Qúrmetti Myrzeke!

Auylymyzgha 2012 jyly keledi degen internet jelisi 2015 jyldyng qarasha aiynyng songhy aptasynda kelip, iske qosyldy. 6 jeltoqsan kýni bir shәkirtim: «Sizdi internette bir kisi jamandap, «Bilimsiz biyding aqyly» degen maqala jazypty» (http://old.abai.kz/node/40355) dep, syghystyryla jazylghan 4 bet maqalany qolyma ústata berdi.

Maqalany yqylaspen oqyp shyqtym. Sózding basyn dozaqtan bastapsyz. Aytqanynyz dúrys. Búrynghy mysalshylar: «Ýsh kýnnen keyin adam dozaqqa da ýirenedi» degen sóz bar ghoy. Dozaqtan da auyr zamandar boldy. Kórdik, kóndik, týsindik. Biraq, Siz múndaydy týsine qoyatyn jan emes ekensiz.

«Kón bolayyq, siri bolayyq, El-júrtymyz aman, tiri bolayyq!

«Ánebir joly» degeniniz jalghan. Men ózimdi jarnamalaytyn adam emespin. Álemge әigilep, aspangha kótergen Ózinizsiz. Alladan qaytsyn! Qyrghyzdyng batyry Nauryzbaydyng basyn nayzagha shanshyp alyp, aspangha kóterip aiqay salypty. «Nauryzbay, mine!» - dep. Sonda bas sóilep: «Áy, qyrghyz, әli de senen joghary túrmyn» depti. Sol siyaqty óziniz tómende qalyp qoymanyz. Osy maqalada aityluy tiyis ýsh auyz sóz ýshin qanshama uaqytynyzdy saryp qylypsyz.  Marr ekeuiniz, әsirese óziniz, danyshpan bolyp kórinip qalypsyz. Kópirtip sóilep, kóbeytip jazudy mashyqtap ketken ekensiz. Ýndi, Qytay, Arab, Parsy, Shaghatay, Japon, Týrik, Koreydi biraq tónkerip, airangha kóje qosqanday jasapsyz. Eldi esinen tandyrarlyq kýshinizdi kórsetkiniz kelgen siyaqty. Meyliniz, «Ayhay» barlyq dep týsinemin. 300 jyldyq orystardyng ezgisin, assimilyasiyasyn Siz bolmasanyz kim aitady. 300 jyldan beri aitylyp kele jatqan sóz ghoy. Ýlken taqyryp, Sizdiki «Jyghylsan, nardan jyghyldyn» kebi. «Qoy, búl qanday er, shirkin, pilge de ýrgen demey me!» - degizip qaytesiz. Sodan orystardyng múnayyp jýrgenin kórmedim.

Óz taqyrybymyzgha oralayyq.

Meni kinә emes, kýnәgha úryndyrghan ýsh sóz: «Programma», «Klass», «Prosent» sózderin 70 jyl estip, milanyp, qoldanyp, til-sózdik qorymyzgha enip, sinisip, bayyrghy últtyq tilimizdey qalyptasyp, jazba tarihymyzda týsinik, úghym-múra bop ketken tildik qazynany kópshilik pikirine qúlaq-qaghys retinde gazetke jazyp edim. Ol Sizding shamynyzgha tiyipti. Renjimeshi!

Siz búl sózderdi estip, jazyp, qoldanyp kórmegensiz ghoy. Onyng ýstine orys qoldanghan, orystanghan sóz dep qatty shoshynghansyz. Sayan Serik úlyna jala jappanyz. Ol dúrysyn aityp túr. Termin sózining úghymyn da qorqynyshty týsingensiz. Men tapqan sóz emes. Búl sózderding etimmiologiyasyn bilmeseniz derekti anyqtamalary mynau:

Slovari inostrannyh slov (Moskva – 1949g.)

Termin

[<lat.termunus – predel, granisa>]1.slovo tochno oboznachaishee opredelennoe ponyatie priymenyaemoe v nauke, tehniyke iskusstve, dese (638 str.) qazaq tilining týsindirme sózdiginde (Almaty, 2008j)

Termiyn: Belgili bir ghylym men tehnika, óner salasyndaghy naqtyly úghymdy bildiretin atau sóz ben sóz tirkesi (801 b.) delingen.

