(Lirikalyq esse)

2001 jyl. Temirtauda altyn kýz. Jyp-jyly... Jelsiz, tymyq, maujyr sәt. Kók jýzinde qimylsyz qalqyghan aqsha búlt.

Osy sapar meni Temirtaudaghy bir qadir­les dosym Tileuken Smaghúlov qarsy aldy. Tileuken - Qarqaraly jaghynan. Me­ni­men kez­desken sayyn jangha jayly júm­saq әzi­li­ne basyp: "Bir Balqantau jóninde tórt әniniz bar. Biri­nen-biri ótedi. Ol tek ma­habbat jyry emes, bizding elimiz ben jeri­mizge degen ystyq yqy­la­synyz. Sizdi sol ýshin syi­laymyz", - dep meni elden erek óbektep jýredi.

Sol kelgen kýnning keshinde Tileuken­ning ýiinde bir kelisti otyrys boldy. Arqa aza­mat­tarynyng iygi dәstýri bar, bas­tary qosy­lyp, jinala qalsa mәziri, mәni joq qysyr әngime aitylmaydy, tegi. Kó­keydegi sózder arghy-bergi tarihtan qoz­ghalady, әn tónire­gin­de ghana órbiydi. Arqanyng "Ji­yr­ma besi", "Eki jiyreni", "Dudarayy", "Qa­ra­­ke­se­gi", "Áupil­degi", "Lәilimi", "Balqa­diy­sha­sy", "Qor­lany"... әrqaysysy bir-bir hikaya, tek sol әnder ghana ma, bizding zama­ny­myzdyng "Qar­lyghash", "Kesteli ora­mal", "Jas qazaq", "Aqerke" sekildi әn­de­rin de sýisine sóz ettik. Olardy saghy­nysh­ty jýrek­ting lýpilimen emirene әndettik.

Án sayabyrlaghan bir sәtte әngime basqa salagha oiysa berdi:

- Temirtauynyz osy... Jýz jetpis myng halqy bar, toqsannan astam últ túrady.

(Lirikalyq esse)

2001 jyl. Temirtauda altyn kýz. Jyp-jyly... Jelsiz, tymyq, maujyr sәt. Kók jýzinde qimylsyz qalqyghan aqsha búlt.

Osy sapar meni Temirtaudaghy bir qadir­les dosym Tileuken Smaghúlov qarsy aldy. Tileuken - Qarqaraly jaghynan. Me­ni­men kez­desken sayyn jangha jayly júm­saq әzi­li­ne basyp: "Bir Balqantau jóninde tórt әniniz bar. Biri­nen-biri ótedi. Ol tek ma­habbat jyry emes, bizding elimiz ben jeri­mizge degen ystyq yqy­la­synyz. Sizdi sol ýshin syi­laymyz", - dep meni elden erek óbektep jýredi.

Sol kelgen kýnning keshinde Tileuken­ning ýiinde bir kelisti otyrys boldy. Arqa aza­mat­tarynyng iygi dәstýri bar, bas­tary qosy­lyp, jinala qalsa mәziri, mәni joq qysyr әngime aitylmaydy, tegi. Kó­keydegi sózder arghy-bergi tarihtan qoz­ghalady, әn tónire­gin­de ghana órbiydi. Arqanyng "Ji­yr­ma besi", "Eki jiyreni", "Dudarayy", "Qa­ra­­ke­se­gi", "Áupil­degi", "Lәilimi", "Balqa­diy­sha­sy", "Qor­lany"... әrqaysysy bir-bir hikaya, tek sol әnder ghana ma, bizding zama­ny­myzdyng "Qar­lyghash", "Kesteli ora­mal", "Jas qazaq", "Aqerke" sekildi әn­de­rin de sýisine sóz ettik. Olardy saghy­nysh­ty jýrek­ting lýpilimen emirene әndettik.

Án sayabyrlaghan bir sәtte әngime basqa salagha oiysa berdi:

- Temirtauynyz osy... Jýz jetpis myng halqy bar, toqsannan astam últ túrady.

- Al ol bir kezde Qaraghandynyng shetin­degi Samarqan degen qalashyq edi. Ol da ózin­she bir tariyh.

- Úly Otan soghysy ayaqtalghan jyl. Sol jyly kýzde Qazaqstan Ýkimetin bas­qa­ryp otyrghan Núrtas Ondasynov Mәskeuge barypty.

- E, osyny aitshy...

