Tarih ghylymdarynyng kandidaty, ispan tili men әdebiyetining belgili mamany, Madrid jәne Qazaq-Amerika uniyversiytetining professory Samat Óteniyazov Ábilqayyr handy qazaq tarihyndaghy eng shoqtyghy biyik túlghalardyng biri dep biledi.
Tarihshynyng aituynsha, Ábilqayyr han turaly derekter sarapqa salynghanda, onyng qyryq jyldan astam uaqyt Resey basqynshylaryna qarsy kýresting basy-qasynda bolghan túlgha ekeni anyqtalghan. Múnday túlghanyng orys patshasyna bodan bolugha ótinish jazuynyng astarynda ne syr bar? Búl mýmkin be? «Mine, 90-jyldardyng sonynda osy mәselege den qoyghan akademik Manash Qozybaev, professor Janúzaq Qasymbaev «Ábilqayyr han tarihyn qayta qarau kerek» degen sheshimge kelgen edi» — deydi Samat Óteniyazov.
Biz ony súhbatqa shaqyrghan edik:
— Ýstimizdegi jyly Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn atap ótkeli otyrmyz. Qazaq handyghy qanday memleket boldy? Tarihymyzdaghy orny qanday edi?
— Qazaq halqynyng basqa halyqtargha, onyng ishinde ózimizben dindes músylman nemese týrki halyqtaryna úqsamaytyn ózgeshelikteri bar. Qazaqtar ejelgi ghúndardyng túrmys saltyn, dәstýrlerin býgingi kýnge jetkizip otyr: kiyiz ýi, balany besikke bóleu salty, jylqy sýti men etinen әzirlenetin taghamdar. Eger ghúndar dәndi daqyldar arasynan, negizinen, taryny paydalanghan bolsa, qazaqtar da kýni keshege deyin solay etti. Oiyl jerinde Shyghanaq atamyz tarydan ónim aludan әlemdik rekord jasady. Úlanghayyr aumaqty meken etkenmen, qazaqtyng túrmys saltynda aiyrmashylyq joq. Jeti atagha deyin qyz alyspaymyz. Alaqanday jerde túratyn ózbekter men týrkmenderding tilinde dialekt bar, al Edilden sonau Tomskige deyingi aralyqtaghy alyp dalanyng ana shetin mekendegen qazaq pen myna shetin mekendegen qazaqtyng tili birdey. Býginge deyin saqtalghan ýlken qazynamyz — halyq auyz әdebiyeti. Qazaq foliklorynyng jauharlary 100 tom bolyp baspadan shyqty. Mine, osy ómirshendik pen birlikke bir ortalyqqa baghynghan, aibyndy memleketimizding bolghandyghynyng arqasynda jettik. Ol memleket — Qazaq handyghy.
Qazaq handyghy — tarihtaghy eng demokratiyaly memleketterding biri. El basshysy — han — saylandy. Ru basshylary belgili biylerden boldy. Handy sol ru basshylary saylady jәne han olarmen barlyq mәseleler boyynsha aqyldasyp otyrugha tiyisti boldy.
