Nekelik qatynastaghy erekshelik jәne onyng kiyelilik sipaty

Qazaq halqynyng ózge músylman halyqtarynan erekshelep túratyn basty ereksheligining biri – onyng nekelik qatynastaghy jeti atagha deyin ýilenuge tyiym saluy desek artyq aitqandyq emes. Búl dәstýr qazaq halqynyng kóne týrkiden qalghan qaytalanbas ereksheligin saqtap qaluyna mýmkindik berip keledi. Ózge músylman halyqtarynda nekelik qatynastardyng qalay ekendiginen habarym joq. Biletinim, arabtar men parsylarda emshek emispegenderding nekelesuine bolady. Búl nekelik qatynastardyng  qan tazalyghyna әseri bar ma, joq pa? Bilmeymin. Al, týrkiden taraghan halyqtarda jeti ata prinsiypi búzylatyn bolsa, qan ózgeriske úshyrap, azghyndaydy. Úrpaq azady, týrli genetikalyq keselder payda bolyp, kemtarlar kóbeyedi. Bizben tuysqan keybir halyqtarda jeti ata prinsiypi saqtalmauyna baylanysty osy qannyng azghyndauyna baylanysty kemtarlar sany kóbeyip, olardyng keybirinde kemiarlardyng sany 22% deyin ósip otyr. Búl Tәnirding ózi belgilep bergen joldan adasqany ýshin, Tәnirding sol halyqtargha jibergen jazasy siyaqty. Al, qazaq halqy búl ata-basynyng jolyn qatang saqtauyna baylanysty múnday qaterlerden aman. Qazirgi kýni qazaq arasynda kemtarlardyng kóbengi qan azghyndauynan emes, ekologiyalyq apattar men saldarynan tuyndap otyr.

Nekelik qatynastaghy jeti atagha deyin qyz alyspaugha bizding halyq qatang talap qoyghany tarihtan belgili. Jeti atagha jetpey nekelik qatynastargha týskender ólim jazasyna kesiletin bolghan. Búl nekelik qatynasqa baylanysty «Jeti jarghy» siyaqty zandarda, nekelik qatynastardy búzghandar ýshin ólim jazasy belgilengen. Egerde nekelik qatynastardy jeke adamdar tarpynan emes, belgili ru nemese taypa tarapynan búzylatyn bolsa, olar jýzding qatarynan shygharylyp, qazaq halqynyng qúramynan shygharylyp otyrghan. Nekelik qatynastargha múnday qatang talaptyng qoyyluy tek qan tazalyghyn saqtaugha ghana baylanysty emes, sonymen birge, rulyq, taypalyq jýielerding ómir sýruining basty sharty dese bolady. Nekelik qatynas búzylsa, rulyq, taypalyq jýieler ózdiginen ydyraydy. Búl týrikterdegi memlekettik jýiening ydyrauyna tikeley yqpalyn tiygizetin. Sol sebepti, nekelik qatynasty qazaq halqy kózding qarashyghynday saqtap keldi.  

