(Auyl әngimesi)

  Asyghyng bir sәtte iyrelendep úshyp baryp ompy túra qalsa, senen asqan sirә baqytty jan bolmaydy-au?! Kórgender kórip túryp «qolmen qoydyn»,-dep pәle saluy ghajap emes. Áy, asyq oinaghannyng ózindik bir tylsym kýshtiligi bar. Bireuden útyp alasyn, kelesige baryp útylasyn. Myqty asyqtaryndy (saqa, qúlja) elu asyq, jýz asyqqa almastyrasyn. Qoydyng siraghynan alynghan asyqtan qaraghanda, arqardyng arbyighan qúljasy tәuir-aq túrady ózi. Qarsylasynnyng asyghyn kórip baryp oiynaytyn kezder bolady. Esime auyldaghy tamasha sәtter týsip otyr. Tarbaghatayda asyqty tarsyldatyp kýshti oinaydy. Jalpy tauly aimaqtaghy túrghyndardyng negizgi kýn kórisi – mal. Al, mal bolghan jerde asyqta kóp. Arqary bar... Esepke alsaq, tabighaty tamasha Tarbaghatayda asyqty balaqty týrip qoyyp tәuir-aq laqtyryppyz. Sanap otyryp janyldym. Al, asyqtyng sanyn bes jýzden ary asyra almadym.

  Kóktemning ybyljyp túrghan kýni. Qardyng jóndi erimey jatqan shaghy. Ala-bújyq, aq-qara bolyp jer jatyr. Ýiding tóbesinen, shatyrdyng shetinen saryldap su aghyp, erigen jerler keuip ketude. Kepken jer auyl balalaryna jaqsy. Armannyng aulasyda byt-shyt bolyp jatyr. Qara jeri kóringen biraz alqap bar eken. Ulap-shulap balalar sol jerge jinaldyq. Aranyng úyasynday yzyn-qyzyn, shýiirkelesken oqushylar. «Men - tiktim. Men - bittim. Men - úttym. Taghy oinayyq. Songhy asyq»,-dgen sózder jii estiledi. Artylyp qalghan oiynshylar, asyghy tausylghandar qazdyng balapandarynday qaz qatar otyryp shetinde tamashalap otyr. Aldynnan arly-berli ótkenderding qaltasy shytyrlaydy. Asyqtary simay bir-birine tiyip, qaltasynyng auzynan shyghyp artylyp jatady. Qulauy bir-eki týsken asyqty ayaghymen basa qoyyp, tesilip túrghan kózder ketkenen keyin ala qoyady. Asyq oinau alanynda asyqtan asqan baylyq joq. Ol jerde sauda jýrgizip ketuine bolady. Ótkende Dәrkembay solay jasady. Barlyq balany «tyrjalanash» etip sypyryp, asyqsyz qaldyrdy da, jinap-tergen asyqtaryn ózining bastapqy iyelerine aqshagha satty kelip. Tәp-tәuir payda jasap aldy. Jartysynan kóbin satyp bolghan son, qynagha boyalghan qúljasyn «sen aman bol!»,- dep balalardyng kózinshe sýiip aldy. Namystanyp qalasyn. Asyqty barlyq bala birdey oinay bermeydi ózi. Dәrkembaydyng qúljasyn uaqytsha alyp oinaghan Erbol kónge jetkenshe ýsh-tórt ret qana tәikisi men alshysyn týsirdi. Al, qarsylasy Balghyn jiyrma beske deyin jalyqpady. Otyryp alyp tamashalap otyrghan Dәrkembay ashulanyp ketip, ornynan atyp túryp: «-Oy, sony da týsire almay»,-dep búlqan-talqany shyghyp, qúljasyn qolyna aldy. Balghynmen qayta oinap edi, Balghyndy esepting basynda qaldyryp ketti. Dәrkembaymen kóp eshkim oinay bermeydi. Bir, asyghyng syimay jýrgende baghyndy synap kórmesen, әitpese Dәkeng sypyryp alyp qarap túrady. Dәrkembaymen kóbisi kelisip alady. Dәkeng :«útylsam eki asyq beremin, sen útsang bir asyq»,- dep jaghdayyndy jasap tastaydy.Útatyna senimi mol. Keyde, jasy ýlkender aralasyp oiynnyng qyzyghyn ketirip, tәtti dәmin soryp alady. Olargha júmsay qoyatyn qaydaghy kýsh? Tabanynday tasty ynqyldap әreng kóteresin. Sol ýshin kóshening ortasyna emes, Armannyng aulasyna oinap jatyrmyz. Bireuding aulasyna basa-kóktep kiretin qaydaghy erjýrektik olarda?
