الدىمنان سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان قاعىلەزدەۋ ادام شىقتى. مەن ءوزارا قىسقا اماندىقتان سوڭ كەلگەن شارۋامدى ايتتىم. ول بولسا، بەتىمە ۇزاق قاراپ تۇرىپ: «بىرەر كۇننەن سوڭ سوعارسىڭ» دەپ شولاق قايىردى دا، شىعارىپ سالدى.
سونىمەن قويشى، الگى بىرەر كۇنىم ءبىر ايعا سوزىلدى. كەزدەستىك. ءوزىن «ساففا شالقاروۆ» دەپ تانىستىرعان ادامىم قولىما ەسكى گازەتتىڭ ابدەن سارعايعان قيىندىسىن ۇستاتقانى. بايقاسام، سوزگە شورقاقتاۋ ادام ءتارىزدى. ونىڭ ۇستىنە قاشاندا ساقتىق تانىتىپ وتىرادى ەكەن. 

الگى گازەت قيىندىسى 1955 جىلى «كوكشەتاۋ پراۆداسى» گازەتىندە «انادان الىپ تۋعان-دى» دەگەن اتاۋمەن شىققان قاجىمۇقان جايىندا جازىلعان ەستەلىك ماقالا ەكەن. ماقالادا قاجىمۇقان تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن ەش جەردە جارىق كورمەگەن تىڭ دەرەكتەر جانە كۇش اتاسىنىڭ باسىنان كەشكەن نەبىر تاعدىر تالكەگى جازىلىپتى. ماقالانى ەكى قايتارا وقىپ شىقتىم. مىنە، قىزىق! ماقالا اۆتورى قارسى الدىمدا وتىرعان ساففا اتامىزدىڭ تۋعان جەزدەسى، كوكشەتاۋدىڭ ەڭبەكشىلدەر اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، قازىردە ومىردە جوق بولات بەكەنوۆ بولىپ شىقتى. ماقالا اۆتورى 1955 جىلدىڭ جازىندا اياگوزگە قايىن ەنەسى، ساففانىڭ تۋعان اپاسى دينا شەشەيدىڭ الدىنان وتۋگە كەلسە كەرەك.
سونىمەن سارعايعان سارى قاعازدىڭ سىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن بايقاپ، ونىڭ ۇستىنە اڭگىمە كۇش اتاسى قاجىمۇقان جايىندا بولعان سوڭ كونەكوز قاريانىڭ ءوزىن سويلەتكەندى ءجون كوردىم... تەگى، مەن ول تۋرالى سوزگە ساراڭ دەپ اعات ايتىپپىن. ول شىركىن اڭگىمەنىڭ تيەگى اعىتىلعاندا كوسىلە جونەلدى.

- مەن قازاقتىڭ ءبىرتۋار بالۋانى قاجىمۇقاندى بەس جاسىمدا كورىپ، ونىڭ ونەرىن الدىمەن زايساندا، ودان سوڭ اياگوزدە الدەنەشە رەت تاماشالادىم، – دەيدى كۋاگەر قارت. كۇش اتاسىنىڭ بۇل وڭىرگە كەلىپ ونەر كورسەتۋىنە ساففا اقساقالدىڭ اكەسى مۇرىندىق بولىپتى. زايساندا زاۋىتپەن قاتار، بىرنەشە دۇكەن اشىپ، سەمەي، پەتەربور، ماسكەۋدە ساۋداسى دوڭگەلەنگەن مەتسەنات شاياحمەت شالقاروۆ 1926 جىلدىڭ جازىندا ەلگە قايتپاق بولىپ، سەمەيدەن پاروحودقا وتىرادى. جول ۇستىندە الدەكىمدەردەن داڭقتى بالۋان قاجىمۇقاننىڭ وسى پاروحودتىڭ ءۇشىنشى كلاستى، ءبىر كىسىلىك كايۋتاسىندا جاتقانىن ەستىپ، سالەمدەسە بارادى. ول بارعاندا بالۋان استىنا بوستەگىن سالىپ، باسىن شاپانىمەن جاۋىپ الىپ، دەمالىپ جاتىر ەكەن. بالۋان باسىن كوتەرىپ، قوناقتىڭ سالەمىن الادى. از-كەم اماندىقتان سوڭ ول: «ال باتىر، بۇل جاتىسىڭ قالاي؟» دەپ، قاسىنداعى ءبىرىنشى كلاستى كايۋتاعا كوشىرىپ، بالۋاندى باسىبايلى قاسىنا الىپ، جول بويى اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى. سول ساپاردا كۇش اتاسى جول سەرىگىنە ءوزىنىڭ ءومىر جولىن بايانداعان ەكەن.

