oty janbay, byqsysa da Qúdaydy qarghaytyn, qarsylyqtan tughan sharasyz beypildik. Qazirgi tanda, kinәli dep bilmeytin, eshkim de Qúdaydy auzyna almaydy.

Ózining soryn, ýkimetting zoryn, kórshining baylyghyn, kóshening laylyghyn, bazardyng narqyn, zamannyng qalpyn—bir sózben qayyratyn bolsaq, jalghannyng bar tauqymetin qazaqtan kóredi. Tirshilik bolghan son, әrneden qauip,  әrneden qater  bar. Onyng bәri—әdepki, tabighy jaghday. Múnday  kiltipan  tәuelsizdik  tuyn  kótergenine  24 jyl ótse daghy, kez  kelgen  ornyqty, quatty eldin  basynda  boluy yqtimal. Al bizdegi  jaghday—mýlde  shetin  qúbylys. Tengenin  qúnsyzdanghanyna  biylikte otyrghan  sheneunikterding múrty da qisaymaydy, qashanda zardap shegetin  qarapayym  halyq. Halyqty iýgingi biylik  «Otyrsa opaq, túrsa  sopaq» etip  kórsetkisi keledi. «Kónil kiri aitsa ketedi» degenning kýiin keshtim. Shyryldaghan shyndyqtyng betin ashsam, arym tazalar, kónilim ornyna týser dep oilaymyn. 

Júmamúrat  Shәmshi,

Tariyh   ghylymdarynyn  kandidaty

Abai.kz