Qazaqstan men Qytay arasyndaghy týrli saladaghy qarym-qatynas qogham tarapynan ýnemi qyzu talqylanyp, júrtshylyqtyng oi-pikirinen qytaygha degen saqtyq pen ýrey qosa kórinis tauyp jatady. Búl negizsiz de emes. Óitkeni, Qazaqstanda júmys isteytin qytay kompaniyalaryndaghy jergilikti júmysshylargha enbek qatynasy, til talaptarynyng saqtalmauy jәne qytay kompaniyalarynyng ózderi júmys istep otyrghan aumaqta ózderin qojayyn sezinip ketui qoghamnyng ashu-yzasyn tudyryp, keri reaksiya beredi. Osy aida  da Qazaqstandaghy qytay mәselesine qatysty birneshe jayt boldy. Osy jayttar bizdi Qytaydyng Qazaqstan múnay-gaz naryghyndaghy songhy jyldardaghy orny men róline ýniluge iytermeledi.

Qytay múnay kompaniyalary Qazaqstangha osydan 16 jyl búryn kirgen. Naqty aitqanda, 1997 jyly qyrkýiek aiynda Qytaydyng últtyq múnay-gaz korporasiyasy - CNPC (China National Petroleum Corporation) «Aqtóbemúnaygaz» AQ-nyng 60% aksiyasyn satyp aludan bastaghan. Qytaydyng últtyq múnay-gaz korporasiyasynyng 100% kaptialy memleketke tiyesili ekenin eskersek, kompaniya QHR-nyng menshigi. Qazaqstan múnayyn iygerudi osylaysha bastaghan Qytay kompaniyalary óz pozisiyalaryn jyl ótken sayyn kýsheyte týsken. Mәselen, CNPC 2001 jyly «Buzachi Operating Ltd» kompaniyasynyng 50% aksiyasyn satyp alsa,  2006 jyly «PetroKazakhstan» kompaniyasynyng da 50% aksiyasyn alghan. Sóitip, Aqtóbe oblysynda óndiriletin múnaydyng 97% Qytaydyng últtyq múnay-gaz korporasiyasyna qarasty kompaniyalardyng ýlesinde bolyp shygha kelgen. Búl 9 jyl ishindegi bir ghana oblystaghy múnay naryghyndaghy kórinis. Elimizding basqa da múnayly oblystarynda Qytay kompaniyalary júmys isteydi.

Áriyne, qytay kompaniyalary Qazaqstan múnay naryghyna kirip, ondaghy ýlesin arttyryp ghana qoyghan joq, sonymen birge Qazaqstannyng ishki ekonomikalyq sayasatyndaghy solqyldaq tústardy óz ynghayyna paydalan otyryp, múnay salasynda qyzmet kórsetetin Qazaqstan kompaniyalaryn naryqtan yghystyrdy. Mәselen, 2013 jyly Qytaylyq kompaniyalar Qazaqstannyng múnay salasynyng búrghylau qyzmeti rynogyn tolyghymen basyp alghany turaly aqparat shyqty (QazTAG). Onda otandyq kompaniya ókili qazaqstandyq búrghylau kompaniyalary bankrotqa úshyrap, naryqtan tolyghymen ketkenin әri onyng sebebin aitqan. Oqyrmangha týsinikti әri Qazaqstan múnay naryghyndaghy Qytay kompaniyalarynyng jalpy kartinasy anyghyraq kórinu ýshin aqparatty tolyq keltireyik.

«Bizding kәsiporyn únghylardy búrghylaumen tabysty ainalysyp, tenderlerge qatysyp, búrghylau júmystaryna merdiger retinde qatysyp jýrgen. Biraq 10 jyl búryn bizding elge qytaylyq kompaniyalar keldi. Olar barlyq baghany tolyghymen búzyp jiberdi. Olar, aitalyq, 400 mln tenge túratyn únghyny 200 mln-gha búrghylaugha kelisip, ózderine shyghynmen júmys istey bastady. Biz, әriyne, ózimizge shyghynmen júmys istey almadyq, sóitip tenderlerden útyla bastadyq. Sóitip qazaqstandyq búrghylau kompaniyalary bankrotqa úshyrap, naryqtan tolyghymen ketken song ghana qytaylar búrghylau baghasyn eki esege emes, ýsh esege arttyrdy! Osylaysha qytaylyq kompaniyalar qazir naryqtaghy monopolister.