Ókinishke qaray, Qazaq handyghy eki ýlken imperiyanyng ortasynda, izolyasiyada qaldy da, Europanyng oqatar qaru-jaraghyna qol jetpedi…
— Siz birlikti aitasyz, al biz, mysaly, 70-jyldardyng sonynda mektep tabaldyryghyn attaghan bizding buyn tarihtan qazaqtyng alauyzdyghy turaly ghana oqyp-bildik. Ol tarih boyynsha, Qazaq handyghynyng týbine handar men ru basshylarynyng alauyzdyghy jetti-mis. Áriyne, búl olqylyq qazir týzetildi…
— Tolyqtay týzetildi deuge bolmaydy. «Auru qalsa da, әdet qalmaydy» deymiz be, «Batpandap kirgen auru mysqaldap shyghady» deymiz be, qaytkende de, sol búrynghy sarynnan arylghymyz joq. Qazaq handyghynyng týbine jetken, ghasyrlar boyy osy jolda jymysqy sayasat jýrgizgen, kazaktardy, qalmaqtardy tisine deyin qarulandyryp, qazaq júrtyna aidap salyp otyrghan — Resey imperiyasy edi. Qazaqtyng rularyn, yqpaldy túlghalaryn bir-birimen arazdastyryp, ishki alauyzdyqty qozdyru maqsatynda qanshama qiyanat jasaldy? Resey imperiyasynyng qazaq eline alghashqy qaruly shabuyly 1580 jyly Sarayshyqty qiratudan bastaldy. Osy jyldan bastap qazaqtyng Resey basqynshylarymen soghysy әrqaysysy 150 jyldan túratyn eki kezenge, barlyghy 300 jylgha sozyldy. Ol zamannyng shyndyghy turaly orystyng ofiyseri әri tarihshysy Karpov bylay dep jazyp qaldyrghan: «… raz eto kirgiz — to vrag, zaklyatyy vrag y vse, chto nosilo na sebe kirgizskiy obliyk, vse unichtojalosi, bilosi kazakamy na smerti, selye auly, starsy, jeny — vse istreblyalosi; ubivalisi dety y grudnye mladensy, — «vyrastut — ukusyat!» govorily kazaky y podnimaly ih na kopiya. Istreblyati basurmanina — takova byla missiya kazaka togo vremeni, missiya, osvyashennaya serkoviu». («Kirgiyz» dep qazaqtardy ataghany belgili.) Al, sóitse de, biz әli kýnge deyin 1956 jyly qúryp ketken jonghar men 1771 jyldan song bas kótermegen qalmaqty aitumen kelemiz, kino týsirsek te, sol jonghar men qalmaq jýredi.
IYә, tәuelsizdikten keyin tarihymyzdy qayta qarap, qayta jazu isi qolgha alynghanmen, ala-qúla aitylyp jýrgen, «әttegen-ay» — degizetin tústar әli de kóp bolyp otyr.
— Ábilqayyr hannyn basqynshylargha qarsy kýresting basy-qasynda jýrgen túlgha ekenin aittynyz. Onyng erlik isterine toqtalsanyz?
— HVIII ghasyrdyng basynda, atap aitqanda, 1709 jyly ony Tәuke hannyng ózi bas bolyp, biyler qoldap, han kenesi sheshimimen Kishi jýz hany etip saylaghan. Áriyne, jas Ábilqayyrdyng soghan deyingi erlik isteri eskerilip, osynday sheshim qabyldanghan. 1907-1709 jyldar arasynda ol sarbazdaryn ertip baryp, tuysqan bashqúrt halqynyng últ-azattyq kóterilisine kómek kórsetti. Bashqúrttar arasynda ony han kóteru turaly bastama da bolghan. Degenmen 1709 jyly Ábilqayyr shúghyl týrde elge shaqyrylyp, oghan Resey basqynshylaryna qarsy Kishi jýz tarapynan kýresti úiymdastyru tapsyryldy. 1718, 1719 jyldary ol әr joly 20 myng әskermen baryp, eki ret Teke qalasyn (qazirgi Oral) qorshaydy. Kazaktar ghana emes, Edil qalmaqtarymen de qaqtyghystar jii oryn alghan. 1721 jyly kazak-orystar men qalmaqtardyng ataman Balmashnov basqarghan toby Oiyl ózenine deyin shabuyl jasap, kóp tútqyndar, mal aidap әketken. Kelesi jyly osyghan qarymta retinde shabuyldar úiymdastyryldy. Solardyng birinde qazaqtar Teke qalasy janyndaghy jylqy tabynyn aidap ketip, Jayyq kazak әskerlerin jayau qaldyrady. Sondyqtan olar I Petrding Persiyagha qarsy joryghyna qatysa almay qalady.
I Petr jongharlardy artilleriyamen qarulandyryp jәne olargha jana qarudy ýiretuge kapitan Unkovskiydi jiberip, 1723 jylghy «Aqtaban shúbyryndyny» úiymdastyrady. («Aqtaban shúbyryndy» katastrofasynyng artynda kimder túrghany qazir eshkimge qúpiya bolmay qaldy.) Naq osy tústa Batystan kazak-orys otryadtary men qalmaq әskerleri de qazaq eline shabuyl jasaydy.