 Býgingi oiyn qyzyp jatyr. Erkinbekting berilip alghany sonshalyq, túrghan tәikilerdi túryp, ózi asyq laqtyrghanda enkeyip alyp jýr. Túrghan tәikini kózder kezde «oh-ah!»,-dep qoldaryn beline qoyyp, shalqayynqyrap, auyrsynghan jerin jazyp alady. Enkeyip jýrgender kóp. Shoqiyp otyrghandar býgin az. Erkinbek – býgingi kýnning júldyzy. Týgelin sypyryp jatyr. «Dәrkembay kórinbeydi. Ózderi oinasyn, men úta beremin be dep kelmegen ghoy»,-degen mysyqoymen otyrghanymyzda, gýrp-gýr etkizip qonyr bәtenkesin sýiretip jetkeni. Ýstindegi qalyng qystyq kiyimin shettegi balalargha ústatyp, asyq alanyna kirip ketti. Ózi tez-aq kiredi. Basqalar siyaqty kezek kýtip túrmaydy. Oiynnyng kelesi bóligi bastalyp ketti. Endi kónge asyq tigip oinap jatyr. Kóndester - Erkinbek pen Dәrkembay. Qarsylastary Dastan men Darhan. Júldyzdy júp sypyrdy kelip. Ár alshysyna bir asyq alady. Erkinbek myqty kózdep ata biledi, Dәrkembay alysta túrghan tәikilerdi atpay «eseptey sal»,-dep jýre beretin. Al, býgin bap qosyldy. Býgingi asyq bitti. Asyq oiynynyng sonynan Erkinbek pen Dәrkembay útqandaryn tendey bólisip, qaltalaryna basyp aldy. Útylghandar qastarynda jýr «qaytara ma eken»,-degen dәmemen. Áy, qaytarmaydy-au!.
Ýige jetkenshe әngime aityp, asyqty qyzu talqylaymyz. Dәrkembaydyng ýii mening ýiimning tura qarama-qarsysynda boldy. Kóp bolyp Armannyng aulasynan shyqqan baladan ekeuimiz ghana qalamyz kýndelikti. Al, ósek:
-Osy Myrzabek, sen nege asyq oinamaysyn? Kýnde kelesin, qarap otyrasyng da ketesin...
-Oynay almaymyn. Asyq iyiru qoldan kelgenimen, ebin tauyp túrghyza almaymyn.
-Oy, qoyshy! Qazaqtyng balalary asyqty alshysynan túrghyzu kerek.
Sasyp qaldym. Dәrkembaydy basqa balalar qalay oilaytynyn bilmeymin, biraq, óz basym qatarlasym, synyptasym bolsa da aghamday kóremin. Key oilary bir balalargha auaday qajet.
-Myrzash, erteng mening ornyma oina, mә asyqtarym! Men erteng kezekke ketemin. Sanap bereyin, mә, jiyrma bes asyq. Bir kýnge jetedi ghoy. Útasyn. Útshy. Saspa! Men saghan ýirenbesen, ýiretemin, Myrzash.
 Kónilim qalamasa da qolyma asyqtaryn shytyr-pytyr etkizip ústata saldy.
-Endi mynau mening júldyzdy asyghym,- dep qúljasyn da berdi. Dәrkembaydyng osynday qasiyetteri kónilge jaghady. Biraq erteng asyqtarynan tolyqtay útylyp qalsam qaytemin? Asyq jinaghan emespin. Ne bolsa da, dosyng senip túrghan son, keri qaytugha bolmady. Ertesinde oinadym. Tәiki jaghyn súq sausaghymmen maydalap qoyyp, shik pen býkti qyryndatyp túryp laqtyrsam da týspedi. Qarsylasymnyng bir-eki tәikisin qaghyp týsirip mәz boldym. Biraq, Dәkeng bergen jiyrma bes asyqtan tolyqtay sypyryldym. Qolymda qalghany Dәrkembaydyng qúljasy. Oilana kele, ne bolsa da tәuekel dep qúljany, kóng ýshin elu bes asyqqa baghalap tiktim de jiberdim. Útylsam beremin degen uәde berdim. Oinap jýrgen balalar basynda senbedi. Ótirikti qiystyrghanym-ay sendiru ýshin. Dәrkembaydan baqanday bir laqqa aiyrbastap aldym dedim. Ótirigimning týrin-ay, qazir kýlemin.
-Myrzash, shynymen be?
-Ói, senbeydi-au, mening ótirik aitqanymdy bolmasa bet-albaty qaljyndaghanymdy kórding be?