10 jyl búryn biz tang qalatynbyz. Qarapayym ghana, syrt qaraghanda júpyny qytaylyq kelip, masqara somadaghy, aitalyq, 100 mln dollar qarjyny kenish ýshin nemese múnay kompaniyasy ýshin úsynatyn. Keyin, Aspan astyndaghy elge barghanymyzda belgili bolghanday, eger Qytay azamaty nemese qytaylyq kompaniya Qazaqstannan múnay kompaniyasyn satyp alatyn bolsa, ol memleket tarapynan payyzsyz sheksiz nesie ala alady eken. Qazaqstannan aktivterdi satyp alugha. Aktivter tek Qazaqstanda ghana boluy tiyis. Áriyne, olar sol aktivterding ómirde naqty barlyghyn tekseredi, al keyin sol nesiyeni beredi.

... Olar iri degen jobalargha kirgen boyda, sol Aqtóbening ózinde bolsyn, eng bastysy - odan song olar kartany aldy. Olarda barlyq geologiyalyq kartalar bar. Olar kartany әrtýrli joldarmen aldy: tikeley bolmasa ortagha deldaldardy saldy, satyp aldy, ózderining adamdary arqyly, aitalyq, qytaylyqtargha ýilengen qazaqstandyq azamattar arqyly. Sol siyaqty t.b. әdister arqyly (búl jerde Qazaqstannyng qazba baylyq qor turaly aityp otyr. Red.).

Aqtóbe, Atyrau, Manghystau oblystarynda jәne Qyzylordada da sonday bolyp jatyr. Tek iri múnay kompaniyalary, «Shevron» nemese Agip­KCO siyaqty kompaniyalar әli myqty, qalghandaryn is jýzinde qytaylyq kompaniyalar baqylap otyr.

Qazaqstandyq sheneunikter búl jaghdaydy tipti bilgen kýnning ózinde, olar eshnәrse ózgerte almaydy. Sebebi olarda eng bastysy - sayasy erik pen biliktilik jetispeydi» (proekt «DAT» № 06 (182) 21 aqpan 2013jyl).

Aty-jónin atamaghan múnay salasyna qyzmet kórsetetin otandyq kompaniya ókilining sózinde Qazaqstandaghy Qytay múnay kompaniyalary turaly birshama aqparattar aitylady. Búl bir ghana kompaniya ókilining әngimesi dep qoya salugha bolar edi. Alayda, arada eki jyl ótkende 2015 jyly “Qazserviys” Qazaqstannyng múnay-gaz jәne tau-ken salasyndaghy qyzmet kórsetu kompaniyalar odaghynyng bas diyrektory Dәuirjan Aughambay Mәjiliste ótken tyndauda jogharydaghy otandyq kompaniya ókilining Qytay múnay kompaniyalaryna qatysty aitqandaryn rastaghanday mәlimdeme jasady.

Dәuirjan Aughambay múnay-gaz salasyna qyzmet kórsetumen ainalysatyn otandyq kompaniyalardyng mýshkil jaghdayyn aita kelip, Qazaqstan DSÚ-gha engen son, qytaydyng qyzmet kórsetu kompaniyalary múnay-gaz naryghyndaghy júmystardy týgeldey alyp qoyatynyn sóitip, otandyq kompaniyalar taqyrgha otyrady dep Qazaqstannyng múnay naryghyndaghy qytay ekspansiyasyna deputattardyng nazaryn audarugha tyrysqan. Endi, bizdegi deputattardyng jayy belgili ghoy...

