قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ءتۇرلى سالاداعى قارىم-قاتىناس قوعام تاراپىنان ۇنەمى قىزۋ تالقىلانىپ، جۇرتشىلىقتىڭ وي-پىكىرىنەن قىتايعا دەگەن ساقتىق پەن ۇرەي قوسا كورىنىس تاۋىپ جاتادى. بۇل نەگىزسىز دە ەمەس. ويتكەنى، قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن قىتاي كومپانيالارىنداعى جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارعا ەڭبەك قاتىناسى، ءتىل تالاپتارىنىڭ ساقتالماۋى جانە قىتاي كومپانيالارىنىڭ وزدەرى جۇمىس ىستەپ وتىرعان اۋماقتا وزدەرىن قوجايىن سەزىنىپ كەتۋى قوعامنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرىپ، كەرى رەاكتسيا بەرەدى. وسى ايدا  دا قازاقستانداعى قىتاي ماسەلەسىنە قاتىستى بىرنەشە جايت بولدى. وسى جايتتار ءبىزدى قىتايدىڭ قازاقستان مۇناي-گاز نارىعىنداعى سوڭعى جىلدارداعى ورنى مەن رولىنە ۇڭىلۋگە يتەرمەلەدى.

قىتاي مۇناي كومپانيالارى قازاقستانعا وسىدان 16 جىل بۇرىن كىرگەن. ناقتى ايتقاندا، 1997 جىلى قىركۇيەك ايىندا قىتايدىڭ ۇلتتىق مۇناي-گاز كورپوراتسياسى - CNPC (China National Petroleum Corporation) «اقتوبەمۇنايگاز» اق-نىڭ 60% اكتسياسىن ساتىپ الۋدان باستاعان. قىتايدىڭ ۇلتتىق مۇناي-گاز كورپوراتسياسىنىڭ 100% كاپتيالى مەملەكەتكە تيەسىلى ەكەنىن ەسكەرسەك، كومپانيا قحر-نىڭ مەنشىگى. قازاقستان مۇنايىن يگەرۋدى وسىلايشا باستاعان قىتاي كومپانيالارى ءوز پوزيتسيالارىن جىل وتكەن سايىن كۇشەيتە تۇسكەن. ماسەلەن، CNPC 2001 جىلى «Buzachi Operating Ltd» كومپانياسىنىڭ 50% اكتسياسىن ساتىپ السا،  2006 جىلى «PetroKazakhstan» كومپانياسىنىڭ دا 50% اكتسياسىن العان. ءسويتىپ، اقتوبە وبلىسىندا وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ 97% قىتايدىڭ ۇلتتىق مۇناي-گاز كورپوراتسياسىنا قاراستى كومپانيالاردىڭ ۇلەسىندە بولىپ شىعا كەلگەن. بۇل 9 جىل ىشىندەگى ءبىر عانا وبلىستاعى مۇناي نارىعىنداعى كورىنىس. ەلىمىزدىڭ باسقا دا مۇنايلى وبلىستارىندا قىتاي كومپانيالارى جۇمىس ىستەيدى.

ارينە، قىتاي كومپانيالارى قازاقستان مۇناي نارىعىنا كىرىپ، ونداعى ۇلەسىن ارتتىرىپ عانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ ىشكى ەكونوميكالىق ساياساتىنداعى سولقىلداق تۇستاردى ءوز ىڭعايىنا پايدالان وتىرىپ، مۇناي سالاسىندا قىزمەت كورسەتەتىن قازاقستان كومپانيالارىن نارىقتان ىعىستىردى. ماسەلەن، 2013 جىلى قىتايلىق كومپانيالار قازاقستاننىڭ مۇناي سالاسىنىڭ بۇرعىلاۋ قىزمەتى رىنوگىن تولىعىمەن باسىپ العانى تۋرالى اقپارات شىقتى (قازتاگ). وندا وتاندىق كومپانيا وكىلى قازاقستاندىق بۇرعىلاۋ كومپانيالارى بانكروتقا ۇشىراپ، نارىقتان تولىعىمەن كەتكەنىن ءارى ونىڭ سەبەبىن ايتقان. وقىرمانعا تۇسىنىكتى ءارى قازاقستان مۇناي نارىعىنداعى قىتاي كومپانيالارىنىڭ جالپى كارتيناسى انىعىراق كورىنۋ ءۇشىن اقپاراتتى تولىق كەلتىرەيىك.

