NEMESE ALMATY ORTA AZIYaNYNG GEY-ASTANASY MA?

Mine, birneshe jyldyng jýzi boldy qazaqtyng irili-uaqty atqaminerleri de, atqa minudi armandap qos ókpesin qolyna alyp shapqylap jýrgen jandayshaptary da «biz Qazaqstanda azamattyq qogham ornatudamyz» degendi jii qaytalaudy әdetke ainaldyryp aldy. Tipti, kýieui shapalaqpen salyp jibergeni ýshin milisiya shaqyryp, «múndaylardy osylay qútyrtyp qoysaq, qalay azamattyq qogham qúramyz?» dep jylaghan әieldi de kórip kýlgender bar.

Qazir osynday «teng pravoly» qatyn-qalash kýieuim, erim deudi «artta qalushylyq» degen nadandyq oimen «joldasym» deytin boldy. Búl auru bayaghy kenes kezindegi «tovariysh» degenning saqtalyp qalghan sarqynshaghy. Al, azamattyq degenimiz adamgershilik qoy. Endeshe biz azamattyq qogham qúramyz degenimiz, endi-endi ghana adamgershiligimiz bolady degen sóz emes pe? Demek, «biz osy kýni adamgershiligi joq qoghamda ómir sýrip jatqanymyz ba?», «sonda mening memleketim azamattardyng memleketi emes pe?» degen kýnәhar saual oiyna oratyla beredi eken.

Áriyne ne atqaminer, ne parlamentke deputat bolmasa da oralymdy oi-pikiri bar, kózi ashyq sanaly qazaq múnyng arjaghynda әldebir azuly memleketterding bir últtyng ishine iritki salyp dininen, dilinen, tilinen aiyryp oq shygharmay-aq jaulap alu sayasaty jatqanyn jaqsy biledi. Al bizding basshylarymyz ben basshalarymyz sony bile túra Europa, Resey, AQSh siyaqty azulylardyng býkil qansyghyn qazaqqa tansyq, yaghni, ýlgi qyp kórsetude. Olar qaysybir halyqaralyq úiym dep atalatyndar qoghamymyzgha ne úsynsa sony Qúran sýresindey qabyl alyp jas úrpaghymyzdyn, jalpy qazaq últynyng qúlaghyna qúya beretin boldy. Tipti, әlgiler shynymen halyqaralyq úiym ba, әlde dini, salt-dәstýri, býkil dýniyetanymy qazaqqa jat eki-ýsh memleketting arnauly, qúpiya qyzmetteri qúrghan bir jymysqy újym ba onymen de júmysymyz joq. Bizding myqtylarymyz jat eldikterge Sizder úsynghan búl janalyq qazaqtyng últtyq jaratylysyna tarihy qalyptasqan últtyq ýrdis-salttaryna sәikes kelmeydi deuge de jýregi daualamaytyn siyaqty.