- Ondasynov KSRO Auyr ónerkәsip ministri Tevosyannyng qabyldauynda bo­lady. Barghan mәselesi - janaghy Samar­qan qa­lashyghyn bolashaq metallurgter qalasy etu. Tevosyan sabyrly, toqtamdy kisi eken, On­dasynovpen emin-erkin pikirlesip, dúrys she­shimge keledi. Bir kezde Tevosyan oilanyp otyryp: "Siz búl qalany "Samarqan" dey­siz, ә? Ózbek­standa әigili Samarqan qalasy bar emes pe?" - dep oqys saual qoyady. On­dasy­nov búl sózge ne derin bilmey, mýdirip, sasqalaqtap qalady. Tevosyan júmsaq ýnmen: "Qazaqtar metaldy ne deydi?" - dep súray­dy. Ondasynov: "Temir", - dep jauap be­redi. Tevo­syan: "Dúrys", - dep jymiya bas iyzey­di. Ondasynov jýregi lýp ete týsip: "Biz temir kenin tau-tau ghyp óndiretin bolamyz. Sizding "Temir" degen sózinizge "Tau" degen sózdi qossaq qaytedi?" - deydi erkinsy sói­lep. Qoyshy, ne kerek, ekeui әri-beri oila­nyp, osy mәmilege toqtaydy. Keyin Qazaqstan Ortalyq Komiyteti men Jogharghy Sovet Prezidiumy metallurgter qalasyn "Temirtau" dep maqúldapty.

- Bizge kóp nәrse beymәlim әli. O basta atalarymyz osy jerdi "Samarqan" dep qalay ataghan, ony biz bilmeymiz.

- Arqanyng kýretamyry derlik Núra ózeninen bólinetin bir keng arna - býginde osy Samarqan kóli... Ýlken su qoymasy ol. Onyng jobasyn sol kezderde Qazaqstan Ghylym akademiyasynyng preziydenti Qanysh Sәtbaev jasatqan. Qaneken!

Otyrys úzaqqa sozyldy. Týnning bir ua­ghyn­da bәrimiz tysqa shyqtyq. Tym-tyrys ty­na qalghan dýniye... Qala shuy basylghan. Kýz­­ding salqyn lebi. Tolyqsyp ay da tughan eken. Júldyzdar biyiktep, alys­tay bastapty.

Tileuken:

- Mine, bizding aula. Búl jerge biz ja­qyn­da ghana kóship keldik. Eski ýidi bala­lar­gha qaldyrdyq. Áni, eki qatarly ýi... Shamy da sónbepti. Sol ýide Núrsúltan Na­zarbaev túrdy. Kózimizge ystyq kórinedi. Ke­zinde osy ýide әndetip, dýrildetip jatu­shy edik. Sodan beri neshe ret kýz keldi, neshe ret qys týsti, ómir óz әuenimen jýre bere­di eken. Núrsúltan Ábishúly Temirtaugha kelse boldy, búl ýige soqpay ketpeydi. Tarihy ýi! - dedi jyly sezimmen.

Qasymyzdaghy jigitterding biri:

- O, shirkin, Temirtau týni! Samar­qannyng lebin qarashy, jaylap qana jelpip jatyr, - dep qaldy.

Men kók jýzine kóz saldym, ay da jyljyp barady...

Erteninde Tileuken ekeumiz Temir­taudy araladyq. Ol meni, ә degennen qalanyng orta­l­yghynda salynyp jatqan metallurg­ter mo­numentine alyp keldi. Eki metallurgting beynesi...

Tileuken jaylap qana sóz bastady:

- Núrsúltan 1958 jyly onjyldyqty bitire sala, Almaty oblys­tyq komsomol komiytetining joldamasymen, ózi sekildi bir top jastardyng qatarynda, Temirtaudyng ja­na­dan salynyp jat­qan metallurgiya zauy­tyna keldi. Romantikter! Kele sala bilek sybanyp, qauyrt iske aralasty. Jas maman aua­day qajet. Zauyt basshylary biraz jigit­terdi iriktep, Ukrainanyng Dneprodzer­jinsk qalasyna oqugha jiberdi. Solardyng ishinde Núrsúltan da bar edi. Onda ol uchiy­liy­she bitirip, metallurg mamandyghyn aldy. Qúiy qondyrghysynyng shoyynshysy bop shygha keldi. Búl - 1960 jyl. Sol jyl­dardan bastap, Núrsúltan­men júmystas, qyzmettes, dos-kónildes bop birge jýrdim.

Qazaqstan Magnitkasy! Birinshi jәne ekinshi domna peshteri shoyyn selin aghyzdy. Marten peshteri myng gradustyq jalynmen laulady. Búl ne degen ghalamat desenizshi! Sol birinshi domna iske qosylghanda Núr­súl­tan agha gornovoy bop taghayyndaldy. Osy kez­de belsendi komsomol retinde de júl­dy­zy biyiktedi. 1962 jyly Qazaqstan LKJO-nyng H sezine, Mәskeude BLKJO XIV sezine delegat bop qatysty. Metallurgiya zauytynyng joldamasymen institutqa oqugha týsti. Qaranyz, endi bir sәtte ol birinshi domnanyng dispetcheri!