الىپتىڭ العاشقى قامقورشىسى اپاناەۆ بولىپتى

قاجىمۇقان بابامىز جايىندا جازىلعان دەرەكتەر مەن ايتىلعان اڭىزدار ەل اراسىندا جەتىپ-ارتىلادى. الايدا، شاياحمەت شالقاروۆ سىندى اتىمتاي-جومارت ازاماتتىڭ ءوز اۋزىمەن ايتىپ، قالدىرعان مۇراسىنىڭ ورنى ءبىر بولەك.
قاجەكەڭ جولسەرىگىنە تۋعان جەرىنىڭ ومبى وبلىسىنان ەكەنىن، سونداعى شەرلاك (شارباقتى) دەگەن پريستاندا تۋعانىن ايتىپتى. «رۋىم – قىپشاق، قوبىلاندى باتىردىڭ تۇقىمىنانمىن. ءبىزدىڭ تۇقىمدا ءار ءجۇز جىل سايىن ءبىر زور تۋادى ەكەن» دەپ كۇلىپتى. 

سول جولى قاشاندا حالقىنىڭ قادىرلىلەرىن ءپىر تۇتاتىن، كوكىرەگى وياۋ شاياحمەت قاجىمۇقان اتامىزدى شىعىس ءوڭىرىنىڭ شالعايداعى شاعىن شاھارىنا اتتاي قالاپ، الىپ كەلەدى. سودان زايساننىڭ اۋقاتتى ازاماتى شاياحمەتتىڭ ۇيىندە يگى جاقسى دەگەندەر باس قوسىپ، قاجىمۇقاننىڭ ەل الدىندا ونەر كورسەتۋىن ءوتىنىپتى. ەل-جۇرت سىي-قۇرمەتىن اياماسا كەرەك، بالۋان سول جولى يگى جاقسىلاردىڭ قولداۋىمەن ەكى رەت تەگىن ويىن كورسەتەدى. ول كوپشىلىككە 25 تاقتايدان كوپىر جاساتىپ، اياعىنا ەكى پۇت گىر تاسىن بايلاتىپ، كوپىردىڭ استىڭعى جاعىنا بارىپ، شالقاسىنان جاتادى دا، ۇستىنەن 25 ات پار-پارلاپ شاۋىپ وتكەن سوڭ تاقتانىڭ استىنان مىرس-مىرس كۇلىپ، تۇرىپ كەتەدى. بۇل عالاماتقا تاڭ-تاماشا بولعان حالىق باتىردان ونەرىن جالعاستىرۋدى سۇراسا كەرەك. 

ەندى بىردە ول ارباعا 15 كىسىنى جانە جەلكەسىنە ەڭگەزەردەي تاعى ءبىر ازاماتتى وتىرعىزىپ، ادامدار ءيىن تىرەسكەن اربانى تىسىمەن سۇيرەي جونەلەدى. سوسىن قولىنا بىلەكتەي تەمىردى بىلەزىك قىپ وراپ، شاياحمەتتىڭ ەشكىم كوتەرە بەرمەيتىن، سالماعى ءۇش پۇت ءبىر جاسار قىزى سوفيانى قوسا كوتەرىپ الىپ، جۇرە بەرگەن ەكەن.