Mine, sonday batystyq «jana ýlginin» biri – «Azamattyq qogham» degendi qúru iydeyasy. Búl iydeyanyng avtorlary da sol batyseuropalyq filosoftar, mәdeniyettanushylar, sayasatkerler, ekonomshylar jәne әrtýrli qúpiya qyzmet adamdary. Sonau jyldary Europanyng әlem aldynda qúldyrap bara jatqan rólin kóteru ýshin osy kýngi Euroodaqty (ES) qúrghan da solar. Al dýniyejýzilik bagha (naryq) men qúndy óz uysynda ústap, әlemdik bazar naryghyna biylik jýrgizu ýshin Dýniyejýzilik Sauda Úiymyn qúrghan da solar edi. Sol siyaqty genderlik sayasat, adam húqy jәne basqa da tolyp jatqan mәseleler jónindegi Europa men Amerikada qúrylghan komiytetter týrli halyqaralyq úiym dep atalatyndar sol kýnbatystaghy «bólshekte de biyley ber» degen qulyq-súmdyq iydeyany tútynushylardyng oilap tapqandary bolatyn. Ásirese, genderlik sayasat degen jymysqy sayasattyng toryna keyingi jyldary qazaqtyng qyz-kelinshekteri kóptep shyrmatylatynyn kórip jýrmiz. Oghan sәl keyinirek. Qazir eki qazaqtyng biri «gumanizm», «sivilizasiya», «etika», «toleranttyq» degen sózderdi jii qoldanudy ózderine dәreje kóretin boldy. Jaqynda shashymdy aldyryp otyryp shashtarazgha bir-eki eskertu jasaghanymda kezekte otyrghan galstukti qazaq jigiti maghan «Siz parihmaherge sivilizovannoe otnosheniyeni biluiniz kerek» dep «aqyl» aitty. Álgige qarap búrylyp otyryp әdeyi úzaq kýldim. Osy bir sivilizasiya, etika, toleranttyq degen ýsh-tórt sózdi bilikti filosoftar «búlar naqty úghymdar emes, jәy abstraktili, óte búldyr úghymdar» deydi. «Ásirese, toleranttyq, sivilizovannyi, yaghni, órkeniyettilik degen sózder qazaq siyaqty úsaq últtardyng azamattaryn últtyq sanasynan aiyryp, dýbaralyqqa ainaldyru ýshin paydalanylady deydi sauatty filosof-sayasatkerler.

Azamattyq qogham iydeyasynyng qúramdas bir bóligi – janaghy aitylghan genderlik sayasat. Álginde aitqan uәdemiz boyynsha búl «qúramdas bólikke» bir mysal keltireyik. Onyng «zany» boyynsha bylay: Ótken týnde sizding Qúday qosqan jarynyz ýige qonbady. Tang ata bir-aq keldi. Sosyn sizge qarap: «Nemenege ejireyesin? Men býgin ózim kópten beri kónilim auyp jýrgen bir jigitpen birge boldym. Týnimen úiyqtamadyq. Sharshadym. Jatamyn» deui de әbden mýmkin. Sol jerde eger siz oghan qol tiygizip, ýide janjal shygharsanyz ol polisiya shaqyryp, sizdi ústatyp jiberuge tolyq húqyly. Óitkeni, onyng ýige qonbauy, úyalmay-qyzarmay «bolghan isti» bayandap berui onyng «azamattyq húqy». Yaghni, ol әiel azamattyq qoghamnyng mýshesi..

Al, shyntuaytyna kelgende Azamattyq Qogham degenimiz eng әueli erkekting otbasyndaghy – erkektik paryzyn, әkelik paryzyn saqtauyna, әielding – analyq, oshaqiyelik, әieldik paryzyn saqtauyna tәrbiyeleytin qogham boluy kerek. Azamattyq qogham–әielding kýieuin, onyng ata-anasyn syilaugha, ata-baba dәstýrin, dinin saqtaugha tәrbiyeleui kerek. Búl jerde mәseleni әiel jynystygha әkep tirep otyrghan sebebimiz keshegi Kenestik Resey basqarghan kezde de, býgingi batyseuropalyq ýlgi beleng alyp túrghan kezde de jymysqy sayasat jýrgizushi elder ózderining qarmaghyna týsirgisi kelgen elderdi eng әueli әiel jynystysyn azghyru men azghyndatudan bastaydy. Aqiqatty aitar bolsaq, әiel tendigi, әiel húqy, bala húqy, bala-shaghasynyng aldyndaghy ata-ananyng paryzy siyaqty kiyeler men qasiyetterdi eng biyik oryngha qoyghan birden-bir din – islam dini. «Eger әkeng men anang ekeui bir sәtte atyndy birdey atap shaqyrsa, әueli anana jýgirip bar» degen qaghidat tek islamda ghana bar. Kenestik Resey bizge ózimizding osynau úly tәrbiyemizdi ónin ainaldyryp ózderining oilap tapqany etip úsyndy. Olar әiel tendigi degendi syltau etip әiel jynystylardyng aldyna shekten tys tәrbiyesizdik, búzaqylyq joldaryn ashyp berdi. Búl ýshin erine qarsy jýgirip, auzyna kelgenin aityp, oiyna kelgenin istep, temeki shegip, sharap ishetin, sonysy arqyly da óte mәdeniyetti, oqyghan, órkeniyetti, kózi ashyq qyzmetker bolyp kórinetin әielder men qyzdar turaly filimder, telehikayalar, jyltyr múqabaly jurnaldar Qazaqstan siyaqty jas memleketter men músylman elderine topan suday әli de tógilude. Shyndyqty aitu shyryq búzu emes, elimizde teledidar arqyly kórsetilip jatqan nebir telehikayalar men orys tilinde shyghatyn, Reseyden keletin gazet-jurnaldar osynyng bir dәleli. Qazir qazaqtar sol gazet-jurnaldardaghy tyrjalanash qyz-kelinshekterding suretin bala-shaghasynyng kózinshe kórip otyra beruge de eti ólip ketti.

