Aldymnan seksenning sengirine shyqqan qaghylezdeu adam shyqty. Men ózara qysqa amandyqtan song kelgen sharuamdy aittym. Ol bolsa, betime úzaq qarap túryp: «birer kýnnen song sogharsyn» dep sholaq qayyrdy da, shygharyp saldy.
Sonymen qoyshy, әlgi birer kýnim bir aigha sozyldy. Kezdestik. Ózin «Saffa Shalqarov» dep tanystyrghan adamym qolyma eski gazetting әbden sarghayghan qiyndysyn ústatqany. Bayqasam, sózge shorqaqtau adam tәrizdi. Onyng ýstine qashanda saqtyq tanytyp otyrady eken. 

Álgi gazet qiyndysy 1955 jyly «Kókshetau pravdasy» gazetinde «Anadan alyp tughan-dy» degen ataumen shyqqan Qajymúqan jayynda jazylghan estelik maqala eken. Maqalada Qajymúqan turaly әli kýnge deyin esh jerde jaryq kórmegen tyng derekter jәne kýsh atasynyng basynan keshken nebir taghdyr tәlkegi jazylypty. Maqalany eki qaytara oqyp shyqtym. Mine, qyzyq! Maqala avtory qarsy aldymda otyrghan Saffa atamyzdyng tughan jezdesi, Kókshetaudyng Enbekshilder audanynyng túrghyny, qazirde ómirde joq Bolat Bekenov bolyp shyqty. Maqala avtory 1955 jyldyng jazynda Ayagózge qayyn enesi, Saffanyng tughan apasy Dina shesheyding aldynan ótuge kelse kerek.
Sonymen sarghayghan sary qaghazdyng syry tym terende jatqanyn bayqap, onyng ýstine әngime kýsh atasy Qajymúqan jayynda bolghan song kónekóz qariyanyng ózin sóiletkendi jón kórdim... Tegi, men ol turaly sózge sarang dep aghat aityppyn. Ol shirkin әngimening tiyegi aghytylghanda kósile jóneldi.

- Men qazaqtyng birtuar baluany Qajymúqandy bes jasymda kórip, onyng ónerin aldymen Zaysanda, odan song Ayagózde әldeneshe ret tamashaladym, – deydi kuәger qart. Kýsh atasynyng búl ónirge kelip óner kórsetuine Saffa aqsaqaldyng әkesi múryndyq bolypty. Zaysanda zauytpen qatar, birneshe dýken ashyp, Semey, Peterbor, Mәskeude saudasy dóngelengen mesenat Shayahmet Shalqarov 1926 jyldyng jazynda elge qaytpaq bolyp, Semeyden parohodqa otyrady. Jol ýstinde әldekimderden danqty baluan Qajymúqannyng osy parohodtyng ýshinshi klasty, bir kisilik kangtasynda jatqanyn estip, sәlemdese barady. Ol barghanda baluan astyna bóstegin salyp, basyn shapanymen jauyp alyp, demalyp jatyr eken. Baluan basyn kóterip, qonaqtyng sәlemin alady. Az-kem amandyqtan song ol: «Al batyr, búl jatysyng qalay?» dep, qasyndaghy birinshi klasty kaytagha kóshirip, baluandy basybayly qasyna alyp, jol boyy әngime-dýken qúrady. Sol saparda kýsh atasy jol serigine ózining ómir jolyn bayandaghan eken.

Alyptyng alghashqy qamqorshysy Apanaev bolypty

Qajymúqan babamyz jayynda jazylghan derekter men aitylghan anyzdar el arasynda jetip-artylady. Alayda, Shayahmet Shalqarov syndy atymtay-jomart azamattyng óz auzymen aityp, qaldyrghan múrasynyng orny bir bólek.
Qajekeng jolserigine tughan jerining Omby oblysynan ekenin, sondaghy Sherlak (Sharbaqty) degen pristanida tughanyn aitypty. «Ruym – qypshaq, Qobylandy batyrdyng túqymynanmyn. Bizding túqymda әr jýz jyl sayyn bir zor tuady eken» dep kýlipti. 

Sol joly qashanda halqynyng qadirlilerin pir tútatyn, kókiregi oyau Shayahmet Qajymúqan atamyzdy Shyghys ónirining shalghaydaghy shaghyn shaharyna attay qalap, alyp keledi. Sodan Zaysannyng auqatty azamaty Shayahmetting ýiinde iygi jaqsy degender bas qosyp, Qajymúqannyng el aldynda óner kórsetuin ótinipti. El-júrt syi-qúrmetin ayamasa kerek, baluan sol joly iygi jaqsylardyng qoldauymen eki ret tegin oiyn kórsetedi. Ol kópshilikke 25 taqtaydan kópir jasatyp, ayaghyna eki pút gir tasyn baylatyp, kópirding astynghy jaghyna baryp, shalqasynan jatady da, ýstinen 25 at par-parlap shauyp ótken song taqtanyng astynan myrs-myrs kýlip, túryp ketedi. Búl ghalamatqa tan-tamasha bolghan halyq batyrdan ónerin jalghastyrudy súrasa kerek. 