Núrsúltan bilimimen de, iskerligimen de erekshe kózge týsti. Ol qalalyq komsomol ko­miytetin basqardy. Odan qalalyq partiya ko­miytetining ekinshi hatshysy... Qaraghandy me­tal­lurgiya kombinaty partiya komiy­te­ti­ning hat­shysy... Qaranyz, Almatynyng irge­sindegi jú­pyny bir auyldan týlep úshqan keshegi ba­lausa jigit ysylghan azamat bop, kóz al­dy­­myzda ómir belesterinen osy­lay­sha ór­ley-órley, mine, býgin Tәuelsizdik alghan Qazaqstannyng túnghysh Preziydenti bolyp otyr. Jalyndaghan jas ji­gitting sol jyldardaghy azamattyq kelbetine qy­zyghyp, "Ayaday ghana Temirtaudyng uysyna syyar ma eken?!" dep qiyal jete bermeytin asqar shyn­nan kórgendey tanghalushy edik. Búl sýii­nishti sózdi, әriyne, Núrsúltanmen tagh­dyr­las bolghan eski kóz men aitpaghanda, býgingi úrpaq­qa kim aitady? Qyran qiyagha samghaydy degen osy!

Tileuken osylay dedi de ajary kirip, sәulettene týsken kósheler men gýlzar­lardy kór­setip, Samarqan kólining jagha­syna kep toqtady. Ol kólge oilana qarap túryp, sózin jalghastyrdy:

- Oi, sol kezdegi qaynaghan ómir... zauyt ta jalyndap, laulap jatady, bolat qúiyp. Núrsúltan da jaysang jastardy tyng oi, tyng bastamalarmen ýiirip, qat-qabat isting basynda jalyndaydy da jýredi. Demalys kýnderi bәrimiz lek-lek bop, kól jaghasyna kelemiz. Jastar du­many dýrildeydi. Ortamyzda Núrsúltan... Dombyra tartady, әn salady. Halyq әnderin jaqsy biledi. Onyng ishinde "Bizding sheshey aitushy edi" dep bir syrly әnnin:

Qúralay,

Otyrsyng jaydy súramay,

Mәnisin aitshy, qalqam, búl qalay? -

deytin oinaqy qayyrmasyn әueletkende kózinen úshqyn atyp, janyp ketushi edi. Sonday-aq "Dedim-ay-au!", "Top duadaq degende, top duadaq" dep bastalatyn taghy bir shalqymaly әni, "Ugay-ay, ugay-ugay, әi, ugay" deytin biyazy, maqpal әni... Keyin oilap qarasaq, búl әnderding bәri Núrsúltan ósken Jetisu ónirining әnderi eken. Jibek samalday jelpiytin qonyr әuez. Jýrekke sonday jyly tiyedi. "Á, shirkin, qazaq әni!" deytinimiz de sodan ghoy.

Núrsúltan dombyramen Arqanyng keng tynysty әnderin kerbez sezimmen keriltip shyrqaghanda: "Ýstine oqaly shapan, basyna ýkili bórik kiygizse bayaghynyng serisi bop shygha keler edi", - dep qyzyghushy edik. Sol qúshtar sezimine qosa oily da edi. Basqa bir әnshilerden "Qorlan", "Áupildek", "Arman-ay", "Qarakesek", "Ýshqara" әnderin tyndaghanda bar dýniyeni úmytyp, túnghiyq oigha batyp ketetin-di.

Keshegi filimderimiz de gumanistik iydeyalardan tudy ghoy. Sonyng biri - "Vesna na zarechnoy uliyse" filimi. Sol filimdegi:

Kogda priydet vesna, ne znaiy,

Proydut dojdi, soydut snega.

No, ty mne, ulisa rodnaya,

Y v nepogodu doroga, - dep aitylatyn әn Núrsúltannyng eng sýiikti әni edi.

Sol jyldarda "Raznye sudiby" deytin filimdegi bas keyipker kompozitor Ro­shiyn­ning romansy da júrt jýregin erekshe tebirentti. Núrsúltan sol romanstyn:

Golova stala belon,

Chto ya s ney podelay, - dep keletin qayyrmasyn múnaya qonyr­latqanda bәrimiz qoghaday iyilip, ýnimizdi shygharmay, mýlgip qalushy edik.

Sonda osynday bir túnjyr sәtten bizdi Núrsúltannyng ózi qútqaratyn-dy. IYә, sezimi almas qylysh jýzindey jarqyldap:

Oy, krasivy nad Volgoy zakaty,

Ty menya provojala v soldaty.

Ruku jala, provojala,

Provojala, provojala! - dep shalqytyp ala jónelushi edi. Oghan ilese bәrimiz zamatta dýr silkinip, әnge qosyla ketushi edik.

E, osynyng bәri qadirli kýnderi­mizding shuaqty elesi eken. Kól jagha­syndaghy son­day duly keshterde qyz-jigit atauly Núr­súl­tannyng ghana auzyna qarap, tónireginde dýrkirep jýretin-di. Olardyng arasynda Sara da júldyzday jarqyrap, Núrsúltan­nyng qasynan bir eli ajyramaytyn-dy. Biz ekeuine sýisine qaraytynbyz.

O, shirkin, Temirtau týni! Samar­qan kólining samaly... Saf auany jútyp jýre berging keledi. Biraq, erteng júmys... Biz ýidi-ýiimizge qaytar kezde:

Ne slyshny v sadu daje shorohiy,

Vse zdesi zamerlo do utra.