Shyghystan kelgen jongharlar Týrkistan qalasyna deyingi jerlerdi týgel basyp aldy. Al, batystan kelgen jau Týrkistangha jete almady. Sebebi, Ábilqayyrdyng saqaday say әskeri olardy toqtatyp qana qoyghan joq, Edilden әri qaray asyryp qudy. 1723–1724 jyldary Ábilqayyr bastaghan qazaq әskeri Utva, Samara, Shaghan ózenderi boyynda kazak-orystardyn, qalmaqtardyng otryadtarymen birneshe ret betpe-bet kelip, qyrghyn shayqastar boldy. Shayqastardyng birinde, 1724 jyly qalmaq hany Angke óldi.
Eger, Batystan tóngen jau shabuyly der kezinde toqtatylmaghanda, qazaq eli týgeldey basqynshylardyng qol astynda qalatyn edi.
Batys jaq shekarany qauipsizdendirip bolghan son, Ábilqayyr han qazaq júrtyn jongharlargha qarsy kýreske júmyldyrugha kiristi. Ókinishke qaray, jongharlargha qarsy soghystaghy Ábilqayyrdyng enbegi, erlik isteri әli kýnge deyin layyqty baghasyn alghan joq. Derekter búrmalanyp, onyng isteri basqalargha «berilip» jýrgen tústar da bar.
— Ábilqayyr han turaly shyndyqty qalpyna keltiru isin tarihshylarymyz 90-jyldardyng sonynda qolgha alghany belgili?
— Sol tústa «Ábilqayyr tarihyn qayta qarau kerek» degen mәsele kótergen — akademik Manash Qozybaev, professor Janúzaq Qasymbaevtar edi. Manash Qozybaev «Eldik ýshin kýres mynjyldyghy» atalatyn maqalasynda: «Últ mýddesi ýshin ghasyrlar boyy kýres jýrgizgen Áz Jәnibek han, Kerey han, Qasym han, Áz Tәuke, Ábilqayyr han siyaqty túlghalardyng dәuir tarihynda shoqtyghy biyik-aq» — dep atap ótti. Reseyge qarsy 40 jyldan astam uaqyt boyy kýresip, onyng arasynda qalaysha bodan bolugha ótinish jazdy eken dep kýdiktengen Janúzaq Qasymbaev Ábilqayyr han tarihyn qayta qarau kerektigin aitty. Aqyry 2000 jyly Ábilqayyrdyng tarihy hatynyng týpnúsqasy oqylghanda, tóbeden jay týskendey әser etti. Biz osy uaqytqa deyin onyng oryssha audarmasyn paydalanyp, sol oryssha audarma talay úrpaqty janylystyryp kelgen bolyp shyqty. Ábilqayyrdyng hatynda bodandyq turaly sóz joq, onda tek Reseyding qol astynda qalghan bashqúrt halqy men qazaqtar arasyndaghy búrynghy tuysqandyq baylanysty qalpyna keltiruge qatysty sóz qozghalghan. Áriyne, osy baghytta izdengen tarihshylar búghan qatty quandy. Ókinishke qaray, Ábilqayyr han tarihyn qayta qaraytyn ghylymy konferensiya ótkizemiz dep jýrgende Manash pen Janúzaq qaytys bolyp ketti. 2002 jyly — Manash Qozybaev, 2003 jyly Janúzaq Qasymbaev dýniyeden ótkende, sanymyzdy soghyp qala berdik.
Sóitse de, Ábilqayyr jazghan tarihy hat dúrys oqylghaly beri búrynghy týsinikter týgeldey ózgerip, Ábilqayyr han aqtaldy. Múny kónilge medeu tútamyz. Tarihymyzda Ábilqayyr han — bar ghúmyryn azattyq jolyndaghy kýreske arnaghan jarqyn túlgha.
Súhbattasqan Indira ÓTEMIS.
Týpnúsqadaghy taqyryp: "Ábilqayyr han — tarihymyzdaghy shoqtyghy biyik túlgha"
