Jaqynda qayta qúrylghan  «Qazaq últtyq kenesi» tóraghasynyng orynbasarlarynyng biri rejisser Erkin Raqyshevpen súhbat:

- Jaqynda ótken «Qazaq últtyq kenesinin» jiynynda, ony qayta jandandyryp, janasha qúru qajettiligi jayly aityldy. Jalpy últtyq kenes osy uaqytqa deyin qanday júmystar atqardy?

- Últ janashyrlary men últshyl azamattardyng bastamasymen «Últtyq kenes» osydan bir jarym jyl búryn qúrylghan edi. Ókinishke oray osy uaqyt aralyghynda eshtene istelmedi dese de bolady. Onyng basty sebebi qúryltaydy úiymdastyrushy bastamashyl top pen belgili últshyl azamattardyng Kenesting kýn tәrtibine shygharylghan mәselelermen kelispeushiligi edi. Keneste asyghys kóterilgen - oryndalu tetikteri aiqyndalmaghan,  Últtyq-demokratiyalyq memleket qúramyz degen siyaqty,  bastamalardyng iske aspaytyny sol kezde –aq belgili bolatyn. Ashyghyn aitqanda Naghashybaydyng kókesi aitpaqshy «ýiirmelik» dengeyden asa almadyq. «Eshten kesh jaqsy», demekshi qazir Múhtar Shahanov aghamyz «Últtyq kenesti» myqtap qolyna alyp, qyzu júmysqa kirisip ketti. Býgingi kýni Janúzaq Ákim, Aydos Sarym, Rasul Júmaly siyaqty últjandy sayasatkerler birigip kenesting baghyt-baghdarlamasyn dayyndap, maqsatyn aiqyndauda.

- Sonda, «Últtyq kenestin»  maqsaty qanday bolady?

- Jana aittym ghoy qazir úiymdastyru júmystary jýrip jatyr. Qansha adam bolsa, sonsha pikir bolady demekshi әrkim óz oilaryn ortagha saluda. Mening oiymsha   «Últtyq kenestin»  basty maqsaty – qarapayym halyqtyng mún-múqtajyn joqtap, mýddesin qorghau boluy kerek. Eng aldymen túrmysy tómen jandardyn,  ýisiz-kýisiz jýrgen bauyrlarymyzdyn, taghdyrdyng jazuymen kemtar bolyp qalghan  jarymjan-mýgedekterding әleumettik jaghdayyn kóteru kerek. Júmyssyzdar men student jastargha qamqor bolyp, alatyn zeynetaqysy kýn kórisine de jetpeytin qarttarymyzgha qaraylasu bolady. Ol ýshin aldymen aqiqatty tu etip, әdiletti qogham ornatu qajet. Áytpese biylikte otyrghan at tóbelindey ghana top, odan qalsa oidan-qyrdan qashqan kelimsekter  býkil qazaqtyng baylyghyn iyemdenip otyr. Al, ata-babalarynan amanat bolyp qalghan baylyqtyn, osy jerding iyesi qazaqtar óz elinde qayyrshynyng kýnin keshude. Boldy, jetedi biylikting halyqty basynghany! Ár nәrsening shegi bar. Árkim ózining nesibesin aluy kerek. Eger bolashaghymyz jarqyn bolsyn desek, auyzbirshilik bolyp halyq bir tudyng astynda biriksin desek, Últtyq kenes júmysyn  aldymen әdiletti qogham ornatudan bastauy tiyis.                                                                              

- Úiymnyng osynday maqsatyn, baghyt - baghdarlamasyn iske asyru joldary qanday bolmaq? 

- Ádiletti qogham ornatu, qordalanyp qalghan ózekti problemalardy sheshuden bastalady. Eng aldymen  jogharyda aitylghan әleumettik toptardyng túrmys jaghdayyn kóteru qajet.  Tәuelsizdigimizdi qorghau,  qandastarymyzdyng elge kelui men  azamattyq alularyn jenildetu, últtyng ruhyn kóterip, ruhany qúndylyqtar men tilimizdi túghyryna qondyru. Halyqtyng densaulyghy ýshin salauatty ómir saltyn nasihattau. Sonymen qatar qoghamdy jaylaghan jemqorlyq, azghyndyq siyaqty dertterding tamyryna balta shauyp, әdiletsizdikterdi jong. Bolashaghy búlynghyr Euraziyalyq odaqtan shyghu bolady. Búlardan basqa últtyng mýddesi ýshin kóptegen problemalardyng sheshiluine at salysamyz.