ء«بىزدىڭ كاسىپورىن ۇڭعىلاردى بۇرعىلاۋمەن تابىستى اينالىسىپ، تەندەرلەرگە قاتىسىپ، بۇرعىلاۋ جۇمىستارىنا مەردىگەر رەتىندە قاتىسىپ جۇرگەن. بىراق 10 جىل بۇرىن ءبىزدىڭ ەلگە قىتايلىق كومپانيالار كەلدى. ولار بارلىق باعانى تولىعىمەن بۇزىپ جىبەردى. ولار، ايتالىق، 400 ملن تەڭگە تۇراتىن ۇڭعىنى 200 ملن-عا بۇرعىلاۋعا كەلىسىپ، وزدەرىنە شىعىنمەن جۇمىس ىستەي باستادى. ءبىز، ارينە، وزىمىزگە شىعىنمەن جۇمىس ىستەي المادىق، ءسويتىپ تەندەرلەردەن ۇتىلا باستادىق. ءسويتىپ قازاقستاندىق بۇرعىلاۋ كومپانيالارى بانكروتقا ۇشىراپ، نارىقتان تولىعىمەن كەتكەن سوڭ عانا قىتايلار بۇرعىلاۋ باعاسىن ەكى ەسەگە ەمەس، ءۇش ەسەگە ارتتىردى! وسىلايشا قىتايلىق كومپانيالار قازىر نارىقتاعى مونوپوليستەر.

10 جىل بۇرىن ءبىز تاڭ قالاتىنبىز. قاراپايىم عانا، سىرت قاراعاندا جۇپىنى قىتايلىق كەلىپ، ماسقارا سوماداعى، ايتالىق، 100 ملن دوللار قارجىنى كەنىش ءۇشىن نەمەسە مۇناي كومپانياسى ءۇشىن ۇسىناتىن. كەيىن، اسپان استىنداعى ەلگە بارعانىمىزدا بەلگىلى بولعانداي، ەگەر قىتاي ازاماتى نەمەسە قىتايلىق كومپانيا قازاقستاننان مۇناي كومپانياسىن ساتىپ الاتىن بولسا، ول مەملەكەت تاراپىنان پايىزسىز شەكسىز نەسيە الا الادى ەكەن. قازاقستاننان اكتيۆتەردى ساتىپ الۋعا. اكتيۆتەر تەك قازاقستاندا عانا بولۋى ءتيىس. ارينە، ولار سول اكتيۆتەردىڭ ومىردە ناقتى بارلىعىن تەكسەرەدى، ال كەيىن سول نەسيەنى بەرەدى.

... ولار ءىرى دەگەن جوبالارعا كىرگەن بويدا، سول اقتوبەنىڭ وزىندە بولسىن، ەڭ باستىسى - ودان سوڭ ولار كارتانى الدى. ولاردا بارلىق گەولوگيالىق كارتالار بار. ولار كارتانى ءارتۇرلى جولدارمەن الدى: تىكەلەي بولماسا ورتاعا دەلدالداردى سالدى، ساتىپ الدى، وزدەرىنىڭ ادامدارى ارقىلى، ايتالىق، قىتايلىقتارعا ۇيلەنگەن قازاقستاندىق ازاماتتار ارقىلى. سول سياقتى ت.ب. ادىستەر ارقىلى (بۇل جەردە قازاقستاننىڭ قازبا بايلىق قور تۋرالى ايتىپ وتىر. رەد.).

اقتوبە، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا جانە قىزىلوردادا دا سونداي بولىپ جاتىر. تەك ءىرى مۇناي كومپانيالارى، «شەۆرون» نەمەسە Agip­KCO سياقتى كومپانيالار ءالى مىقتى، قالعاندارىن ءىس جۇزىندە قىتايلىق كومپانيالار باقىلاپ وتىر.

قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەر بۇل جاعدايدى تءىپتى بىلگەن كۇننىڭ وزىندە، ولار ەشنارسە وزگەرتە المايدى. سەبەبى ولاردا ەڭ باستىسى - ساياسي ەرىك پەن بىلىكتىلىك جەتىسپەيدى» (پروەكت «DAT» № 06 (182) 21 اقپان 2013جىل).