Myrzeke, shet el sózdigindegi 2-3 maghynalaryn, rim qiyal-ghajayyp anyzyn audarmaghan. Tilge qajetin ghana alghan. Siz de rimning anyzyn kóldeneng tartpanyz.

Programma. [<gr. Programma – obiyavleniye, predpisaniye>]  4. Kratkiy sistematicheskiy perecheni soderjaniya kursa kakoy-libo dissipliny, pokazyvaishiy osnovnye ee razdely y ee metodologicheskui napravlennosti;

5. Perecheni nomerov (muzyki, peniya, tansev y t.d.) ispolnyaemyh na konserte, sirkovom predstavleniy y t.p., a takje ukazateli s perechnem ispolnyaemyh pies y deystvuyshih v nih liys. (sl. inostr. slov 523 str.)

Russko-kazahskiy sózdiginde audarmasy joqtyghyn bildirip, «programma  – programma» dep kórsetilgen. (633 b.) al, qazaqtyng týsindirme sózdiginde atymen joq, alyp tastalghan. Nege? Qarsylyq pa? Daudan qashu ma? Álde janylys pa? Búl sózding kinәsi kompartiya qoldanyp qoyghan sóz. «Lenin men Stalinning menshigi» múnday da saqtyq bolady eken?

Qazir kompiuter qoldanghandar programmasyz sóz sóilemeydi. Sonda, ol sózden qayda qashyp qútylmaqsyz?

Slovari inostrannyh slov

Klass. 7. Gruppa uchashihsya v nachalinoy v sredney shkole, podbiraemyh sootvetstvenno vozrastu y poznaniyam; 8. Shkolinaya komnata, v kotoroy proishodyat uchebnye zanyatiya; 9. Oboznachenie predmeta prepodavaniya v nekotoryh spesialinyh uchebnyh zavedeniyah, napriymer, v konservatorii: klass royalya, skripky y t.d.

Russko-kazahskiy slovari (Almaty – 1946j)

It. 218 str. 1, tap: rabochiy klass – júmysshylar taby, klass ekspluatatorov – qanaushylar taby; 2, Bólim, klass. Ya uchusi v 7-m klasse, - men 7 klasta oqimyn. Sabaq oqylatyn bólme.

3, Bólimshe, qatar (razryad) promyshlennye predpriyatiya byly razdeleny na 2 klassa – óndiris oryndary eki qatargha bólingen edi.

4, Dәreje, shen. 5, Poezd vagondary, parahod bólmelerining týri (dәrejesi)

Sonday: klassiyk, klassifikasiya, klassifisirovati, klassisizm, klassicheskiy, klassnyi, klassovyy siyaqty sózderding úghymdaryn «synyp» sózi bere ala ma? Esek pen búzaudyng kýshi teng be? Balama bolady deuding jóni joq. Synyp sózi qazaq sózi emes, oghan jarmasu qate. 

«Prosent»

Slovari inostrannyh slov (Moskva – 1949g.)

532 str. [<lat. Pro centum> na sotnu] 1, sotaya dolya kakogo-libo kolichestva ily chisla, oboznachaemaya znakom %; 2, plata za polizovanie chujim kapitalom.

Russko-kazahskiy slovari (Almaty – 1946j)

Múnda prosent - prosent delingen. Qazaqsha audarmasy joq degendi kórsetip túr. Onyng mәni: qazaqta múnday ólshem týri bolmaghan, atymen joq. Búl atau tilimizge sózdik qor bolyp engen – neologizm. Prosent – (jýzding biri) (It. 335, IIt. 551 str.)

Qazaq tilining týsindirme sózdiginde – 2008j., 680 b. «Prosent – birlik retinde alynatyn býtin sannyng jýzden bir bóligi,» - delingen.