Ne zabudi y ty ety letniye,

Temirtauskie vechera, - dep Samarqannyng jaghasynan kete almay, bir-birimizge jymyng qaghyp, túryp alushy edik.

Ileke, osynyng bәri esimizde. Nostali­giya! Jastyqtyng jaynaghan romantikasy!

Bizding Temirtaudy kezinde eki ataqty kompozitor әnge arqau etti. Baqytjan Bay­qadamov "Qazaqstan Magnitkasy jas­tarynyng marshyn" dýbirletse, Sydyq Mú­hamedjanov "Jarqyraydy Temirtau­dyng ottary" әnin jalyndatty. Ol әnder býginderi oqta-tekte bir konsertterde, ne ra­dioda oryndala qalsa Temirtaudyng sol kezdegi tynysy kóz aldymyzgha kelip, ót­ken ómirimizdi elestetip, kәdimgidey jel­pinip, kóterilip qalamyz. Ómir... Tarih óz belgisin әnderde de qaldyra beredi eken.

Tileuken osy sózimen jýregimning pernesin jaylap qana basqanday boldy.

* * *

Eki kýnnen keyin men "Qaraghandy - Almaty" poyyzynda kele jattym. Poyyz­dyng bir saryndy jýrisi... Múnday sәtte adamdy qym-qighash oy qamalaydy. Kónil týkpirindegi әr jay kino lentasynday kóz aldynnan óte beredi. Eles bәri... Men Tileu­kenning ýiinde shertilgen әngimening bәrin eske týsirdim. Temirtaudyng maqpal týnin elestettim. Kýlkisi, әnderi shalqyghan jastar... Olardyng ortasynda Núrsúltan men Sara! Ekeui qol ústasyp, Samarqan kó­lining jaghasynda seyil qúryp kele jatyr. Núrsúltan Saragha kýlimsirey qarap: "Aygha betindi búrshy", - deydi. Saranyng kýmis kýlkisi tógiledi. Osy kórinister ishtey tamyljytty.

Men poyyzdan týskende jýregime ji­bek­tey esilgen bir syrly әuezding tolghanyn sezdim...

* * *

Myna bir kýz... Taghy bir әn móldiredi. Ony eluinshi jyldardyng әni dese bolady. Dәl solay. Sol kezdegi lirika! Ár jana әn tughanda oilaytynym - aqyn men әnshi. Áriyne, әn sózin ózim jazsam, onda kónilimde tek әnshi ghana túrady. Al búl joly da әdettegishe biraz aqynmen ishtey tildesip kórdim. Birine toqtagham joq. Qasymhangha ghana elendey berdim. Mening kompozitorlyq laboratoriyama erkindep enip, kónil ditime әbden kóngen tózimdi aqyn Qasymhan ghana. Sonday etene, ilkim­di... Oiymdy әriden sezip, ýilese ketedi. Jana әn "ne" dep túr, sony týsinuge bar janyn salady. Keybir aqyndar siyaqty "ózimshildigi" joq. Qasymhannyng bol­my­sy olardan mýlde bólek. Qasymhandy moy­yndaytyn aqyn aghalary ony "Mahabbat aqyny" deydi. Dúrys sóz! Qasymhangha toqtadym.

Ýsh kýnnen keyin Qasymhangha telefon soqtym. Ol jany qalmay elpektep, Almatymen irgeles Abay auylyndaghy ýiine shaqyrdy. Keldim.

Kýzding typ-tynyq jayma-shuaq kýni. Qa­symhannyng aulasy jaynaghan gýl. Jú­pa­­ry kókirek jarady. Gýlding ortasynda dón­ge­lek ýstel. Eki kreslo. Biraq biz jýre әngi­melestik. Ishtey tolqulymyn. Jýrek lýpilin zorgha basyp, dittegen oiymdy sha­shy­ratpay, suyrtpaqtap, shyghara bastadym:

- Birinshi shumaghy - týn. Temirtau týni! Tolyqsyghan tolghan Ay! Ayday súlu qyz kórkine qúlay berilgen albyrt sezimdi jaysang jigit.

Ekinshi shumaghy - búlghaqtap, jeligip jýrgen sol jigit qyz aldynda sóz aita almay tolqyp, tek kózimen órtep, súqtana qaray beredi.

Ýshinshi shumaqta - qyz jýzin ai­ma­laghan Saryarqanyng samaly! Inkәrlik sezim.

Tórtinshi shumaghy - Temirtaudyng ker­bez kóli Samarqan... Samal terbegen aq aidyn... Aspanda qalqyghan altyn Ay! Ay súlu ma, qyz súlu ma?.. Jýrek jandyrghan qúmarlyq oty...

Besinshi shumaghy - temirtaulyqtar aily týnderde Samarqan kólining jagha­syn­daghy seyilden qaytyp bara jatyp, dәiim:

Ne zabudi y ty ety letniye,

Temirtauskie vechera, - dep әndetedi eken. Solardyng arasynda Núrsúltan men Sara bar! Án dәl osylay qimas kónilding úmsyndyrghan sezimimen ayaqtaluy tiyis!

