Curette: Arman Álen

«Kóshpendiler tarihy ol - mening tarihym»

Ónerde shekara bolmaydy. Óner kimning boyyna darysa, sonymen birge kóship jýredi. Sol adamnyng keudesinde býrleydi. Býrleydi de ainalasyna, ózi ómir sýrgen ortasyna, qoghamyna ónerding izgiligin shashady. Al, eger ol óner iyesi kóshpendi bolsa, ózin tamyrynda kóshpendining qany oinaghan úrpaghy sanasa, onda ol qazirgi zaman ónerine, ony jaratushylar tarapynan әrkez ýlken qyzyghushylyq tudyryp, әr óner iyesi at shaldyrmaq bolyp armandaytyn qúpiyasy men syry mol kóshpendiler әlemining jana esigin ashatyn ónerpaz.

Kóshpendiler әlemindey ýlken tarihy kenistikti óner túryghysynan iygeruge bel bughan adamnyng jasaghan isi, jinaghan tәjirbiyesi, boyyndaghy qarym-qabileti de kóshpendelirderding kýrdeli de qyzyqty tarihy kenistigine tolyq ene alatynday әri el kýtken ónerdi tudyra alatynday boluy shart qoy. Al, bizding keyipkerimiz «Kóshpendiler tarihy - ol mening tarihym, Siz, kóshpendiler tarihyn bilesiz be, dep súrasa, ol meni mazaqtaghany. Ol mening ata tarihym, mening tua bitken qanym» dep kesip aitqan rejisser Arman Alen jogharyda aitylghan kóshpendiler kenistigine enuge, onyng tarihyn kinolentalarda taspalaugha bek senimdi ekenin tolyq anghartady. Endeshe, Arman Alen kim?

«Ana kónilinen» bastalghan jol

Arman Mongholiya astanasy – Ulaanbataardy mekendegen qazaq otbasynda dýniyege kelgen. Qazir de ózi sol qalada enbek etip, ómir keshedi. Monghol ortasynda tarihy tanymy teren, janashyldyghy zor, qoghamdyq bastamalardyng basynda jýretin, kino, әdebiyet salasynda ózindik qoltanbasyn salyp, halyqaralyq dәrejedegi tandauly mamangha ainalghan túlgha.

Arman bala kezinen tarihty qyzyqtap, qalyng tarihtyng qoynauyna qarymy jetkenshe qanyp ósken. Mektep qabyrghasynda, 5 synypta oqyp jýrgen kezinde barlyq synyptar oqushylary arasynda tarihtan bilgirlik tanytu jarysy ótedi. Mine, osy jarysta qarashaday qazaq balasy suyrylyp algha shyghady. Arman ózining sayasattanushy mamandyghymen qosa, tarih fakulitetinde bitirip shyqqany, kino ónerinde sonyng ishinde kóshpendiler әlemin әserli taspalaugha ýlken әser etkenin jasyrmaydy. Osylaysha, bala kezinen tarih pen ónerge yntyqqan Arman әdebiyette de baghyn synap kóredi. Sóitip, 1991 jyly Reseyde ótken "Green Peace-2" bayqauynda «Ana kónili», «Maymyldar» atty әngimeleri jenis tuyn jelbiretip eline oralady. Osy bayqau Armannyng ónerdegi jolyn ashqanday. Búdan keyingi jerde ol ózi yntyq bolghan óner týrlerimen bel sheship aralasady. Múnymen qosa, qogham ómirine de belsene atsalysady. Mongholiyanyng merzimdi baspasózinde dýmpu jasaghan júmyssyzdardy qoldau maqsatynda shygharylghan «Júmysqa qabyldaymyn!» gazeti, atalghan elding eng iri radioarnalarynda jýrgen «Keleshekten kelgen malshy» kóp bólimdi qoyylymy, televiziya salasyna jana betbúrys jasaghan «Siz kimsiz?», «Ashyq esik» tok-shoulary aita bersek, atan týiege auyr jýk bolatyn enbekteri ony el aldyndaghy abyroy bólep, ózining eng ýlken armany kino әlemine alyp keldi.

«Kishi handar dәuiri» jәne Arman

Arman eng әueli telepiesalar jazyp, ony Mongholiyadaghy telearnalar arqyly halyqqa úsynyp, kórermen yqylysyna bólengen song baryp, kinogha qadam basty. Onyng 2005-2006 jyldary týsirip, efirge shygharghan «Shetsiz, sheksiz shyrmauyq» atty 26 seriyaly kinosy halyqaralyq «Mercy Cor» úiymy jýrgizgen zertteu boyynsha 400 myng adam kórgen. Búl qazaq kinosy ýshin әzirge arman ghana. Búdan son, rejisser әri produser Arman Alenning «Mahabbat salony» komediyalyq /12 seriyaly/ jәne «Jenimpaz» /22 seriyaly/ filimderin jaryqqa shyghardy. Bәri de tabysty boldy. Tabysty bolghanynyng bir dәleli, Qytay men Japoniyadan úsynystar týsip, Armannyng qolynan shyqqan tarihy filimdi kórsek depti. Kino dese, Reseydi ghana biletin, arasynda Gollivudtyng akterleryn is-sharagha ghana shaqyratyn bizding elding kino salasy ýshin Qytay men Japoniyadan úsynys alu degeniniz, týske kirmegen dýniye. Armangha qúda týsken qytaydyng «Shynghys han» kóp seriyaly filimin barsha qazaq bas almay kórgeni keshe ghana. Sonday el qyzyghushylyghyn oyatqan filimdi shygharghan Qytay kinoindustriyasynyng mamandary Armandy ainaldyryp jatsa, demek, kóshpendiler kenistigin kóre biletin rejisserdi tanyp otyrghany sózsiz. Al, Arman búl úsynystar turaly bylay deydi: «Ár jasalghan úsynysqa quanyp, әr jipting basyn ústasan, ónim shiyki bolyp shyghu mýmkin. Men ýshin әr filimning shiyki әri shala bolyp shyghu keshirilmes dýniye. Ózime talabym sonday».