اتى-ءجونىن اتاماعان مۇناي سالاسىنا قىزمەت كورسەتەتىن وتاندىق كومپانيا وكىلىنىڭ سوزىندە قازاقستانداعى قىتاي مۇناي كومپانيالارى تۋرالى ءبىرشاما اقپاراتتار ايتىلادى. بۇل ءبىر عانا كومپانيا وكىلىنىڭ اڭگىمەسى دەپ قويا سالۋعا بولار ەدى. الايدا، ارادا ەكى جىل وتكەندە 2015 جىلى “قازسەرۆيس” قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز جانە تاۋ-كەن سالاسىنداعى قىزمەت كورسەتۋ كومپانيالار وداعىنىڭ باس ديرەكتورى ءداۋىرجان اۋعامباي ماجىلىستە وتكەن تىڭداۋدا جوعارىداعى وتاندىق كومپانيا وكىلىنىڭ قىتاي مۇناي كومپانيالارىنا قاتىستى ايتقاندارىن راستاعانداي مالىمدەمە جاسادى.

ءداۋىرجان اۋعامباي مۇناي-گاز سالاسىنا قىزمەت كورسەتۋمەن اينالىساتىن وتاندىق كومپانيالاردىڭ مۇشكىل جاعدايىن ايتا كەلىپ، قازاقستان دسۇ-عا ەنگەن سوڭ، قىتايدىڭ قىزمەت كورسەتۋ كومپانيالارى مۇناي-گاز نارىعىنداعى جۇمىستاردى تۇگەلدەي الىپ قوياتىنىن ءسويتىپ، وتاندىق كومپانيالار تاقىرعا وتىرادى دەپ قازاقستاننىڭ مۇناي نارىعىنداعى قىتاي ەكسپانسياسىنا دەپۋتاتتاردىڭ نازارىن اۋدارۋعا تىرىسقان. ەندى، بىزدەگى دەپۋتاتتاردىڭ جايى بەلگىلى عوي...

ءداۋىرجان اۋعامباي سول جولعى ماجىلىستەگى سوزىندە قىتاي مۇناي كومپانيالارى سول كەزدىڭ وزىندە-اق، ءوز ەلىنىڭ مۇناي سالاسىنا قىزمەت كورسەتۋ كومپانيالارىن ەسەپكە الىپ، تاپسىرىس بەرە باستاعانىن ايتىپ، مىناداي اقپارات كەلتىرگەن: «قىتاي كومپانيالارى تەك ءوز ەلدەرىنىڭ عانا كومپانيالارىمەن جۇمىس ىستەيدى. قازاقستاندىق كومپانيالار اتقارا الماعان جاعدايدا دەگەن سىلتاۋمەن جۇمىستىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىن تەك قانا ءوز كومپانيالارىنا بەرەدى. مىسالى، قاپتاما قۇبىرلاردى 20 كۇننىڭ ىشىندە جەتكىزۋ كەرەك دەيدى. مۇنى بىردە-ءبىر قازاقستاندىق كومپانيا ايتىلعان ۋاقىتتىڭ ىشىندە ىستەۋى مۇمكىن ەمەس. دەمەك، تاپسىرىس الدىن الا الدەبىر قىتايلىق قىزمەت كورسەتۋ كومپانياسىنا ارنالىپ جاسالىپ قويعان دەگەن ءسوز».( kursiv.kz )