Qazaq qoghamyndaghy әiel men qyz

Qazaq halqyn ózge músylman dinin qabyldaghan týrki halyqtarynan erekshelep túratyn taghy bir dәstýr – qazaq qyzdary men әielderining erkindigi. Qazaq qyzy men әieli betine paranjy kiyip, eshqashan betin japqan joq. Erkekter qauymynan oqshaulanbady. Kerisinshe, erkekter qauymymen birge jýrip, ómirding bar tauqymetin de, jaqsylyghyn da, jamandyghyn da birge bólisti. Esesine qazaq qauymy qyzdyn, әielding abyroyyn bәrinen de joghary qoydy. Alayda, búl qazaq halqy әielderi men qyzdaryn ashyq-shashyq jýrgizdi degendi bildirmeydi. Qazaq ta әielderi men qyzdaryn sharighat talaptaryna say, ózining tabighi, mәdeny erekshelikterine say kiyindirdi. Áyel balasyn aryna balady. Eshqashanda jesirin jylatyp, jetimin qanghytpady. Qazaq halqy kóp jaghdayda әielding qoghamdaghy rolin erkekten joghary qoyghanyn kóremiz. Mysaly, «Áyel ýiding tuy eken, erkek ýiding quy eken», «At ainalyp qazyghyn tabady», «Et sasysa túz sebedi, túz sasysa ne sebedi?». Osy maqaldargha qaraytyn bolsaq, qazaqtyng әielding qoghamdaghy rolin qalay baghalaghanyn kóruge bolady. Ýiding tuy da, qazyghy da, túzy da  әiel. Demek, erkekpen teng nemese odan joghary. Alayda, qazaq әieli men osynday ekenmin dep, joldan tayghan joq. Erin pirim dep bildi, oghan moyynúsyndy. Aldyn kespedi. Moynyna týsken auyrtpalyqty erimen birdey kótere bildi. Qazaq qyz balany osynday talapqa say etip tәrbiyeledi. Qazaq qyzy syrttay erkin bolghanymen onyng ruhy, jan dýniyesi berik bolatyn. Kerek dese qazaq qyzy ózining erkin últtyng mýddesine, el-júrtynyn  mýddesine baghyndyra bildi. Mysaly, tarihta bolghan Domalaq Ana, Qyzay, Úlpan siyaqty qazaq qyzdary ózderining jastyghyn halyq mýddesine qúrban etti. Osynyng barlyghynyng negizinde qazaq halqynyng diny dýniyetanymy jatty. Basqasha aitqanda, qazaq halqynda islam dinining ómir sýru formasy bolyp qalyptasqan Yasauy joly jaty. Qoja Ahmet Yasauy syndy Úly túlghanyng salghan joly kezinde bir týrik emes, býkil islam әlemine ýlgi bolghan edi. Islam dinin H-HII gh. úshyraghan toqyraudan alyp shyqqan Qoja Ahmet Yasauy bolatyn. Ol sopylyq ilimdi tariqat dәrejesine kótere bildi. Ol óz ilimin, óz jolyn qalyptastyrghanda Qúran ayattary men Múhammed Payghambar hadisterin negizge aldy. Ol islamda bolu ýshin arab halqynyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrin qabyldau shart emestigin, islam dinining talaby, Qúrannyng talaby, adamgershilikting asyl múrattary ekendigin týsine bildi, halyqqa týsindire bildi. Ol óz ilimin Qúran Kәrimning «Qiyamet kýni Mening aldymda senderge mal-mýlik, perzent, baq-dәuletterinnen payda joq. Tek ol adam Maghan taza jýregimen kelse ghana payda bar» (88:89) degen ayaty men Múhammed Payghambardyn(s.a.s.) «Denede júdyryqtay bir kesek et bar. Eger ol taza bolsa – býkil dene