Aytpaqshy, azamattyq qogham iydeyasyn taratushylar dýniyetanymy, mәdeniyeti tómen, oi-órisi óte qarabayyr óner adamdary, kinogerler boluy da mýmkin. Mysaly, zeyin qoyyp qarasanyz, Amerikanyn, Batystyng filimderinde әldebir poliyseyding qasynda bir әiel, ne bir negr әldebir «islamist terroristi» izdep shapqylap jýredi. Áriyne, ekeuining de ne pistoleti, ne úzyn arqany bar. Olar osynday filimder arqyly ózderin aq, qara nәsildi dep bólmeytin adam húqynyng nemese genderlik sayasattyng ýlgisi retinde kórsetedi. Júrt búl qulyq sayasatymyzdy týsinbeydi dep oilaydy. Múnday arzanqol, qaradýrsin, ýlgi-ónegesi joq filimderdi qisapsyz aqshagha satyp alyp jas úrpaghymyzgha kórsetip jýrgen qazaq telearnalary ózderin elimizde azamattyq qogham qúrugha ýles qosyp otyrmyz dep oilaydy.

Biz aityp otyrghan batystyq azamattyq qogham әsirese, basshylarynyng sayasy óz ústanymy joq, jer betindegi memleket ataulynyng kónilin tabugha tyrysatyn jaltaq elderde óte onay ornaydy. Býginde múnday «Azamattyq qogham» qúru iydeyasy Afrika memleketterine keninen taratyluda. Búl memleketterding azamattary óz elinde aluan-aluan toptargha bólinip, bir-birining qanyn suday shashuda. Qisyngha jýginer bolsaq – azamattyq qogham ornaghan elde monarhiya bolmauy kerek. Al ózderin «órkeniyetti» el dep ataytyn Angliyada konstitusiyalyq monarhiya. Onda korolevanyng balasy koroli boluy kerek. Meyli, konstitusiyalyq bolsyn, meyli absoluttik bolsyn monarhiyanyng aty – monarhiya. Endeshe Angliya qalaysha azamattyq qogham iydeyasyn jaqtaushy el bolyp otyr?

Azamattyq qoghamnyng eng bir súmpayy kórinisi – «azamattyq neke» dep atalady. Búl býkil músylman halyqtaryna, býkil týrki jamaghatyna jat nәrse. Búl da býgingi europalyq moralidyng eng bir azghyndyq týri. Múnda otbasyndaghy erkekting – erkektik, qatynnyng – qatyndyq negizgi mindetteri degen bolmaydy. Búl nekede túrghan әielding bala tuu, tumauy óz erkinde. Kez-kelgen sәtte eri men qatyny biz aiyrylystyq dep ekeui eki jaqqa kete beredi. Qysqasy, búl – qalyptasqan otbasylyq ereje, tәrtip, morali degen joq, bir ýidegi eki adam oiyna kelgenin istey beretin «azamattyq».