Rejisserlik hәm prodeserlik babyna kelgen Arman 2013-2014 jyldary kóshpendiler әlemine alghashqy kinoqadamyn jasady. Filim «Kishi handar dәuiri» dep atalady. 20 seriyadan túrady. Atalghan kino monghol tarihyna negizdelgen. Filimi ekrangha jol tartqan boyda halyq qyzyghushylyq tughyzyp, ýzdik filimder qataryna qosyldy. Búl filim jayly Armany bir sózinde býy deydi: «Kóp seriyaly filimderdi halyq kóp qyzyqtaytyn bolghan. Biz kino seriyal arqyly halyqqa tarihyn, mәdeniyetin, ónerin, dәstýrin kórsetuimiz kerek boldy. 2006 jyly elimiz Úly Monghol imperiyasynyng ornaghanyna 800 jyl merey toyyn atap ótken kezde «Biz Shynghys hannyng ornatqan Úly Monghol elinin  toyyn atap ótudemiz, endeshe, nege әlemning jartysyn jaulaghan Monghol eli qazir osynday kishkentay, әlsiz kýy keshude?» degen súraq tuyndady. Mine, osy súraqtyng tarihy jauabyn biz jastargha týsindirumiz kerek boldy. Osylay ghana tarihtaghy qatelikti týsinip, aldaghy uaqytta el damuyna ýlesin qosar degen oimen jasadyq. Sóitip, «Kishi handar dәuiri» filimi dýniyege keldi. Óte ýlken shyghyn bolghan joq. Mәndi-maghynaly qarapayym filim osynday bastamamen jaryq kórdi. Óz mýmkindigimizben ay merzimde jasadyq». Qaranyz, 20 seriyaly filimdi eki ay merzimde jasaghan!!! Al, biz qazaq handyghynyng 550 jyldyghyna arnalghan kóp seriyaly filimdi týsiremiz degenimizge jyldan asty. Áli ezip jýrmiz. Tipti týsiru júmystary kýni keshe ghana bastalady dep habarlady. Al, toy bolsa, bastalyp ketti. Al, Arman jәne onyng újymy eshqanday memlekettik tapsyrys almay, óz qarajattaryna 20 seriyaly tarihy filim týsirip, elge tartu etken. Ár jaghyn óziniz oilay beriniz! Múny bireudi múqatu ýshin emes, sózi reti kelgen son, aityp otyrmyz. Al, «Kishi handar dәuiri» filimining tez uaqytty týsiriluining ózindik sebebi bar. Sebep – Mongholiya tabighaty jәne jergilikti halyqtyng túrmys-tirshiligining kóshpendi qalypta saqtalghandyghy. Yaghni, natura izdep qinalmaysyz, tarihy filimderge qajetti búiymdar, kiyiz ýi, at-túrman, mynghyrghan mal, at qúlaghynda oinaytyn kaskader, myng qol әskerdi beyneleytin top-top adam izdep aramter bolmaysyz. Mal sharuashylyghyn kәsip etip, kýni býginge deyin kóship-qonyp, kóshpendi ómir saltyn ústanyp, osy arqyly әlem turisterining aghylyp baratyn jerine ainalghan Mongholiya halqynyng deni tarihy kino týsiruge dayyn túrghan alan. Eng bastysy, múnda filimning negizgi týsirilimine qarjy bizben salystyrghanda óte az júmsalady. Sebebi, eshnәrse qúrastyryp, jasatyp, shaqyrtyp, әkeltpeysiz. Onyng ýstine múnday tarihy filimdi 1000-gha juyq telearna jarnamalaryn, rolikter jasaghan, 50-60 Mongholiyalyq jәne sheteldik әnshilerding konsertterin, 200-den astam beyneklipter, derekti filmder, baghdarlamalar men kórkem filmderdi óz kýshimen, óz tehnikamyzben týsirgen әri AQSh pen Ontýstik Koreya elderining kinoalpauyttarymen tyghyz qarym-qatynastaghy «Es Tiy» sekildi kinostudiya týsirse, tarihy filimning eki aida ayaqtalmasyna amaly joqtay.

Mine, osynday mýmkindik, oraymen ómirge kelgen «Kishi handar dәuiri» filimining ózi-aq, rejisser Arman Álenning halyqaralyq kinoda ózining kózdegen biyigine jetu jolynda nyq túrghanyn anyq anghartady.

Abai.kz