بالۋان اياگوزگە قانشا رەت كەلگەن؟

شاياحمەتپەن اڭگىمەسىندە قاجىمۇقان 17 جاسىندا كوشپەلى تسيركتىڭ اتقوسشىسى بولىپ، قازانعا بارعانىن ايتادى. ءبىر كۇنى قالانىڭ ۇلكەن الاڭىندا كۇرەس بولىپ، ءبىر ورىس بالۋانى (اتىن ۇمىتىپ قالىپتى) كۇرەسكەندەردىڭ بارلىعىن باۋداي تۇسىرسە كەرەك. قاجىمۇقان شىداي الماي، دەلەبەسى قوزىپ، الاڭعا ۇمتىلسا، سۋديا جىبەرمەيدى. مىعىم دەنەلى قازاق جىگىتى مازا بەرمەگەن سوڭ ول: «نۋ، داۆاي، كيرگيز» دەپ رۇقسات بەرەدى. قاجىمۇقان الگى ەدىرەيگەن ورىستى ۇستاعان بەتتە جەرگە سىلق ەتكىزىپ، ءبىر-اق ۇرىپتى. سول جەردە ويىندى تاماشالاپ وتىرعان نوعايلار: «ورمانبەت، ورمانبەت» دەپ ۇران سالىپ، قاجىمۇقاندى كوتەرىپ الىپ كەتەدى. سودان قازاننىڭ اپاناەۆ دەگەن نوعاي كوپەسى بالۋاننىڭ باسىنا باسپانا، ۇستىنە قىمبات كيىم-كەشەك، استىنا ترويكا بەرىپ، ۇلكەن قامقورلىق جاسايدى. بۇعان قوسا اپاناەۆ قاجىمۇقاندى ءوز قاراجاتىمەن پەتەربورداعى لەبەدەۆتىڭ 9 ايلىق تسيرك-كۇرەس مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرەدى. بالۋان الىپ دەنەسى مەن كۇشىنە ساي مىنەزى بار، سالماقتى، تاماقتى ورتاشا ىشەتىن، اراق ىشپەيتىن جان بولعان ەكەن. ول وقۋدان قايتىپ كەلىپ، قازاندا ەكى جىل تۇرادى. قاجىمۇقاننىڭ پاريجدەگى، تۇركياداعى جەڭىستەرى، اتاقتى پوددۋبنىيدىڭ سۇق ساۋساعىن سىندىرۋى، ريگا، ترويتسك، بەرلين، لوندون، ۆارشاۆا سىندى قالالاردان العان التىن مەدالدارى نوعاي اپاناەۆتىڭ ارقاسى بولسا كەرەك. تەگىندە، شاياحمەت شالقاروۆتىڭ تۋعان جەرى قازان قالاسى ەكەن. ول وسى ساپاردا باتىردى اياگوز ارقىلى اكەلىپ، حالىقتىڭ سۇراۋى بويىنشا قالانىڭ ورتالىق الاڭىندا ءوز دەمەۋشىلىگىمەن ويىن وتكىزەدى. دەمەك، باتىر اتامىز اياگوز وڭىرىندە العاش رەت 1926 جىلى ونەر كورسەتكەن بولىپ سانالادى. 
كەيىننەن وكىنىشكە قاراي، اتىمتاي-جومارت اتانعان شالقاروۆتىڭ دا باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن كورىنەدى. وعان دالەل رەتىندە ونىڭ 1935 جىلدىڭ قىسىندا سەمەيدەگى تسيركتە قاجىمۇقانمەن تاعى كەزدەسۋىن ايتۋعا بولاتىنداي. باسىنان باياعى داۋرەنى مەن بايلىعى كەتسە دە، ول ەسكى دوسىنا تاعى دا قول ۇشىن بەرگەن كورىنەدى. 

1938 جىلى قاجىمۇقاننىڭ باسىنا ءىس ءتۇسىپ، تۇركىستاننىڭ ماڭايىنداعى ءبىر كولحوزدا جۇمىستا بولادى. سول جەردە وعان شاياحمەت شالقاروۆتىڭ تۋعان كۇيەۋبالاسى، دينانىڭ جولداسى، تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ كوميسسارى ىسقاق ۇسەەۆ كومەك قولىن سوزىپتى. قاجىمۇقان ىسقاقتىڭ اقىلىمەن 7 قاراشاداعى ويىننان تۇسكەن قاراجاتتى ارمياعا جىبەرگەن. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، اتالعان قارجىعا الىنعان سوعىس ۇشاعىن سەمەيلىك ۇشقىش قاجىتاي شالاباەۆ سوعىستىڭ سوڭىنا دەيىن ۇستاعان. 1941 جىلى ءبىر قويى بار قاجىمۇقان تۇركىستانداعى دينا شەشەيدىڭ ۇيىنە كەلىپ، ءۇش كۇن قوناق بولادى. بۇل كەزدە دينانىڭ ءۇي ءىشى اياگوزگە كوشكەلى جاتسا كەرەك. سول كۇندەرى قاجىمۇقان ءسال كوڭىلسىزدەۋ بولىپ، قيماستىقپەن قوشتاسىپ: «ونداي جاقسىلىق بىرگە تۋعاننىڭ دا قولىنان كەلە بەرمەيدى» دەگەن ەكەن. ول سودان اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ، اياگوزدە تاعى ءبىر رەت شاعىن ويىن-ساۋىق كورسەتەدى. بۇل باتىردىڭ ەكىنشى كەلۋى بولاتىن. 
سونىمەن ساففا اقساقالدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قاجىمۇقان بابامىز اياگوزدە الدەنەشە مارتە بولعانىمەن، ەكى-اق رەت ويىن كورسەتكەن. قاجىمۇقان اتامىز 1945 جىلى ۇلى ابايدىڭ عاسىرلىق مەرەيتويىنا جانۇياسىمەن كەلىپ، قاتىسقانىن زامانىندا اقپارات قۇرالدارى جارىسا جازعان ەكەن. وسى ساپارىندا الىپ كۇش يەسى «جۇرەكادىردىڭ» ۇستىمەن ءجۇرىپ، اياگوزدەن شاۋىلدىرگە اتتانىپتى. بۇل باتىردىڭ اڭىزدار ەلى – اياگوزگە كەلگەن سوڭعى ساپارى بولاتىن.

قادىربەك كاكىمۇلى