Eldi-júrtty 15-20 jyldan beri adastyryp jýrgen jauapsyzdyq – sózdikte «prosent» degen sózden song (payyz) dep aragha qatystyryp jazyp jiberipti. Búl – әdeyi jasalghan qulyq, qylmysty is siyaqty. (Payyz, Bayyz) degen sózding týsinigi birden bir óte dúrys 665, 100 betterde aiqyn jazylghan. Myrzeke, maghan aitqan dәleliniz oryndy emes. Búl qylyq – suyq qoldy búqpantay adamnyng isi. Payyz sózining maghynasyn bilmeytin, sózdikting 100, 665 betterin oqymaghan adamnyng әreketi. Avtorlar emes, óitkeni sózdik jasaushylar eki sózdi qabattap jazyp týsinik bermeydi.

Búl – «prosess, ýderis» degen keler joldaghy jazu tәsilinen belgili bolyp túr.

Sonymen birge B-95. V-170. E-215. J-242. IY-350. Y-364. O-621. Ó-646. P-664. S-694 – betterdegi osy әripterden (10 әrip) bastalatyn sózder tekserilmey qalghan. Sonyng saldarynan «programma», «prosent», «synyp» sózderining týsinikteri óreskel ózgeriske týsken. Sóz qoldanysyndaghy til sauattylyghyna núqsan kelgen. Adasushylyqtyng basty sebepterining biri osynda túr.

«Klass» degen sózding tynysyn taryltyp, eleusiz ghana «qoghamdyq top» dep bergen. Qoljazbany tekserip oqyp shyqqan song Á. Núrmaghambetov te eskermegen siyaqty.

Tilimizding jalpy sózdik qoryndaghy orys sózderi men termin sózderdi sylyp tastap balama sózder qoldanamyz deu – aqylgha syimaytyn týsinik.

Myrzeke, qazaq tili ekeumizding menshigimiz emes, halyqtyng qarym-qatynas qúraly, qaruy, tildik qazynasy, úrpaq múrasy. Meni «biy» deseniz de biylik mende de, Sizde de emes. Týs shәiisip aramter bolmayyq, biylik halyqta, memleket biyliginde.

Onay tapqan oljalarynyz «Payyz» sózine mysal keltireyin, salmaqtap oilanyzshy!

Mәshhýr Jýsip Kópeev: «Yshqyshbap sapary» óleninen:

«Qaraydy bazar barghan qaltasyna,

Sýisiner toghay barghan baltasyna.

Otyrdyq biraz kirip payyz alyp,

Jar salghan ishandardyng alqasyna».

                                                    (It. 112 bet)

«Mirkamalaldin ishangha!

«Pirlerden zat ediniz tiygen nazar,

Tamasha jýrgen jerin bolghan bazar.

Qasiyet kәriptikten (ghariblikten) payyz tauyp,

Tabib boldyng dauasyz dertti jazar.

Búiryqty túz, nesibe adamdy aidar,

Barady kýn-týn ótip, jyl men ailar.

Tabylar barsang qayda izdegenmen,

Payyz abad, patih abadtay shәrip jaylar.

                                            (IIt. 34 bet)

N.D. Ondasynov

«Arabsha-qazaqsha týsindirme sózdik»                                                                    

(fayz un) payyz: 1.Tasyp tolu, kemerinen shyghu, molshylyq. 2. Jomarttyq, myrzalyq, qoly ashyqtyq, iygilik, qayyrymdylyq (qúdaydan) auysp. kórkemdik, әsemdilik, tynyshtyq:

«Jel degening tek biraq,

Oygha-qyrgha shapqylap,

Payyz tappas aua ghoy.

(Múzafar Álimbaev)

 «Qazaq tilining týsindirme sózdigi»  (2008 j. Almaty)

Payyz – payyz tapty, taghat etti... (665 b.)

Bayyz – bayyz tappady, degbiri qashty. Sabyry ketti. (100 b.)

«Sening qayghyng mening de dertim edi!

Sharpyghanda órti meni.

Bayyz tappay Bayzaqov kóshesimen,

Qoy týnder shýpirlep jónkiledi.

                                                (Arman Qaniy)

Ádilin aitsaq, osy kitap jariyalanghannan keyin Ermúhan Bekmahanúly bir jyl, iә bir ay jazu stolynda payyzdap otyryp, qalypty jaghdayda júmys istey alghan joq.

                        (Medeu Sәrseke, «Qanysh Eli» kitabynan) (104-105 b.)