- Bәri de dúrys, bәri  de solay aitady. Biraq, aitqandarynyzdy iske asyru joldary qanday?

- Eng bastysy bizding niyetimiz últqa qyzmet etu. Últ janashyrlarynyng basqalardan aiyrmashylyghy da sonda. Biz «Últtyq kenesti» problemalardy aitu ýshin emes, sheshu ýshin qúrdyq.  Oghan kýmәning bolmasyn. Mysaly, bir problemany alayyq. «Bilim sapasy tómen, jazylghan oqulyqtar syn kótermeydi, jasalyp jatqan reformalardan eshqanday nәtiyje joq»,- deymiz. Endi ony qalay sheshuge bolatynyn qarastyrayyq. Ol ýshin aldymen osy salany zerttep jazyp jýrgen mamandardy, tәjiriybeli múghalimder men JOO oqytushylaryn taghy basqa osy salagha qatysty adamdardy jinap dóngelek ýstel ótkizip, problemany kópshilikting talqysyna salamyz. Ony jan-jaqty talqylap, týbegeyli zerttep, sheshuding tiyimdi joldaryn qarastyramyz. Aldyn ala BAQ betterimen әleumettik jeliler arqyly osy mәsele tónireginde kimning qanday    oi-pikiri, úsynysy bar ekenin bilemiz. Týsken úsynystar men pikirlerdi saralap, bir jýiege keltirip naqty úsynystar dayarlau ýshin júmysshy tobyn qúryp, jauapty adamdar bekitemiz.            

- Problemanyng bary basy ashyq mәsele, endi ony sheshuding naqty joldary qalay bolady?

- Óte oryndy súraq. Bizde últshyl azamattardyng da, biylikting de kemshiligi sol, bir isti bastap, ony ayaghyna jetkizuge kelgende, týrli sebeptermen túralap jatady. Mysaly últshyldar Euraziyalyq odaq tәuelsizdigimizge qauip tóndiredi, biz oghan qarsymyz dedi, Biraq ol qarsylyq bir-eki jiyn ótkizip, BAQ betterinde maqalalar jariyalaumen ghana shekteldi. Búl jerde zang ayasynan shyqpay-aq týrli is-sharalaryn ótkizip, biylikke Euraziyalyq odaqqa kirmeuge yqpal etuge bolatyn edi. Biraq ol jayly eshqanday jospar jasalynbay, jýieli týrde júmys jýrgizilmedi. Lenin aitpaqshy: «Balalyq aurudan» aryla almay kelemiz. Nәtiyjesinde elimizding tәuelsizdigin bir Qúdaydan tilep qana otyrmyz. Biylik tarapynan da jaqsy iydeyalar úsynylyp, baghdarlamalar qabyldanyp, reformalar jasalynyp jatady. Biraq solardyng oryndaluyna kelgende jauapkershilikten jaltaryp, kózboyaushylyqqa salynady. Halyqtyng mýddesinen góri qarabastarynyng qamyn oilap ketedi. Al biz ne isteymiz? Eng bastysy problemanyng bar ekenin, ony qalay sheshuge bolatynyn anyqtap aldyq. Endi bar kýshti osynyng jýzege asuyna salamyz. Ol ýshin   ýkimetke, parlamentke úsynystarmen shyghyp, olargha ony sheshuding tiyimdi  joldaryn naqty dәleldermen týsindirip, oryndaluyn talap etemiz.    

- Olar sizderdi qabylday qoya ma? Úsynysty «qarastyramyz, oilastyramyz» dep shygharyp salady ghoy.

- Biz hat jazbaymyz, olarmen betpe-bet otyryp sóilesemiz. Jetedi, qarapayym - momyn halyqty aldap basynghandary!  Eger «qabylday almaymyz, uaqytymyz joq» degen synayly syltau aitatyn bolsa olargha kimning arqasynda, ne ýshin otyrghandaryn esterine salamyz. Halyqtyng arqasynda nan jep otyr ma, halyqtyng talap-tilekterine qúlaq assyn! Biz halyqtyng ókilderimiz! Ár problemanyng sheshiluin qatang baqylaugha alyp, qadaghalaymyz. Áytpese, búlar últtyng aldynda eshqanday jauapkershilikti sezinbeydi. Bilim salasynda jylda jasalyp jatqan reformalardyng maqsaty bilim sapasyn arttyru emes, aqsha jeu  bolyp otyr.  Oqulyqtarda ketken qatelikter aityla-aytyla jauyr boldy.  Oghan mәn berip, týzeuge biylik qúlyqsyz. Tipti, oqulyqtarda «januarlar men ósimdikterdi budandastyru kerek», degen de sóilemder jýr. Masqara! Eng soraqysy kinәlilerge shara qoldanyp jauapqa tartyp jatqan eshkim joq.  Al biz búnday últtyng bolashaghyn saudagha salghan, ar-úyattan júrday bolyp jemqorlyqqa belshesinen batqan biylikti tәubesine keltiremiz. Jauapty adamdardy anyqtap, kinәlilerdi jazalap, qylmyskerlerdi sottatamyz. Ádiletti qogham ornatamyz.        