Endi birde ol arbagha 15 kisini jәne jelkesine engezerdey taghy bir azamatty otyrghyzyp, adamdar iyin tiresken arbany tisimen sýirey jóneledi. Sosyn qolyna bilektey temirdi bilezik qyp orap, Shayahmetting eshkim kótere bermeytin, salmaghy ýsh pút bir jasar qyzy Sofiyany qosa kóterip alyp, jýre bergen eken.

Baluan Ayagózge qansha ret kelgen?

Shayahmetpen әngimesinde Qajymúqan 17 jasynda kóshpeli sirkting atqosshysy bolyp, Qazangha barghanyn aitady. Bir kýni qalanyng ýlken alanynda kýres bolyp, bir orys baluany (atyn úmytyp qalypty) kýreskenderding barlyghyn bauday týsirse kerek. Qajymúqan shyday almay, delebesi qozyp, alangha úmtylsa, sudiya jibermeydi. Myghym deneli qazaq jigiti maza bermegen song ol: «Nu, davay, kirgiyz» dep rúqsat beredi. Qajymúqan әlgi edireygen orysty ústaghan bette jerge sylq etkizip, bir-aq úrypty. Sol jerde oiyndy tamashalap otyrghan noghaylar: «Ormanbet, Ormanbet» dep úran salyp, Qajymúqandy kóterip alyp ketedi. Sodan Qazannyng Apanaev degen noghay kópesi baluannyng basyna baspana, ýstine qymbat kiyim-keshek, astyna troyka berip, ýlken qamqorlyq jasaydy. Búghan qosa Apanaev Qajymúqandy óz qarajatymen Peterbordaghy Lebedevting 9 ailyq sirk-kýres mektebine oqugha jiberedi. Baluan alyp denesi men kýshine say minezi bar, salmaqty, tamaqty ortasha ishetin, araq ishpeytin jan bolghan eken. Ol oqudan qaytyp kelip, Qazanda eki jyl túrady. Qajymúqannyng Parijdegi, Týrkiyadaghy jenisteri, ataqty Poddubnyidyng súq sausaghyn syndyruy, Riga, Troysk, Berliyn, London, Varshava syndy qalalardan alghan altyn medalidary noghay Apanaevting arqasy bolsa kerek. Teginde, Shayahmet Shalqarovtyng tughan jeri Qazan qalasy eken. Ol osy saparda batyrdy Ayagóz arqyly әkelip, halyqtyng súrauy boyynsha qalanyng ortalyq alanynda óz demeushiligimen oiyn ótkizedi. Demek, batyr atamyz Ayagóz ónirinde alghash ret 1926 jyly óner kórsetken bolyp sanalady. 
Keyinnen ókinishke qaray, atymtay-jomart atanghan Shalqarovtyng da basyna qara búlt ýiirilgen kórinedi. Oghan dәlel retinde onyng 1935 jyldyng qysynda Semeydegi sirkte Qajymúqanmen taghy kezdesuin aitugha bolatynday. Basynan bayaghy dәureni men baylyghy ketse de, ol eski dosyna taghy da qol úshyn bergen kórinedi. 

1938 jyly Qajymúqannyng basyna is týsip, Týrkistannyng manayyndaghy bir kolhozda júmysta bolady. Sol jerde oghan Shayahmet Shalqarovtyng tughan kýieubalasy, Dinanyng joldasy, Týrkistan әskery okrugining komissary Ysqaq Ýseev kómek qolyn sozypty. Qajymúqan Ysqaqtyng aqylymen 7 qarashadaghy oiynnan týsken qarajatty armiyagha jibergen. Orayy kelgende aita keteyik, atalghan qarjygha alynghan soghys úshaghyn semeylik úshqysh Qajytay Shalabaev soghystyng sonyna deyin ústaghan. 1941 jyly bir qoyy bar Qajymúqan Týrkistandaghy Dina shesheyding ýiine kelip, ýsh kýn qonaq bolady. Búl kezde Dinanyng ýy ishi Ayagózge kóshkeli jatsa kerek. Sol kýnderi Qajymúqan sәl kónilsizdeu bolyp, qimastyqpen qoshtasyp: «Onday jaqsylyq birge tughannyng da qolynan kele bermeydi» degen eken. Ol sodan aragha biraz uaqyt salyp, Ayagózde taghy bir ret shaghyn oiyn-sauyq kórsetedi. Búl batyrdyng ekinshi kelui bolatyn. 
Sonymen Saffa aqsaqaldyng aituyna qaraghanda, Qajymúqan babamyz Ayagózde әldeneshe mәrte bolghanymen, eki-aq ret oiyn kórsetken. Qajymúqan atamyz 1945 jyly úly Abaydyng ghasyrlyq mereytoyyna janúyasymen kelip, qatysqanyn zamanynda aqparat qúraldary jarysa jazghan eken. Osy saparynda alyp kýsh iyesi «Jýrekadyrdyn» ýstimen jýrip, Ayagózden Shәuildirge attanypty. Búl batyrdyng anyzdar eli – Ayagózge kelgen songhy sapary bolatyn.

Qadyrbek Kәkimúly