Juyqta gazetten eshkimdi de beyjay qaldyrmaytyn, quanysh tolqytatyn, tereng sýisinis tughyzatyn aqparatqa keziktim. Semeyde, Qazaqstannyng ózge de 16 qalasynda 23 Ana ýii (orysshasy – Dom mamy) ashylypty.

Ana ýii taghdyr tauqymetine úshyraghan jalghyzilikti әielderge psihologiyalyq hәm әleumettik qamqorlyq jasaydy eken.
– Nekege otyrmay tughan әielge, – deydi atalghan aqparatta «Ana ýii» iygilik qory diyrektorynyng orynbasary Nәdiya Boranbaeva hanym, – otbasy, qogham tarapynan sóge jamandaushylyq jii úshyrasady. Keyde otbasynyng kәrine kiyligip quylady. Istep jýrgen júmysynan aiyrylady da qayda bararyn bilmey qanghyryp dalada qalghanday bolady. Onday jas ana shaqalaghyn jetim balalar ýiine tapsyrady. Keyinder sol aghattyghy ýshin ómiri óksip ótedi.. Mine, sonday qiyndyq, auyrtpalyqqa úshyraghan әieldi biz Ana ýiine shaqyramyz. Onda kerekti jaghdaydyng bәri jasalghan. Nәrestesi ekeuine túrugha jeke bólme beriledi. Tamaghy, dәrigerlik kómek – ýsh jyl boyyna bәri tegin. Áyelding bylayghy bolashaghynyng jarqyn boluy jayy da úmytylmaydy. Belgili bir mamandyqqa ie boluy jaghy qarastyrylady. Kompiuterlik kurstan ótedi. Tigin sehynda kiyim piship-tigudi ýirenedi. Jergilikti biylik oryndary da onday mýskin jandardy údayy nazarynda ústap otyruy maqsatynda tiyisti memorandum shartqa otyramyz…
Songhy birneshe jyl ishinde 990-gha juyq әielge kómek kórsetildi. Teng jarymy tughan otbasyna oraldy.
– Búdan ózge, balasynan bas tartqan әkelerge de tiyisti yqpal etuge tyrysamyz. – deydi Nәdiya Boranbaeva. – Basynda balapanyn tym qúrsa bir kórip iyiskep ketuge ýgitteymiz. Nәtiyjede, kóbining әkelik sezimi oyanady, jii qatynap jýrip, aqyry shýike basy men sәbiyin birjola qanatynyng astyna alady. (Qaranyz: Angelina Kolmakova. «Rojati ne stydno!» «Vremya» gazeti. 28. 2015 jyl.)
«Qazaqstan» telearnasynyng «Aytugha onay» baghdarlamasy boyynsha juyqta «Jetim kórsen, jebey jýr» degen taqyrypta qyzu da qúnarly әngime ótkizildi. Osy telearnanyng «Shetelderdegi qazaq balalary» degen baghdarlamasyn tebirenbey kóre almaysyn. Bir jaghynan, tughan elinen ajyraghan býldirshinderimizge janyng ashidy, ekinshi jaghynan, shet el әke-analarynyng jetimekter ýiinen qalap alghan sol balapandardyng asty-ýstine týsip adam bolularyna baryn salyp jýrgen aq peyildiligine shyn jýrekten rizalyq alghys aityp otyrasyn.
Osynday aqparattardan týsinip jetetining aiqyn. Nekeli otbasynda tughangha qanday qamqorlyq jasalsa, nekesiz tughangha, onyng anasyna da sonday atalyq qamqorlyq jasaluy mindet. Qay-qaysysy da – qazaq, bizderding balamyz ghoy…
Áttegene, aqty qara, qarany aq deytinder de kezikpeydi emes. Osy mәtel jurnalist Joldybay Bazardyng «Kórdemshe» atty maqalasyn («Egemen Qazaqstan», 13 mausym, 2015 j.) oqyghanynda eske oralady.