Qazir azaptap adam óltirip, qyz zorlap, ózge de túlaboyyng týrshigetin hayuandyq jasap týrmege týskender de osy «Azamattyq qogham» qaghidalaryn qaru qylyp óz ýkimetine aluan týrli talaptar qoyady. Olardyng týrmede anau jetispeydi, mynau jetispeydi, tamaghymyz nashar, әr kamerada televizor joq degen siyaqty tolyp jatqan talaptaryn erkindikte jýrgen, emhanada emdelip, demalys ýiinde demalyp jatqandar da qoya almaydy. Demek, azamattyq qogham degen qoghamda aiybyna sәikes qatang jaza degen bolmaydy. Býginde Batys elderi úsynyp otyrghan búl «azamattyq qogham» kez-kelgen azghynnyng azamattyq húqyq, demokratiya, adam húqy, órkeniyettilik degenderdi syltauratyp bassyzdyqqa, jazasyzdyqqa, әdil zangha baghynbaushylyghyna, yaky oghan qarsy dau-janjal shygharuyna negiz bolady. 2003 jyly Qazaqstanda ólim jazasyna moratoriy jariyalandy. Endi tek «terroristik әreketter jәne soghys kezinde asa auyr qylmys jasaghandar» ghana ólim jazasyna kesiletin boldy. Qazir, zangerler, sayasatkerler jәne qarapayym júrtshylyq arasynda osyghan oray aluan týrli pikirler aityluda. Osy zandy qabyldauymyzgha da keybir Batys elderi men әldebir halyqaralyq úiym dep atalatyndar týrtki bolghany ras. Qazir nebir hayuandyq qylmysqa da ólim jazasy kesilmeydi. Osyny biletin jәne adamdy malsha mauyzdaytyn, týrmeni «óz ýii, óleng tóseginen» kem kórmeytin kez-kelgen qanqúmar ólim jazasynan basqa jazanyng bәrine «týkirip qoyghan». Aqiqatyn aitayyq, ólim jazasy alynyp tastalghannan beri qylmys kóbeymese azayghan joq. Ekinshiden, búl zandaghy «terroristik әreket», «lankestik» degenning arjaghynda músylman adamyna megzeu angharylyp túratyn boldy. Al osy zandaghy «soghys kezinde asa auyr qylmys jasaghandargha ghana ólim jazasy kesiledi» degendi týsinu mýmkin emes. Ol qanday «asa auyr qylmys?». O zaman da bú zaman adam óltiruden ótken auyr qylmys bar ma? Bir súmdyghy qazir kisi óltirushilerge keshirim jasalsa ol adamgershilik akt dep atalatyn boldy. Sol kezderi mәjilistegi bir deputatymyz osynday «adamgershilik akt jasasaq, búnymyz Italiya men Portugaliyanyng bastamasyna sәikes keler edi dep» mәz boldy. Sonyng aldynda BÚÚ-nyng Bas Assambleyasynyng 62-shi sessiyasynda Italiya men Portugaliya ólim jazasyna moratoriy jariyalau, ol jazany paydalanbau turaly úsynys jasaghan edi. Búl deputat qazekeme nege ekenin qaydam osy moratoriy qatty únaghan-au degenbiz, sol kezde ishtey. Bir biletinimiz ólim jazasy alynyp tastalghan elderding eshbirinde qylmys azayyp, tәrtip ornap, mamyrajay Baghdatqa ainalghanyn eshkim kórgen emes. «Ýy arasynda ýy joq kórshi» – Qytayda, Taylandta adam óltirmek týgil bir shókim esirtki satqany ýshin ólim jazasyna ýkim shygharylady. Sonda búl elderding qoghamy azamattyq emes qanisher qogham dey alasyz ba? Joq, әriyne!