 Osy sózderden keyin qarsylasym Dastan kelisti. Oiyn bastaldy. Kóndi jiyrma bes dep aldyq. Kimning asyghy birinshi jetedi, soghan elu bes asyq (maghan), Dastangha qúlja ketedi. Topyralap jýrgen balalar typ-tynysh. Asyq alanynyng jiyeginde tizelerine qos bilekterin qoyyp tamashalap otyr. Kóktemgi aua-rayynyng ýni men kishkenelerding múrynynan shyqqan pysyldaghany ghana estildi. Asyq iyirildi. Bastaytyn Dastan boldy.
   Oimaqtay jerdi qolymen siltep: «mynau mening baqytty jerim. Qara!»-dep enkeyinkirep baryp laqtyryp edi, alshy túrdy. Óz sózin joqqa shygharmaghanyna riza bolyp qayta baryp: «Taghy qara, mine ketti», -dep laqtyryp edi asyghy qisalandap baryp býkireyip baryp býk týsti. Kezek mende, laqtyrdym, qúljasy quysyn kórsetip shik týsti. Bastalghannan jolym bolmady. Oinap jatyrmyz, mende qalsypay terlep-tepship birdenemdi týsiremin. Ishimnen útuymdy qalap, jaqsy niyetpen laqytyramyn.  Kónge tayap qaldyq. Dastan kózdi ashyp júmghansha jiyrma tórtke keldi, men bolsa ezlinkirep, kishkene qalyp jiyrma eki de túrmyn. Kezek mende edi, qúljany ishimnen «suflep», kishkene týkiriktenkirep «al, týs!»,-dep atyp jiberip edim, alshy túra qalghany. Quanyp ketip, laqtyrghan jerimdegi asyqty alyp, qayta ornyma kele qaldym. Qimyldarym bayau shyghyp jatyr. Dastan eki kózin almay ýnilip qarap túr. Shamasy, qaralyq jasap ketedi degen pikiri bolsa kerek. Qayta laqtyrdym, domalandap baryp tәiki túrdy. Al Dastan túrghan ornynda atady. Qobalju bar: «ornynnan jyljyma, adymdap atpa!»,-dep eskertu jasap jatyrmyn. Dastan ong kózin júmyp, sol kózimen nysanagha alyp, bar kýshimen, ong qolymen atyp jiberdi. Úshyp kelip bәtinkeme «tars!» tiydi. Quanyp kettim. Esep tenesti. «Uh, Dәrkembaygha alshy, tәiki túrghanda, maghan túrmaghanyng jaramas»,-dep ishimnen kýbirlep bayyppen aldyma tastap jiberip edim «ompy» týse qaldy. Otyrghandar shulap ketti. Bireuisi «ompy», endi bireuisi «onqy» dep qoldarymen kórsetip mәz bolyp qaldy. Dastannyng kózi sharasynan shyghyp kete jazdady. Elu bes asyghyn qimastyqpen berip edi bes asyghyn jomarttyqpen qaytaryp berdim. Keshkisin, qaltamdaghy asyqtardyng týgelin Dәrkembaygha aparyp berdim. Al, Dәkeng kýtkendey quanyp ketti. Biraq, qúljasyn bәske tikkenimdi biraz uaqyttan keyin biraq aityp edim, kýlgeni.
-Ne ýshin kýldin?
-Janyng múrynynnyng úshyna biraq kelipti ghoy. Jaraysyn, әy azamat!-dep arqamnan ong qolymen dýnk-dýnk etkizip qaghyp jiberdi. Bar sharuany bitirgenime riza boldym. Qazaq aitady: «Tәuekel týbi jelqayyq, ótesing de ketesin»,-dep. Dәp solay boldy. Qúljany bәske tikpesem, onda Dәrkembaydyng jýzine bedireyip túryp qaray almaushy edim. Dәrkembay útqan elu asyghymdy qaytaryp berdi. Qúryghanda ózing bergenderin al dep edim, azarda-bezer boldy.
-Myrzash, ýirenesin, qoryqpa! Mynau saqa,-dep arasynan saqasyn saylap berdi. Sodan beri es bilgenshe kóktem shyqsa bolghany asyq quatyn boldyq. Auyldaghy eng az asyq jinaghandardyng biri menmin – bes jýz. Dәrkembay bolsa dorba-dorba syqyrlatyp jinady. Keyinderi Dәrkembay es bildi, al inileri bolsa Dәkenning týgel asyghynan aiyryldy. Ýstine saspay kóp bergendey mende bes jýzimimdi bergenmin, ol da joq. Al, mening qolymda jalghyz qalghany Dәrkembaydyng ózi saylap bergen sýiek-saqasy ghana. Kóktem mezgilinde auylgha barghym kelip jýrgeni... Asyq oinaudy saghyndyq.

Serik QANTAEV.

Abai.kz