Qúrmetti, Myrzeke, menen jazghyryp túryp digerlep: «termin sózder audarylmasyn» degen qay jerde jazylghan dep janymdy qysasyz. Ol sheshim Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng Til-Ádebiyet institutynyng mәslihat arhiyvinde shyghar. Barsanyz, tabasyz. Al, termin sózderdi qazaqshalandar degen sheshim, búiryq, ukaz Sizding qolynyzda bar ma?

Birimiz «qyryq», birimiz «sorok» dep týsinise almay jýrgenimiz sol Ghylym Akademiyasynyng mening soryma qaray, joyylyp ketkendigi ghoy. Áytpese, ekeuimizge ne joq?

Myrzeke, ol terminderdi qabyldau sózdik qoldanysqa engizude kóz aldarynan ótkizgen Akademik Ismet Kenesbaev, Akademiyanyng korrespondent mýshesi Mәulen Balaqaev, Ghylym Akademiyasynyng korrespondent mýshesi Ghaynetdin Músabaev, Til ghylymynyng doktorlary: Sәrsen Amanjolov jәne Sauranbaev marqúmdardyng aqyl parasattarynyng jemisi ghoy. Býginde            Á.Haydarovtyng kókireginde olar әli de tiri túrghanday shyghar? Búlar óziniz tabynyp otyrghan N.Ya. Marrdan birde kem ghalymdar emes. Marrdyng tórt element teoriyasyn Stalin synaghanda, Marrdyng aty óshuge ainalghan.

Abay men Ábubәkir Kerderining orys tilin oqyp ýirenu úsynystaryn qalay úmytqansyz? A.Chehovty mysalgha ala otyryp jalt berip, hamelion bolmau kerek. Tarihy ghúmyrdyng sebep-saldaryn jan-jaqty oilaghan jón. Ómir sýrip otyrghan ekeumiz ghana emes.

Qúrmetti, Myrzeke, qyzbalamay, synar ezulemey, teng qarap oilanynyzshy! Jana sóz jasaushylar tapqan jalghan sózder: úshaq, әuejay, jaghajay, múrajay, sayajay, shipajay, eginjay, qonaqjay, subúrqaq, qyltima, myrgham, t.b. sózdermen kimge ýlgi bolamyz. Jer-kóktegi jargondar men arhaizmderdi maghynasy basqa «balama» sózderdi kýshtep qoldanghan son, eshtenege kózi jetpeytin jastar ne aitsang sony qaytalay bermey me? Shynynda sózdi adamdar jasamaydy. Ómir, qogham, ekonomikalyq túrmys-qúraldarynyng jasaluymen atau sózder tilimizge zandy týrde enedi. Islyam Jarylghapov 1000-gha tarta orys sózderin audarghan shyghar, sonyng ómirge ilesip jýrgeni joqtyng qasy.

Jasy 78-de Buryak Vladimir Ivanovichten – Qazaq tili memlekettik til bolatynyna senesiz be? – dedim.

– Senemin. Bir qazaqtay sóileymin. Gazet oqyp edim, týsinbedim. Tastadym. Birynghay musorlardy jinay berse, til ózinen-ózi joyylady. Eshkim qabyldamaydy, – dedi.

Myna pikirdi zerdelenizshi!

«Jalpy adamzattyng ortaq qoldanysqa ie bolghan halyqaralyq terminderdi tәrjimeleymin dep, aramter boludyng taghy reti joq. Barlyq sóz oryssha qalpynan onay, tikeley audarylghanymen solardyng kóbi úghymnyng tolyq mәnisin ashyp bere almaydy». (Erbol Orazaly, Qaraghandy memlekettik tehnikalyq uniyversiytetining kafedra mengerushisi. Dosent. Tehnika ghylymdarynyng kandidaty. Búl pikir Sizge әriyne únamas.

(Aziya tranziyt. №4 (61) IV 2005j. 43 b.)

Tatarlar aitqanday « Bir qyzymnan bir qyzym hәm soraqy» dep, soraqylyq jasamayyq. Búrynghylar: «Aqsaqaldyng aghasy qarasaqal» depti. Sol dәp ekeumiz, bilimi joq nadan, biz siyaqtylargha, Siz siyaqty aqyl aitatyn, «Aqyly assa agha tút!» degen de bar. «Estirimizdi estidik. Endi tayaq jemey túrghanda artymdy qysayyn. Biraq qolynyz jetpes. Áytse de, tәubeme týsirdiniz». Sizdey jandar kóp bolsa, ómir ne bolar edi?