Árbir jeke pende siyaqty әr últtyng ózine tәn ereksheligi, ózine tәn jaratylysy bolatyny tabighy nәrse. Bir ókinishtisi sol, bizding qazekemning basshylary azamattyq qogham qúramyz degende qazaqtyng Allah jaratqan últtyq jaratylysyna nening júghymdy, nening júghymsyz ekenin saralap jatpaydy. Óituge әlde batyly barmaydy, әlde sayasy qabileti de joq. Býginde, yaghny HHI ghasyrda ghúmyr keship jatqan qay memleket te zang jýzinde ózin azamattyq qogham ornatqan memleketpiz dey alady. Biraq biz óz ministrleri, tipti, qazaq ministrleri de ana tilinde, sóilemeytin birden-bir el ekenimizdi, búnyng ózi azamattyq qogham qaghidasyna jatpaytynyn auzymyzgha almaymyz, ony aitpaymyz. Endeshe búl azamattyqqa jata ma? Sonda qazaq atqaminerleri memlekettik tilde sóilemey-aq azamattyq qogham qúra bere me? Onday azamattyq qogham kimge qajet? Onyng ornyna bizding orystildi telearnalar krishnaidterdin, saentologiya shirkeuining «húqyn qorghaytyn», toleranttyqqa baulityn habarlar kórsetip túrady. Bizding telearnalar men merzimdi basylymdarymyz pәlen degen ministrimiz qytaysha sóileydi, anau ministrimiz sheteldik qonaqtarmen aghylshynsha sóilesti dep gýmpildeydi. Al, Gruziyanyng býkil ministri oryssha da, aghylshynsha da bile túra shetelge barsa da, qonaq qabyldasa da tek gruzinshe sóilesedi. Demek, búl olar eng әueli ózining últtyq namysynyn qorghaydy degen sóz. Al últtyq namysy joq adamda eshqanday azamattyq bolmaydy. Bizding basshylar arabtargha oryssha sóilep otyrady...

Shyntuaytyna kelgende Azamattyq qogham degenimiz jogharyda biz aitqan әiel, erkek, bala, ata-ana mәselelerimen birge azamattargha Últyn, Elin, Otanyn, eldik Rәmizderin sýi, solargha qyzmet etu turaly talap qoyatyn qogham boluy kerek. Azamattyq qogham mýsheleri sol qaghidattardy saqtap, sosyn memleketten de solardy talap etui kerek. Al biz qazaq basshylarymyzgha qazaqsha, yaghny memlekettik tilde sóile dep te talap qoya almaymyz. Býginde bizge Batys pen Amerika úsynyp otyrghan Azamattyq qogham qúru iydeyasy – olardyng Qasiyetti islam dinining negizderine, músylman elderining ruhani, tabighy baylyqtaryna súrqiyalyq kózqarastyng bir týri. Búnday azamattyq qogham ýlgisi qazaq ruhaniyatyna, qazaqtyng dәstýrli mәdeniyetine, qazaqy ýrdis-salttargha, әsirese, qasiyetti islam dinine óte jat ýlgi. Múnda әrkim eng әueli óz últyn, óz jerin, óz Otanyn sýisin, әrkim әueli óz ana tilinde sóilesin, әiel erkekti silasyn, ata-eneni tyndasyn, ajyrasu, abort jasatu ýlken kýnә degen synar auyz sóz joq. Onda әueli dәstýrli mәdeniyetindi, dәstýrli әdebiyetindi damyt, últyndy jat, jabayy mәdeniyetten qorgha, eng әueli óz Otanynnyng patrioty bol degen bir auyz sóz tappaysyn. Onyng esesine әldebir «býkiladamzattyq», «ghalamdyq masshtabta», «planetalyq masshtabta» sóile degen siyaqty búldyr úghymdar basa aitylady. Bizge býginde úsynylyp otyrghan osy «azamattyq qoghamda» negizinen sezim bostandyghy degender basty qarugha ainaldyrylghan. Ádiletke jýginsek, sezim bostandyghy degenimiz eshbir hayuandyq qyluagha shek qoymau emes qoy! Keybir azamattyq qoghamshyldar gomoseksualizm, gey siyaqty qasiretti kórinisterdi de ashyqtan-ashyq nasihattaugha shyqty. Qazaqstanda basylatyn orystildi bir gazetter tyrjalanash qyzdardan, neshe týrli erotikalyq biylerdi biylep aqsha tauyp jýrgenderden interviu alyp, «súhbattasqan» bolu arqyly striptizdi jymysqylyqpen jarnamalap jýrgenin de talay bayqadyq. Ádettegi tabighy jynystyq qatynastardyng «jana týrlerin» de osy basylymdardan kóretinbiz. Qazaqstan telearnalarynyng kópshiligi Resey menshiginde, osynday óreskeldikterdi de tek solar kórsetedi.