مىنە، جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەكى اقپاراتتى مۇناي-گاز سالاسىنداعى قىتاي كومپانيالارىنىڭ ۇلەسى مەن ولاردىڭ جەرگىلىكتى كومپانيالار، جۇمىسشىلارمەن جۇمىس جۇرگىزۋ ءتاسىلىنىڭ انىق كورسەتكىشى دەۋگە بولاتىن شىعار. تاعى نە قوسۋعا بولادى؟ ءيا، ايتپاقشى، مۇناي-گاز سالاسى قازاقستان ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار سالا. ال، قىتاي كومپانيالارى بولسا، قازاقستان مۇناي نارىعىنداعى ءار قادامىن رەسمي بەيجىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياسات شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرادى. ماسەلەن، شىۇ دا قىتايدىڭ ورتا ازيا جانە قازاقستاندى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق ىقپالىنا ءتۇسىرۋدىڭ ءبىر تەتىگى. ونىڭ ۇستىنە قىتاي تاراپى ەۋرازيالىق مۇناي-گاز نارىعى جانە ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى تاسىمالداۋ ءدالىزى وداعىن قۇرايىق دەگەن ۇسىنىس تاستاپ وتىر. ار جاعى تۇسىنىكتى بولار دەپ ويلايمىز. ونىڭ ۇستىنە مۇناي ارزانداعان سايىن قىتاي ءوزىنىڭ مۇناي قورىن ارزان مۇنايمەن تولتىرىپ الۋعا جانتالاسىپ جاتىر. دەمەك، قىتايدا مۇناي باعاسى الاڭداتسا دا نەگىزگى ساياساتىنان باس تارتقىزا المايدى دەگەن ءسوز. بۇل از دەسەڭىز، ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىنىڭ 365info.kz سايتىنا بەرگەن پىكىرىندە: «قىتايمەن ارادا جاسالعان كەلىسىمدەر مەن كونتراكتىلەر جانە وزگەدە حالىقارالىق كەلىسىمدەر تۋرالى اقپارات جابىق. بۇل – كونستيتۋتسياعا قايشى. زاڭ بويىنشا، حالىقارالىق كەلىسىمدەر، پاكتىلەردى پارلامەنت ماقۇلداماس بۇرىن ول رەسمي باق تا جاريالانۋ ءتيىس. بىزدە ول جاريالانبايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلدە جەر قويناۋىنداعى قازبالاردى پايدالانۋ، ەنەرگەتيكا، ەڭبەك ميگراتسياسى تۋرالى مالىمەتتەر جابىق» - دەيدى.

مىنە، وسىلايشا قازاقستاننىڭ مۇناي نارىعىنداعى قىتايدىڭ ۇلتتىق كومپانيالارى ارقىلى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ جالپى كارتيناسى تولىق بولماسا دا كوزىقاراقتى وقىرمان ءۇشىن تۇسىنىكتى بولادى دەپ ەسەپتەيمىز. بۇل قىتايدىڭ ءبىر عانا مۇناي سالاسىنداعى ىستەپ جاتقان جۇمىسىنىڭ ءبىر ۇشى عانا. ال، قىتاي كومپانيالارى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ وزگە سالالارىنا دا ىشكەرلەي ەنىپ جاتىر. قىتاي قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ مايلى تۇستارىنان ۇلەس الۋ ءۇشىن قازاقستانعا ءىرى كولەمدە نەسيە بەرىپ، ءارتۇرلى جوبالاردى اتقارۋعا قاراجات قۇيىپ، بىرلەسكەن كاسىپورىندار ارقىلى جۇمىس ىستەۋ سياقتى تاسىلدەردى پايدالانادى. ال، قازاقستان مۇناي ساۋداسىمەن عانا كۇن كورىپ كەلگەن ەل ەكەنى بەلگىلى. مۇناي باعاسى قۇلاعان ساتتەن باستاپ، ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سالالارى سىر بەرە باستادى. ءسويتىپ، تاعى دا داعدارىس باستالدى. ال، قازاقستان بيلىگى مۇناي ساۋداسى قىزعان شاقتا ودان تۇسكەن پايدانىڭ نەگىزگى بولىگىن استانانى سالۋعا، ءتۇرلى حالىقارالىق قىمبات شارالاردى وتكىزۋگە، ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردى قۇتقارۋعا ەمەس، دۇرىس ەكونوميكالىق ساياسات قۇرىپ، ونى تۇراقتاندىرۋعا جۇمساعاندا بالكىم التىن ۆاليۋتالىق قورعا جانە حالىقتىڭ زەينەتاقى قورىنا قول سالمايتىنداي كۇيدە بولار ما ەدى دەگەن قىسىر قيالعا بەرىلەسىڭ. بىراق، امال نە، ۋاقىت قازاقستاندى كۇتىپ تۇرمايدى...

ءومىرجان ابدىحالىقۇلى

Abai.kz