Endi, buyrqanbay, myna joldargha nazar salynyz.

«Áytkenmen, býgingi qazaq terminologiyasynda jadymyzgha qonbaytyn ataulardyng jarysa jýrui alandatady. Terminderdi jappay jәne jýiesiz qazaqshalau etek aluda. Bazalyq bilimi joq «terminshiler» kóbeyip, ghylymy ataular men audarmalar birizdilikten auytqydy. Ózderinshe kez kelgen úghymgha at qoyyp alyp, efirden aita salu, gazet-jurnalgha jaza salu erkindikti emes, sauatsyzdyqty tanytatyn belgi».

(Darhan Mynbay. «Egemen Qazaqstan». 31.05. 2011j.)

Múnday belgi Sizde joq. Siz sauatsyz emessiz. Sizding belginiz asyp túr. Ólgenine 110 jyl, sýiegine qyna shyqqan shayyr ústazdy tiri ústazgha aidap salyp aiyptatuynyz asqan arapshylyq. Qúday raqmet etsin Ábubәkir Kerderi Shoqanúlynyng qolymen ot kósegeniniz – óziniz aityp otyrghan naqty obal osy.

Myrzeke, men by emespin. Ústaz ekenimdi bilip otyrsyz, ústazdar biylik qúrmaydy, pikirlesedi, ýiretedi. Mening jazghanym ýsh sózding maghynasyn aiqyndau ghana. Oghan qysqasha jauap bermey, jýreginizdegi bar zapyrandy ayanbay qúsypsyz. Búl da kerek shyghar. «Kelinim, saghan aitam, qyzym, sen tynda!» qazaqtyng barsha qarttaryn ylaylaghanyng – aghattyq. «Birding kesiri myngha tiymesin». Osydan soqqy jep kelemiz. Tarih kuә!

Bilimsiz by bolmaydy.

Týsiniksiz ýy bolmaydy.

Biyding aqyly,

Halyqtyng naqyly

Jurnalist pe ediniz jazghany az

Bekerinen maqúly?

Tarihtyng dóngelegi keri ainalmaydy. Túraqtylyqty, ilgerileudi sýiedi. Ángimenizding kóbi qúr aighay, qoghamgha qarsy qúrghaq dau, su tatidy. «Kәri qoydyng basy piskenshe, jas qoydyng basy silikpe bolyp qalady» deydi qazanshy qatyndar. Osyny da bir oilap qoyynyz... Alla jazsa, óziniz de aqsaqal bolarsyz, sonda týtining qalay shalqyghanyn kórersiz!

Búl – ókpe, ashu, kek emes, jarastyqty naz. Mәdeniyetti orynda ómir boyy qyzmet etken adam mәdeniyetti bolugha tiyisti. Kórkem minezden aiyrylyp qalmayyq. Qazaq tilining janashyrymyn dep jýrsem, Siz jankýieri ekensiz. Aytys-tartys, dau-damay, tóbelesseniz de, dúrys. Arasha, taqsyr, deytin eshkim joq. Beting dýzik. Qayyrly bolsyn! Sizding meni aiyptaghanynyzgha da 3-4 jyl bolypty. Sabyrlyq saqtayyq. «El myna jaqta» deytin kýn de keler.

Naghyz biylik – Premier-Ministrding qolynda. Núrtileu Imanghaliyúlynyng sóz jasau әdisimen aitpay-aq qoyayyn, úyat bolar...

Aman sau bolynyz! «Aghasy qadirlining inisi sodyrly» degen ghoy. Jasymyzdyng ýlkendiginen, amal qansha, bәrin de kóteremiz. Qalayda qalamgerler: «Ýy syrtynda kisi bar!» degendi úmytpaghany ondy. Múhtar Áuezov: «Bireuding atyn basqa úrma, óz atyndy qamshyla!» degen. Árkim bireuding aty emes, óz atynyng basyna ie bolghany dúrys!

Sәlemmen, Zekebay Soltanbayúly

Abai.kz