Qasymhan osy sózderdi ýnsiz tyndap, bas iyzey berdi.

Men Qasymhandy jeke qaldyrdym da, aulanyng ishinde әri-beri jýrip, odan әli de bolsa jelegi jelkildep túrghan baqty aralap, óz oiymmen ózim bop kettim.

Shamaly uaqyttan keyin Qasymhan alghashqy eki shumaqty kórsetti:

Jarqyldaghan syrghan-ay,

Tolyqsyp bir tughan Ay!

Temirtaudyng aruy,

Janym, saghan janym qúrban-ay!

Qyz sózine elitken,

Jigit edim jelikken.

Kórgen sәtte ózindi,

Tolqydym men, aitshy, nelikten?

Qasymhannyng asyghys jazylghan shimayyna qarap túryp: "Velikolepno!" - dedim basqa sóz auzyma týspey. Qasym­han qaghazgha qayta shýiildi. Irkilgen joq:

Saryarqanyng samalyn

Aymalatqan jamalyn!

Jýregimdi jandyrdy

Syrgha toly móldir janaryn, - degen shumaqty jarq etkizdi. Men:

"Tamasha eks­promt!" - dedim sýi­sinip. Qa­symhan qoyan ilgen qarshyghaday jútynyp:

Kól terbetip jaghany,

Júldyz jymyng qaghady.

Alaulaghan jýzindi

Ay da qimay batyp barady, - degen sózderdi asyqpay, bipazdap jazdy. Men:

- "Kakaya krasota?!" - dedim, - endi konsovka!..

Qasymhan shamyrqana qozghalaqtap:

- Ilagha, әndetinizshi, - dedi.

Men osy shumaqtardyng bәrin әnge qosyp, eki ret qaytaladym. Qasymhan eki kózi qara búlaqtay túnyp:

Temirtauda maqpal týn,

Jan syryndy aqtardyn.

Armanday bir әn qaldy,

Belgisi bop qimas shaqtardyn! -

degen shumaqty esh kidirissiz móldiretti. Eles­tetkenim de, kýtkenim de dәl osy kóri­nis, osy sóz! Qasymhangha ýn-týnsiz tógile qaradym...

* * *

Eki kýnnen keyin telefon arqyly jana tughan әnning mәn-jayyn Temirtau­daghy Tileuken Smaghúlovqa jetkizdik. Tele­fon­men әndetip aityp ta berdim. Tileuken jel­pine sóilep, jer-kókke syimay quandy.

Qasymhan ile-shala Temirtaudaghy jer­gi­likti gazetting redaktory Amanjol Aqyn­gha telefakspen әnning notasy men só­zin salyp jiberdi. Sol kýni bizge temirtau­lyq azamattardyng riza bolghan lebizi de jetti.

Tileuken búl jaydy qala әkimi Serik Nyghmetúly Ahmetovke maqtanysh sezimmen aitypty. Sóitip, "Temirtau týnine" qy­zyq­qany sonday, olar qaladaghy mәdeniyet qyzmetkerlerimen tez arada mәmile týzip, búl әndi oryndaushylargha konkurs jariya­lapty. Mening Temirtauda avtorlyq keshimdi ótkizudi de josparlapty. Temirtaulyqtar óstip dýbirledi-ay kep.

Arada biraz kýnder ótkende Tileuken telefon soghyp:

- Ánshiler konkursynda ózimizding temirtaulyq kvartet - eki jigit, eki qyz erekshe kózge týsti. Osy bir kýnderi Mem­lekettik hatshy Ábish Kekilbaev Temirtaugha arnayy issaparmen kelip edi, bir әserli kezdesude "Temirtau týni" әnin sýisine tyndap, jyly lebiz bildirdi, - dedi.

Dәl osy kezde (2001 jyl, 11 qarasha) "Jas Alash" gazetining be­tinde "Temirtau týni" әnining notasy jariyalandy.

Qarasha aiynyng 23-i kýni Temirtaudyng Mәdeniyet sarayynda "Temirtau týni" dep atalghan avtorlyq keshim Tәttimbet atyn­daghy aka­demiyalyq orkestrding shalqymaly dýbiri­men bastaldy. Diriyjeri - Qazaq­stan­nyng ha­lyq әrtisi, professor Aldaber­gen Myrza­bekov. Arqa әnshileri mening әr ke­zende ja­zylghan jiyrmadan astam әnde­rim­di shyrqady. Konsertting orta túsynda "Te­­mirtau týninin" jazylu tarihy aityl­dy. Temirtaulyq kvartet - Janna Ha­seno­va, Tabysbek Shәkey, Aydar Serik­úly, Tóljúma Arystanbaevtar ony syrly sezim­men móldirete oryndady. Temir­taulyqtar dýrildete qol soqty. Qasym­daghy eki qyzym - Qarlyghash, Lәila jәne osy Temirtauda túratyn naghashy jengemiz Múqtarima qú­shaq-qúshaq gýlding ortasynda tebirene tolqyp túrdyq.