Avtor maqalasynyng bas sheninde: «Qazaq nekesiz tughan balany shettetip, kórdemshi ekenin betine basyp, namysyna tiymegen. Eger әldekim osynday әdepsizdik jasasa, ol aiyptalyp, jazyqsyz jannyng jýregin jaralaghan jan retinde aqsaqaldar talqysyna týsken» deydi de, maqalasynyng qalghan bóligining ón-boyynda osy dúrys qaghidasyn búrystyqqa shygharady.
Olay qúighytyp, bylay qúighytyp kelip, aqyry sala qúlash maqalasynyng sonynda «…Býkil qoghamdy kórdemshelerding kóbeng ýrdisine tiksine, ýrke qaraytynday dengeyge jetkizgen jón.» degen ýzildi-kesildi qorytyndy jasaydy.
Bizdinshe, kýrdeli mәseleni búlaysha sheshuding paydasynan góri ziyany әldeqayda mol.
«Mamandardyng aituynsha, – delingen maqalada, – qazirgi tanda elimizde dýnie esigin ashatyn bes balanyng biri nekesiz tuylatyn kórinedi…Songhy on jylda elimizde tughan 3 397 652 sәbiyding 682987-si kórdemshe».
Maqala avtory bir-ekili emes, songhy on jylda tughan jeti jýz myngha juyq balagha (kóbi qazaq, óz balalarymyz bolugha tiyis) «kórden tudyn», «aram sidiktensin» dep betine bylsh etkizip qaramay jaghady. Olardy tapqan ana bayghústardyng silikpesin shygharatynyn aitpaghanda..
Avtorgha salsan, HH ghasyrdyng bas kezindegi «nekesiz bala tuudy jat qylyq, jabayy әreket, jiyirkenishti jaghday» sanaghan búrynghy jaghdayatqa qayta oraluymyz kerek siyaqty. «Orta ghasyrlarda keybir monahtar kórdemshelerdi órtep jiberuge ýkim de shygharghan… Al Fransiyada kezinde nekesiz bala tapqan әieldi el azamattyghynan aiyryp, bir jylgha sottap jiberetin pәrmen bolypty». Ótkendi óstip әspettegende ol: әtten, sol zaman qaytyp oralar ma edi degendey, auzynyng suy qúryp, ah úrady..
Endi bir uaqytta kelip maqala avtory keshegi Kenes Odaghyn jón joq jazghyrady. Búl memleketting kýnәsi bir basyna jetip jatyr. Biraq aiypty da jónimen taghugha kerek qoy. «KSRO boyynsha bir jylda tughan barlyq balanyng 10 payyzy kórdemshe bolypty. Onday nәrestelerdi tapqan analar «jalghyzilikti dep qúrmettelgen. Sodan baryp nekesiz bala tuu aiyp emes» degen sana ornyqqan-mys. «…Kenes Odaghy túsynda osy sanattaghylardyng ýisizderine ýy berilip, bos jýrgenderi júmyspen qamtamasyz etilipti. Sonday-aq, balalary 14 jasqa tolghansha júmystan shygharugha tyiym salynghan. Búghan qosa, kommunaldyq tólemderine jenildikter qarastyrylghan әri túraqty týrde ay sayyn jәrdemaqy qarastyrylghan».
«Múnyng ózi nekesiz tughan balalardyng artuynyng eleuli sebebi dey alamyz».
Solay-aq delik. Biraq nәreste dýniyege keldi eken, oghan Kenes memleketi teris ainalmay, adamgershilik jasaghanyn nege ersilikke jatqyzamyz?
Nekesizdikke talay tarihy ahual da sebepshi bolghan. Úly Otan soghysy kezinde nemis-fashist basqynshylarynan jýkti bolghan әielderden tughan perzentter jóninde akademik Mayskiy Stalinge hat jazypty. Tez arada olardyng familiyalaryn ózgertip, oryssha qoyyp, balalar ýiinde tәrbiyeleu jóninde. Osy derekten avtor taghy da qisynsyz qorytyndygha keledi. «Búdan biz akademikting nemis sarbazdary kindiginen taraghan balalardyng keleshekte qauipti kýshke ainaluy mýmkin ekenin eskertip, onyng aldyn alu joldaryn úsynghanyn anyq kóremiz», – deydi. El ishin qan sasytqan stalindik repressiya az kórinip, nemisten jaratylghan balalardyng itjekkenge aidalmaghanyna ókinish bildiretin tәrizdi.