Biletinderding aityp-saptauyna qaraghanda Almaty býkil Orta Aziya respublikalaryndaghy gey – astana kórinedi. Tipti, ózge respublikalardyng «sezim erkindigine» qúmarlary, geyler osynda aghylyp kelip jatatyny belgili bolyp otyr. Múnda sol geyler men lesbiyankalardyng dusharlasatyn óz oryndary da bar. Qazaqstandaghy gav.kz sayty geylerding kezdesuine arnalghan eng qolayly oryndardyng tizimin berip otyrady. Al «kógildirler» dep atalatyndar she? Ayta bersen, azghyndyqtyng týri kóp. Óte erte zamandarda Sodom men Gomorranyng túrghyndary neni ermek etkeninen, rimning patrisiyleri (aqsýiekteri) kishkentay erkek balalardy nege «jaqsy kórgeninen», ertedegi grekterding aqyn qyzy Safo Lesbos aralyndaghy qanday «mahabbatpen shúghyldanghanynan kóbimiz habardarmyz. Tipti, ataqty sazger P.Chaykovskiyding ózi de... Mine, osylardyng bәrining tarihy qasiretpen ayaqtalghan. Onyng bәri, әriyne nelikten ekeni bir Allagha ghana ayan.

Búnyng bәrin mysalgha keltirip otyrghan sebebimiz eger biz jer jahannyng әr týkpirinen ne bolsa sony qabyl ala bersek, búl azamattyq qoghamgha emes orasan zor qasiret-qayghygha әkeledi. Óite bersek, endi biraz uaqyt ótkende jas úrpaghymyzdyng kópshiligi qaptaghan geyler men lesbiyankalar, «kógildirler» men gomoseksualister, jynysyn ózgertkender boluy op-onay. Bir soraqysy osylargha toqtau salu turaly pikirtalas, sóz qozghala qalsa, olardy jaqtaushylar «azamattyq qogham» degen sózdi aldyna tarta qoyady.

«18-ge qyz kelip, pisken bir miua bolghany-ay, 25-te jigitting aqyly kәmil tolghany-ay» deydi ghúlama shayyr Ábubәkir Kerderi. Qazaq Eli qazir bala shaqtan da, bozbala shaqtan da ótip kemeldi 25 jasqa toldy. Aqyl-esimiz kiretin, әrkimge jaltaqtap, kózimizdi oinaqtatudy qoyatyn kezimiz keldi. Sondyqtan, nening «aytaq», nening aqyl ekenin ajyratyp, últymyzgha qajettini qabyldap, qajetsizine «rahmetti» ayamay-aq aityp qaytaryp berudi ýirenetin uaqyt jetti. Óitpesek, naghyz «azamattyq qoghamdy azghyndyq qoghamgha» ainaldyryp alghan elderdi de kórip otyrmyz.  

Myrzan KENJEBAY

Abai.kz