- Nege sizder әdiletti qogham ornatudy basty maqsat etip otyrsyzdar? Búdan basqa da manyzdy mәseleler bar emes pe? Mysaly, býgingi tandaghy әlemdi dýrliktirip otyrghan lankestik siyaqty basty problemalar she?

- Tәuelsizdik ýshin kýresken qazaqtyng songhy hany Kenesary Qasymúly «Men orys halqymen emes, men Resey memleketimen emes, men  әdiletsizdikke qarsy soghysyp jatyrmyn»,- degen eken.  Ádiletti qoghamda ómir sýru - adamzat balasynyng basty armany, memleketting damuynyng basty kórsetkishi. Álemde bolyp jatqan barlyq týrli-týsti tónkeristerding negizgi  sebebi, biyleushi toptyng jýrgizip otyrghan  әdiletsiz sayasatynda  jatyr. Leninning jer sharualargha, zavod fabrika júmysshylargha degen úranynyng astarynda da, әdiletti qogham ornatamyz degen oy jatyr. Sol siyaqty biz damimyz, órkeniyetti el bolamyz desek, eng aldymen әdiletti qogham ornatuymyz kerek.
  Al, lankestikke keletin bolsaq Elbasy  bir sózinde «Elimizding birtútastyghyna eng qauiptisi radikaldy baghyttaghy jat diny aghymdar» dep aityp edi. Preziydentting ózi osylay dep aityp otyrghannan keyin búnyng jay aityla salghan sóz emes ekeni anyq. Sonda múnyng astarynda biz bilmeytin ne jatyr? Osyghan taldau jasap kórelik.  Bizder Batys pen Reseyding aqparaty arqyly islamshylar jayly olar lankester, sodyrlar, jabayy-varvarlar degenderin ghana bilemiz. Sol IGIL - islam memleketi az uaqyttyng ishinde kýsheyip aldy. Qoldaushylary әlemning týkpir-týkpirinen aghyluda. Sonymen qatar barlyq elderde astyrtyn úiymdary ashylyp, jaqtastary kýn sanap kóbeide. Onyng sebebi nede dep oilaysyz? Sebep - olardyng iydeyasynyng myqtylyghynda. Islamshylar halyqqa: «Senderding túrmystarynnyng nashar bolyp, qiyndyqta ómir sýrulerine kinәli amerikandar nemese evreyler emes basty kinәli - jemqorlyqqa batqan jergilikti әdiletsiz biylik. Sondyqtan  biz olardyng sazayyn berip  әdiletti qogham ornatamyz»,- deydi. Mine, әngime qayda jatyr? Sol sebepti de býkil әlemde olardyng iydeyalaryn qoldaushylardyng sany artuda. Ertengi kýni olar osy ústanymdarymen bizge de jetedi. «Biz senderding elderindi jaulap almaymyz. Bes uaqyt namazdaryndy oqyp jýre bersender baquatty ómir sýresinder. Senderge qiyanat jasap otyrghan әdiletsiz biylikterinning kózin joyamyz»,- dese, ne deymiz? Jooq, bizding biylik әdiletti, halyqtyng baylyghyn talan-tarajgha salghan joq dep aitatyn adam tabyla ma? Yaghni, jat diny aghymdardyng bizding elimizge qater tóndiruine bir jaghynan biylikting ózi de kinәli.    «Quyrdaqtyng kókesin týie soyghanda kóresin» demekshi, kýnin kóre almay jýrgen qazaqtyn  jartysynan astamy olardy qoldap shyqpaytynyna kim kepil? Qalghandary qoryqqanynan qoldaydy. Qoldamaghandardyng bastaryn alady. Kerek pe bizge osylay ornatylghan әdilettilik? Erte me, kesh pe әdiletti qogham qazaq dalasynda bәribir ornaydy. Ony beybit jolmen ne ózimiz ornatamyz, ne basqalar kýshpen ornatady.    