Europany fashizmnen azat etu barysynda kenes sarbazdarynyng nemiste, basqa da elderde qansha balasy qaldy? Esebin shygharghan eshkim joq, GDR qúrylghangha deyin kenes sarbazdaryna nemis әielderimen qarym-qatynas jasauyna qatang tyiym salyndy. Birin biri únatqandarynyng kóbi qamaugha alyndy, ishinara atylyp ketkenderi de bar. Onday faktilerding oryn alghany ras. «Átten, dýniye» atty romanda (Sh.Eleukenov. 2002) sonday paqyrlardyng birazynyng aty-jóni atalady. Shygharmada búl tarihy shyndyq qandy soghys tragediyasy retinde surettelgen.
Joldybay Bazardyng úsynys­ta­rynan qúlaqqa enetini – «Mereyli otbasy» saltyn saqtau. Memleket basshysynyng tikeley qoldauymen «Mereyli otbasy» atty respublikalyq bayqaular ótude.
Alayda ózge úsynystary – qay­shy­lyqqa toly. «Kórdemshe» maqalasynyng avtory «Áyelding mindeti – «adal jolmen taza qandy» úrpaq әkelu» deydi. Nekesiz tughan nәresteni aram qandygha sanaydy! Taghy bir úsynysy – ulitimatum: nekeden tumaghandargha jany ashityndargha tosqauyl qoi kerek. Yaky jogharyda aitylghan «Ana ýiin» jauyp tastaugha tiyisti ekenbiz… Avtordyng oiynsha, nekesiz tughan balalar «últymyzgha qasiret qamytyn» kiygizbek-mys…
Maqalada sebebi dúrys anyqtalmasa da, kókireginde sher tughyzatyn bir fakt keltirilgen. «Nekesiz bala kóterip, odan qútylu ýshin týsik jasatyp jatqan jas qyzdar qanshama». «Búl jan jabyrqatar ómir ýrdisteri biz sekildi demografiyalyq problemalaryn sheshuge mýddeli halyq sanyn ósiruge niyetti elderge auyr soqqy».
«Kórdemshenin» avtoryna erip «nekesiz әielden tughan balagha jan kórden búiyrady» degenge qol qoyyp, «olardy qazaqtyng jaqtyrmasy anyq» degenine kónsek, arty nege әkep soqpaq? Taghy da bir sayasy nauqan ashpaqpyz ba? Taghy da bir «tap kýresin» jariyalauymyz qaldy ma?!
Kezinde «Egemen Qazaqstannyn» bir sanynan әlemge әigili akademik aghamyzdyng nekesiz kórgen, biraq óz esimin bergen bir qyzy turaly ocherkti jabyla, qyzygha oqyghanymyz bar. Oqydyq ta, ol kisining artynda qalghan búl túyaghynyng da baqytty, ghúmyrly ómir sýruine tilektestik bildirdik.
Ata Zanymyz – Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasy eshkimdi de tughan tegine qarap alalamaydy. Ýlken-kishining bәrin – qoghamymyzdyng teng pravoly mýshesi sanaydy.
El tynyshtyghy – keshegi kóne tarihymyzdyng ghana emes, býgingi tәuelsizdigimizding de bagha jetpes bas­ty qúndylyghy. Últ birligin kózding qarashyghynday saqtau – Mәngilik El iydeyasy saltanat qúruynyng basty shart­tarynyng biri.
Halqymyzdyng arasynda joq jerden jik tudyrmayyq, aghayyn!

Sheriazdan ELEUKENOV.

Baq.kz