Sonyng erteninde Qaraghandy júrty "Shalqyma" atty konserttik zalda "Arqa­nyng aily týninde" degen avtorlyq keshimdi ta­­ma­sha­lady. Keshti medisina ghylymdarynyng dok­tory, professor, ataqty kardiolog, әdebiyet pen muzykagha bilikti estet jan Ghabdolla Qúl­qybaev jýrgizip, әr әnning hikayasyn liriy­kalyq sezimmen bayandap otyrdy. Búrynnan belgili әnderding ishinde júrt "Temirtau týnin" erekshe yqylaspen tyndady.

Kesh sonynda oblys әkimi Kamaltin Múhamedjanov el atynan rizalyq sezimin bildirip:

- "Temirtau týni" әni - Preziydentimiz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng ro­mantikagha toly jastyq shaghyna arnalghan әn. Múnday әnning shyghuy zandy da. Halqy­myzdyng mandayyna bitken kemenger jandy qalay ardaqtasaq ta bizding jýzimiz jarqyn. Sol peyilimizge layyqty da. Ilekenning osy bir sәuleli әni jýrekke sonday jyly, onyng anyzy da el arasyna keng tarap barady. Ánning sózi de jibektey esilgen kórkem dýnie eken. Ileke, "Te­mirtau týni" ýshin aqyn Qasymhan Beg­manov ekeuiniz qashanda bizding Qara­ghandygha, әlbette, onyng ishinde Temirtaugha eng qadirli jandar bop esep­telesizder. Osynday shalqyghan әnderinizben jii kelip túrynyzdar! - dedi.

Konsertten song bir top kisi duyldasa qúttyqtap, meni jibergisi kelmedi. Bir azamat túryp:

- Siz "Almaty keshinde", "Jaylaukól keshteri", "Kengirding qonyr keshteri" deytin әnderinizben qazaq dalasynyng qyzaryp batqan keshine qyzyqtyrdynyz... O, shirkin, sonday-sonday keshterimiz! - dedi.

Janyma jaqyn jýretin aqyn inim Zaghypar:

- Osy әnderden keyin alaulaghan keshter jýregimizdi tolqytatyn boldy. Ony ólenmen beynelep te kórdik. Biraq til de dәrmensiz eken, - dep shabyttana sóiledi.

* * *

Atyrauda Tóken Júmaghúlov esimdi bir tekti azamat bar. Ony júrttyng bәri qadir­lep, ýlkeni de, kishisi de "Tóken Tanaevich" deydi. Maghan jan-jýregimen berilgen, dili kirshiksiz taza, bir bekzat jan. Ekeumiz jii bas qosamyz. Seyilge de birge shyghamyz. Aramyzda aitylmaytyn sóz, ashylmaytyn syr bol­maydy.

Tóken Tanaevich bir joly ýiine shaqyrdy. Dastarhan basynda adamdy ibaly meyirmen ýiiretin jan jary Dinanyng balday tәtti qoy shayyn iship, әngime-dýken qúrdyq. Tóken Tanaevich aghynan jarylyp, sheshile sóiledi:

- Ileke, Qazaqstannyng qay jerine barmayyn, әndering shyrqalady da jatady. Sol әnderinning biri - "Temirtau týni". Búl әnge bir klip týsirilipti. Teledidar­dan kó­rip, oi, qatty tolqyghanym. Ony qaraghan­dy­lyq әnshiler toby sonday әserli oryn­da­dy, meni tәtti qiyal terbedi. Oiym ótken kýn­derge zymyrap ala jóneldi. Bayaghy eluin­shi, alpysynshy jyldar... Temirtaudyng me­tallurgiya kombinaty... Kók tiregen domna peshterining budaqtaghan qaraqoshqyl týtini... Samarqan kólining ja­ghasynda tor­ghyn jelek jamyl­ghan qalanyng qaynaghan ómiri... Bastarynda jap-jalpaq qalpaqtary, qoldarynda temir ojauy bar bolat qory­t­ushylar... Gýlderi kóz tún­dyrghan bulivar­lar... Qol ústasyp ketip bara jatqan jar­qyn jýzdi jaysang jastar, mine, osy­lardyng ortasynda, zәulim terek tizil­gen trotuarda, o, qúdaya toba, qúddy auma­ghan Núrsúltan Ábishúly Nazar­baev! IYә, iyә, Núrekeng - solqyldaghan bozbala! Eki kózi jas qyrannyng kózindey jalt-júlt etedi. Qasynda uyljyghan bir móldir kóz... Men ony Sara dedim! "Apyr-ay, ә!" dep tan-tamasha bolghanym. Búl qanday nәrse, Ileke, a? Osy ayauly jandardyng sol jastyq shaghy sening "Temirtau týni" әninning ózegi bop tartylypty. Men osy әn oryndalyp bitkenshe ómiri­miz­ding saghymday búldyrap, artta qalghan altyn kýnderin elestetip, ózgeshe bir hal keshtim. Lәzzatqa bólendim.

Tóken Tanaevich sol joly osylay dedi.