Dәuirjan Aughambay sol jolghy Mәjilistegi sózinde qytay múnay kompaniyalary sol kezding ózinde-aq, óz elining múnay salasyna qyzmet kórsetu kompaniyalaryn esepke alyp, tapsyrys bere bastaghanyn aityp, mynaday aqparat keltirgen: «Qytay kompaniyalary tek óz elderining ghana kompaniyalarymen júmys isteydi. Qazaqstandyq kompaniyalar atqara almaghan jaghdayda degen syltaumen júmystyng kez kelgen týrin tek qana óz kompaniyalaryna beredi. Mysaly, qaptama qúbyrlardy 20 kýnning ishinde jetkizu kerek deydi. Múny birde-bir qazaqstandyq kompaniya aitylghan uaqyttyng ishinde isteui mýmkin emes. Demek, tapsyrys aldyn ala әldebir qytaylyq qyzmet kórsetu kompaniyasyna arnalyp jasalyp qoyghan degen sóz».( kursiv.kz )

Mine, jogharyda keltirilgen eki aqparatty múnay-gaz salasyndaghy Qytay kompaniyalarynyng ýlesi men olardyng jergilikti kompaniyalar, júmysshylarmen júmys jýrgizu tәsilining anyq kórsetkishi deuge bolatyn shyghar. Taghy ne qosugha bolady? IYә, aitpaqshy, múnay-gaz salasy Qazaqstan ýshin strategiyalyq manyzy bar sala. Al, Qytay kompaniyalary bolsa, Qazaqstan múnay naryghyndaghy әr qadamyn resmy Beyjing ústanyp otyrghan sayasat shenberinde jýzege asyrady. Mәselen, ShYÚ da Qytaydyng Orta Aziya jәne Qazaqstandy ózining ekonomikalyq yqpalyna týsiruding bir tetigi. Onyng ýstine Qytay tarapy Euraziyalyq múnay-gaz naryghy jәne energetikalyq resurstardy tasymaldau dәlizi odaghyn qúrayyq degen úsynys tastap otyr. Ar jaghy týsinikti bolar dep oilaymyz. Onyng ýstine múnay arzandaghan sayyn Qytay ózining múnay qoryn arzan múnaymen toltyryp alugha jantalasyp jatyr. Demek, Qytayda múnay baghasy alandatsa da negizgi sayasatynan bas tartqyza almaydy degen sóz. Búl az deseniz, sayasattanushy Rasul Júmalynyng 365info.kz saytyna bergen pikirinde: «Qytaymen arada jasalghan kelisimder men kontraktiler jәne ózgede halyqaralyq kelisimder turaly aqparat jabyq. Búl – Konstitusiyagha qayshy. Zang boyynsha, halyqaralyq kelisimder, paktilerdi Parlament maqúldamas búryn ol resmy BAQ ta jariyalanu tiyis. Bizde ol jariyalanbaydy. Sondyqtan bizding elde jer qoynauyndaghy qazbalardy paydalanu, energetika, enbek migrasiyasy turaly mәlimetter jabyq» - deydi.

Mine, osylaysha Qazaqstannyng múnay naryghyndaghy Qytaydyng últtyq kompaniyalary arqyly jýzege asyryp otyrghan ekonomikalyq sayasatynyng jalpy kartinasy tolyq bolmasa da kóziqaraqty oqyrman ýshin týsinikti bolady dep esepteymiz. Búl Qytaydyng bir ghana múnay salasyndaghy istep jatqan júmysynyng bir úshy ghana. Al, Qytay kompaniyalary Qazaqstan ekonomikasynyng ózge salalaryna da ishkerley enip jatyr. Qytay Qazaqstan ekonomikasynyng mayly tústarynan ýles alu ýshin Qazaqstangha iri kólemde nesie berip, әrtýrli jobalardy atqarugha qarajat qúiyp, birlesken kәsiporyndar arqyly júmys isteu siyaqty tәsilderdi paydalanady. Al, Qazaqstan múnay saudasymen ghana kýn kórip kelgen el ekeni belgili. Múnay baghasy qúlaghan sәtten bastap, ekonomikanyng týrli salalary syr bere bastady. Sóitip, taghy da daghdarys bastaldy. Al, Qazaqstan biyligi múnay saudasy qyzghan shaqta odan týsken paydanyng negizgi bóligin Astanany salugha, týrli halyqaralyq qymbat sharalardy ótkizuge, ekinshi dengeyli bankterdi qútqarugha emes, dúrys ekonomikalyq sayasat qúryp, ony túraqtandyrugha júmsaghanda bәlkim altyn valutalyq qorgha jәne halyqtyng zeynetaqy qoryna qol salmaytynday kýide bolar ma edi degen qysyr qiyalgha berilesin. Biraq, amal ne, uaqyt Qazaqstandy kýtip túrmaydy...

Ómirjan Ábdihalyqúly

Abai.kz