- Mýmkin biylik әdiletti qoghamdy ózi ornatatyn shyghar? Reforma jasaymyz dep 100 qadam degen baghdarlama engizip jatyr ghoy.

- Biylik býginge deyin múnaydan týsken tabysqa mәz bolyp maqtanyp «keremetpiz» dep keldi. Týsken qarjyny ónerkәsipti damytugha júmsaudyng orynyna  daraqylyqpen shashyp, talan –tarajgha saldy. Endi múnaydyng baghasy eki esege  týsip ketip edi beyshara boldy da qaldy. Budjetke eshqanday kiris joq, tek shyghyn. Bolashaqqa dep jinaghan últtyq qor kýnnen-kýnge azaida. Onyng ýstine «jarylqaydy» degen Reseyding týri anau. Jan-jaqtan sanksiyalar qysyp, rublii qúldyrap, soghysqa dayyndalyp jatyr. Odaq bolghan song olardaghy jaghday erteng bizge de keletini týsinikti jayt. Osynday jaghdayda biylik 100 qadam týgili 1000 qadam jasasa da eshtene ózgermeydi. Ádiletti  qoghamdy ornatugha býgingi biylikting erik-jigeri, qauqary jetpeydi. Men sener edim olargha, eger halyqtan úrlap, tonaghan milliardtaryn ózderine qaytaryp berse. «Adam bol» jurnalynyng songhy nómirlerining birinde jariyalanghan, Aqordadan shyqqan qúpiya qújattargha sensek, jaghday ushyghyp ketetindey bolsa, bizding biylik Qytaygha qashugha qamdanyp jatqan kórinedi. - Olay bolsa jetisken ekenbiz. Sonda halyq qayda qalady? Tyghyryqtan shyghatyn jol qanday? - Sol ýshin de biylik aldymen sayasy reforma jasauy qajet. Últjandy azamattardyng biylikke keluine, halyqtyng mún-múqtajyn joqtap, mýddesin qorghauyna kedergi jasamay, qayta qoldap otyruy kerek. Áytpese, erteng jat diny aghymdar dindi sayasy maqsattaryna paydalanu arqyly halyqty aitqanyna kónip, aidauyna jýretin tobyrgha ainaldyruy mýmkin. Myndaghan ýisiz-kýisiz jýrgen, memleketting kómeginen kýder ýzgen jandardy aldap-arbau arqyly ózderining qol shoqparyna ainaldyrady. Basy birikpegen eshqanday ústanymy joq jastar solardyng jeteginde ketedi. Elimizding tynyshtyghy búzylyp, últtyq qúndylyqtardan aiyrylamyz. Sol ýshin de, últ janashyrlary men últshyl azamattar birigip, bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp, últtyng bolashaghy ýshin әdiletti qogham ornatuymyz kerek.                                                                                                       

- «Últtyq keneske» kimder mýshe bola alady?                                                         

-Qazir úiymdastyru júmystary jýrgizilip jatqan son, oghan kimder mýshe bola alady, olar ne isteydi, mindetteri qanday bolatyny aiqyndaluda. Bolashaqta Últtyq kenes Múhtar aghamyzdyng tirkelmegen «Halyq ruhy» partiyasynyng negizin qalauy da mýmkin. Ol jayly da oilar bar.   Al, qazir bizge jýregi «últym» dep soqqan qazaqtyng bolashaghyna nemqúraydy qaray almaytyn belsendi azamattar kerek. Biz osynday últyn bar jan-tәnimen sýietin últ janashyrlary qoldaghanda  ghana maqsatymyzgha jetemiz. Aqyn Jәrken Bódesh aghamyz:                         

Kókirektegi ottay ystyq jýrekti,                                                                                       
Bir japyraq tiri etti -                                                                                               
Soqpasa últym dep, júrtym dep,                                                      
Laqtyrdym iytime esigimdi kýzetken,                                                                                 
IYtim artyq emes pe onday mәngýrt jýrekten,- dep jyrlaghanday boyynda tekti qazaqtyng qany bar, namysy men ary bar, últshyl azamattargha senemiz jәne solargha arqa sýieymiz!

Últy ýshin qyzmet etkisi keletin tilektes azamattar feysbuktaghy M.Shahanov aghamyzdyng paraqshasyna habarlasuyna bolady.

Súhbattasqan Talghat Janysbay

Abai.kz