* * *

2003 jyl. Qantar aiynyng ekinshi jartysy... Bir kýni ýide mazam bolmay, syrqattanynqyrap otyr edim, Tóken Tanaevich telefon soqty.

- Ileke, salamat pa?

- Á, Tóken Tanaevich, sәlem, sәlem!

- Jol jýrgeli jatyrmyn, býgin... Keshki reyspen.

- Qay jaqqa?

- Preziydent bastaghan biznesmender delegasiyasymen Shveysariyagha barady ekenbiz. Osy toptyng ishinde Aslan Musiyn, Qy­rymbek Kósherbaev, Vladimir Shkoli­niyk, Grigoriy Marchenko bar. Delegasiya qúramy­na úlym Abay da kirdi. Ol "Ten­giyz­­neftestroy" aksionerlik qoghamynyng preziydenti ghoy. Jas biznesmen! Biz Abay ekeumiz Atyraudan Jenevanyng ózine tike úshamyz. Delegasiyamyzben sol jerde bas qosamyz.

- O, Tóken Tanaevich, Abayjandy ýlken sapargha alyp bara jatyr ekensin, quanyshtymyn! Qoghamnyng býgini men erteni osy Abay sekildi jas azamattardyng qolynda ghoy. Qyryq shilten shylauynda bolsyn, Qydyr ata qolday jýrsin!

- Rahmet, Ileke, rahmet! Im-m... Endigi sóz bylay: "Temirtau týni" әni bar emes pe?

- IYә.

- Mynaday jaqsy sapargha bet al­dyq... Sol "Temirtau týnin" aq tileging re­tin­de Shvey­sariyagha ala ketip, óz atynnan Preziy­dentke tabys etsem deymin! Maghan notasy, kassetasy kerek.

- O, Tóken Tanaevich... Nota bar, al kasseta... "Temirtau týni" әzirshe kassetagha jazyla qoyghan joq.

- Ileke, Atyrauda ol әndi oryn­daytyn әnshiler bar ma?

- Bar.

- Kimder olar?

- Gýlnәr, Zina esimdi eki qyz. Ádemi duet.

- Ileke, ótinem, osy әnine peyilim ke­tip túr, qalay etseng de býgin keshki alty-je­tiden qaldyrmay әndi jazdyr da qo­ly­ma tiygiz! Jәne "Edil - Jayyq" әninning tarihy bayandalghan bir kitapshang bar edi ghoy, sony da qos. Osynyng bәrin bir paket etip әzirle. Jan dosynnyng búiryghy osy!

Al, oryndamay kór, myna tilekti. Syr­qat jayyna qaldy. Men úly sәske ke­zinde Dina atyndaghy múnayshylar sa­rayy­na keldim. Ishke kire bergenimde sy­zy­la әndetken duetti qúlaghym shaldy. Ta­nydym. Gýlnәr men Zina! Olar meni kór­gende quanyp ketti. Mening ishki ditimdi al­dyn ala sezgendey ekeui qosarlana sóilep:

- Agha, biz baghanaly beri biraz әnderdi oryndap, әzirlik jasadyq. Sizding "Temir­tau týni" әniniz dauysymyzgha sonday yn­ghayly, tyndap kóresiz be? - dedi elpildep.

- IYә, kәne, - dedim jýregim lýp ete týsip.

Án oryndaldy. Bir emes, eki-ýsh ret qaytalandy. Eki әnshi qyzdyng syrly ýnine qatty tebirendim.

Án keshki saghat besting kezinde kassetagha jazyldy. Sәlden song Tóken Tanaevichting qolyna tiydi.

Keyin sol Shveysariya saparyn Tóken Tanaevichting úly Abay bylay dep әngime­ledi:

- Bizding biznes-delegasiya әueli Jene­vada, odan keyin Surih qalasynda ótken kon­ferensiyagha qatysty. Surihtaghy bedel­di jiyndy Elbasy Núrsúltan Ábishúly kirispe sózben ashyp, Qazaq­stan­nyng býgingi jәne bolashaqtaghy mýmkindigi jóninde jarqyn mysaldar keltirdi. Memleketimizdi jan-jaqty tanystyrdy. Bankirler men investorlardy Qazaqstan­da keng kólemde biznes jasaugha shaqyrdy.

Sodan keyin Aslan Musiyn, Últtyq Bank­­ting tóraghasy Grigoriy Marchenko bayan­­dama jasady. Qazaqstangha qyzyqqan shetel­dik investorlar birinen song biri sóiledi.

Bir kezde ýzilis jariyalandy. Mine, dәl osy sәtte, Elbasy tribunadan týse ber­gende papam ornynan túrdy da, ol kisining aldynan shyghyp, qolyn alyp, sәlemdesti. Sosyn siz bergen paketti tapsyrdy.

Búl jayynda maghan Tóken Tanaevichting ózi de marqaya әngimelegen:

- Núrsúltan Ábishúly, sizge Atyrauda túratyn kompozitor Iliya Jaqanov sәlem hat berip edi. Myna paketting ishinde ózinizge arnalghan "Temirtau týni" әni jәne Siz sýiip tyndaytyn "Edil - Jayyq" әnining tarihy jazylghan kitapsha bar. Kompozitordyng Sizge degen lebizi jәne bar. Qabyl alynyz, - dedim.

Elbasy jýzi jadyrap:

- Jaqsy, Tóken Tanaevich, siz ben biz dos-kónildes jandarmyz, jas kezimizde Ilekenning әnderin aityp óstik, ol kisini erekshe syilaymyn. Myna joldaghan әnin tyndaymyn, әriyne, kitapshasyn da oqimyn, ózine rizashylyq sezimimdi hat arqyly bildiremin. Rahmet, sizge! - dep qolymdy qayta-qayta qysty. Al, Ileke, kýte ber, bir sәtti kýni Preziydentimizding sәlem haty da qolyna tiyip qalar, - dedi.

* * *

2004 jyl. Qarasha aiynyng songhy kýnderi...

Astanada jeltoqsannyng birinde "Kon­gress-holl" sarayynda "Edil - Jayyq" atty konsertim bolugha tiyis. Sonyng qa­my­men erterek kelgem-di. Repetisiya bas­tal­dy. Bir kýni meni Preziydent Ákimshiligining Basshysy Imanghaly Tasmaghambetov qa­byldady. Men kabiynetine kire bergenimde Imanghaly ornynan kýlimsirey týregelip:

- Ilagha, ordeninizben qúttyqtaymyn! - dep qúshaqtay aldy.

Men an-tang bop ýndey almadym. Imanghaliy:

- Býgin Bishkekten Qyrghyzstannyng Memlekettik hatshysy joldaghan qúttyqtau hat aldyq. Siz "Dәneker" ordenimen nagradtalypsyz, - dedi.

Men Imanghaligha osy quanyshty habary ýshin jәne osy jazda Almatyda Respublika sarayynda ótken "Edil - Jayyq" atty konsertime, myna Astanada bolatyn konsertime jan-jaqty kórsetken kómegi ýshin razylyq sezimimdi bildirip, jana ghana shyqqan kompakt-diskimdi syiladym. Imanghaly diskige oilana qarap otyryp:

- O, "Temirtau týni" әni de kiripti ghoy, maghan taghy bireuin... Núrsúltan Ábish­úlyna bereyin, - dep jymyng ete týsti.

Abyroy bolghanda portfelimde eki-ýsh diski bar edi, Imanghaly sonyng bireuine Pre­ziydentting atyna avtograf jazdyryp aldy.

Jeltoqsan aiynyng birinde Astanada "Kongress-holl" zalynda "Edil - Jay­yq" atty avtorlyq keshim ótti. "Temirtau týni" әnine qol soqqan júrttyng sol dýbirin esh uaqytta úmyta qoymaspyn. Ol da әndetken ómirimning bir sәuleli kýni!

Sol jeltoqsannyng on altysynda men qazaqtyng bir top ziyalylarynyng qata­rynda "Parasat" ordenimen nagradtaldym. Osy quanysh ýstinde Preziydent Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev dýiim júrttyng al­dynda maghan osy ordenmen qosa bir kon­vert úsyndy. Júrt búghan eleng ete qaldy. Sәlden song jýregim tolqyp, konvertti ashyp qarasam, Preziydentting óz qolymen jazylghan haty eken. Mine, sol hat:

"Qúrmetti kompozitorymyz Iliya Jaqanovqa!

Leke, ózinizdi jәne әnderinizdi asa qúrmetteytinimdi Siz bilesiz.

Quanyshy da, auyrlyghy da mol osy Tәuelsizdik jyldarynda әr uaqytta qoldau kórsetip, janymda boldynyz. Zor rahmet! Búl Sizding elge, Otanymyzgha istegen enbeginiz dep bilemin.

Ánderiniz basylghan ta­baq­shany aldym. "Temirtau týni" әnin bizge (ot­ba­symyzgha) arnapsyz. Rahmet!

Aman-sau bolynyz. Áli de talay tamasha әnder kýtushi  N.Nazarbaev.

15.12.2004 j. Astana".

Osy hatta qan­sha­ma jan jyly­ly­ghy bar, izgi jýrekting lý­pili... Árkez kó­zime ottay basy­lady.

TEMIRTAU TÝNI

Ánin jazghan: Iliya Jaqanov.

Ólenin jazghan: Qasymhan Begmanov.

Jarqyldaghan syrghan-ay,

Tolyqsyp bir tughan Ay!

Temirtaudyng aruy,

Janym, saghan janym qúrban-ay!

Qyz sózine elitken,

Jigit edim jelikken.

Kórgen sәtte ózindi,

Tolqydym men, aitshy, nelikten?

Saryarqanyng samalyn

Aymalatqan jamalyn!

Jýregimdi jandyrdy

Syrgha toly móldir janaryn.

Kól terbetip jaghany,

Júldyz jymyng qaghady.

Alaulaghan jýzindi

Ay da qimay batyp barady.

Temirtauda maqpal týn,

Jan syryndy aqtardyn.

Armanday bir әn qaldy,

Belgisi bop qimas shaqtardyn!