taza bolyp, óte kórkem bolady. Eger ol búzylyp, haqtan tayyp, jaman jolgha ketse, býkil dene búzylady. Bilinder jәne óte múqiyat bolyndar, onyng aty jýrek!» jәne «Alla taghala sizderding týrlerinizge jәne baylyqtarynyzgha nazar salmaydy, biraq ta jýrekterinizge qaraydy» - degen hadisterin negizge aldy. Ózi ol joldan eshqashan tayghan joq. Shәkirtterin de osy jolgha tәrbiyeledi. Osylay Qoja Ahmet Yasauy jýrek tazalyghy arqyly adamzat qoghamyn shyndyq pen әdilet jolyna bastady. Sopylyq ilimning algha qoyghan maqsat múratynyng tazalyghy islam әlemining bar tarapynan qoldau tapty. Onyng ýstine sopylyq ilim ózine jergilikting halyqtyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrin boyyna sinirip, olardyng barlyghyna músylmandyq reng berip qayta qaytardy. Búl ózining dәstýrli mәdeniyetinen aiyrylghan halyqtardyng joghalghan ruhani, mәdeny qúndylyqtaryn qaytarugha mýmkindik berdi. Eng bastysy, sopylyq ilimning shyghuymen jeke adamnyng nemese qoghamnyng imandylyghy syrtqy belgilerine qarap emes, ishki ruhany dýniyesine qarap ólshene bastady. Endi halyq shyn músylman dep dinning syrtqy talaptaryn búljytpay oryndap jýrgen adamdy emes, onyng iman-senimining beriktigine nazar audaratyn boldy. Iman – adamnyng Allanyng barlyghy men birligine, Onyng perishtelerine, kitaptary men Payghambarlaryna senui, sonymen birge adaldyq pen shýkirshilik etui, әdildik, taghdyrdyng jazghanyna moyynúsynuy, bar nәrseni Alladan dep bilui. Tyiym salynghan nәrselerge: imansyzdyq, ekijýzdilik, órkókirektik, tәkkaparlyq siyaqty t.b. qylyqtar jatady. Qoja Ahmet Yasauy halqyna osy qúdyretti sezindire bildi. Ony sezindiru ýshin adamdardyng jýregine iman núryn jaqty. Iman núry turaly Qúran Kәrimde bylay delinedi: «Alla – aspannyng da, jerding de núry. Ol beyne bir ýy tegindegi sәulege úqsaydy. Tekte shyraghdan túr. Shyraghdan shishanyng ishinde. Álgi shisha – inju-júldyz dersin. Ol shyraq Batysta da, Shyghysta da bolmaghan ghajayyp bir zәitýn aghashynyng mayynan tamyzyq alady. Áligi may ot tiymey-aq jalyndap ketkeli túrady, al ot tiyse núr ýstine núr qosylmaq. Alla qalaghan pendesin, mine, osy núryna bóleydi, ol óz núrynyng mysalyn osylay týsindiredi (Núr sýresi, 35). Ol shyraq bir ýilerde [meshitterde] jaghylady (Núr sýresi, 36). Allany eske aludan, namaz oqudan, zeket beruden onday adamdardy sauda-sattyq isteri tosa almaydy. Olar jýrekteri de, kózderi de ornynda túrmaytyn, tauqymetten (qiyamet kýninen) qorqatyn (Núr sýresi, 37). Qoja Ahmet Yasauy osy ayattarda búiyrylghan ýkimderdi tolyq oryndap shyqty. Ol sonyna ergen әrbir jannyng jýregine iman núryn úyalata bildi. Jýreginde imannyng shamy jaghylghan pendening eshqashan qiyanatqa barmaytynyna ol tolyq sendi. Ol adam balasynyng jýregine iman núryn Allany zikir etu arqyly jaqty. Ol bylay deydi:

                             Hikmat birlan auual adam din bar ailady,

                             On segiz myng qamugh alam qayran erur.

                             «Qalu bala» degen qullar ulush aldy.

                              Sәkut etkan qullar dini oiran bolur.

                              Haq taghala iman ‘ata qyldy bizga,

                              Áuual Mustafa rasuly aidy bizga.

                              Drud etsaq quuat berar diniymizga,

                              Yoq ersa qylghanlarym oiran erur.

Búl hikmetting imannyng dindegi ornynyng qanshalyqty joghary ekendigin, iman joq jerde eshbir din ómir sýre almaytynyn kórsetedi. Sol sebepti, Qoja Ahmet Yasauy imandy dinning tiregi dep bildi.

Ol óz zamanynda sonyna ergen shәkirtterine zikir ghibadatyn saldyrghanda er-әiel dep bólmey, birge otyrghyzyp zikir saldyrady eken. Múny estigen Búhara ghúlamalary, «Qoja Ahmet Yasauy islamnyng shartyn búzdy. Erkek pen әieldi qaranghyda aralastyryp otyrghyzyp, birge zikir aitqyzyp, adaldyqty tәrik etti,» - dep, Yasygha arnayy kisi jiberedi. Qoja Ahmet Yasauiyge kelgen kisi Búhara ghúlamalarynyng amanatyn jetkizgen son, ol kisi jauap qatpay, bir sandyq alyp, ishine bir shetine shoq, ekinshi shetine maqta salyp, týiege artyp berip, kelgen qonaghyn Búharagha qaytarady. Búharagha kelgennen keyin әligi kisi bolghan oqighany bayandaydy. Sandyqty ashyp kórse, bir shetinde shoq, ekinshi shetinde maqta túrghanyn kóredi. Múnyng mәnisi ne ekendigin ghúlamalar úgha almay, sol kýiinde sandyqty Yasygha qaytarady. Búharalyq ghúlamalardyng ókili «Siz jibergen myna sandyq ishindegi shoq pen maqtanyng syryn ghúlamalar sheshe almady. Múnyng jauabyn ózi aitsyn dep ótinish jasady. Men sol jauapty biluge keldim,»- deydi. Sonda Qoja Ahmet «Eger imany kәmil bolsa, erkek pe, әiel me, bir-birine eshqashan ziyan jasamaydy. Óitkeni, Tәnirden jasyryn adam balasy eshbir nәrseni jasauy mýmkin emes. Al zikir salyp, jan-tәnimen Allagha jylap, jalbarynyp otyrghan kisining oiyna aramdyq kelmek týgil, onday jerden jamandyq atauly bezip ketedi. Óitkeni, zikir salghan jerge shaytan laghyn túmsyghyn súgha almaydy. Sol sebepti, mening shәkirtterim zikir salghanda әiel, erkek bolyp bólinbeydi,»- degen eken. Áriyne, búl oqighanyng qanshalyqty tarihy negizi barlyghyna kuәlik bere almaymyz. Alayda, qazaq halqynda býginge deyin saqtalyp kele jatqan әiel erkindigi, eshqashan betin býrkemelep, er kisiden boytasalamauy astarynda halqymyz jýregindegi imannyng beriktigimen baylanysty ekendigi dau tudyrmaydy. Biz múny qazaq tarihyndaghy ózge mysaldardan da kóre alamyz.

Asan Qayghynyng úly Abat ózining batyrlyghymen, jomarttyghymen, kenpeyildigimen myrzalyghymen aty shyqqan jigit eken. Bir kýni Altyn Orda hany әz-Jәnibek ordasynda otyryp, qasyndaghy uәzirlerinen «Osy bizding elde kim batyr, kim myrza, kim jomart, kim kenpeyil? – degen súraq qoyady. Sonda bәri birdey «Abat» - dep jauap beredi. Han Abatty synamaq bolyp, kisilerdi kisilerdi jiberedi. Olardyng barlyghy Abatqa baryp, Abattyng batyrlyghyna, jomarttyghyna, kenpeyildigine, myrzalyghyna tәnti bolyp oralady. Eng sonynda han Abatty sýrindire almaghan son, rendi, ónerli, sózuar jigitti shaqyryp alyp, Abattyng ýiine baryp, qalayda Abattyng әielin joldan taydyrudy tapsyrady. Jigit qonaq bolyp Abattyng ýiine keledi. Kelgen jigitting maqsaty ne ekenin sezgen Abat, qonaqasyn bergennen keyin, qonaghynan rúqsat súrap, angha shyghyp ketedi. Bir apta anda bolyp, qayta oralsa, qonaq jigit әli ketpegen eken. Abat oghan eshnәrse aitpaydy. Qonaq qaytyp ketedi de, hangha baryp bolghan oqighany bayandaydy. Qansha әreket jasasa da Abattyng әielin joldan taydyra almaghanyn aitady. Sonda  han, «-Abat senen nege kelding dep súramady ma? – dep tandanady. Sonda jigit, -Súraghan joq. Qonaq retinde syilap sybaghamdy berip, shygharyp saldy,» - deydi. Jәnibek han Abatty qansha synasa da eshnәrse shyghara almasyn týsinip, Abattyng ózin shaqyrady. Abat kelgen song Abatqa bylay deydi: «-Áy, Abat, men seni qansha synasam da, sýrinbedin. Myrzalyghyna, jomarttyghyna, kenpeyildigine, batyrlyghyna tәnti boldym. Al әielindi qyzghanba, bóten erkekpen qaldyryp ketkenindi týsine almadym. Onyng syry nede?» – súrapty. Sonda Abat, «-Adam balasy jasaghan úrlyghyn adamnan jasyrsa da, Alladan jasyra almaydy. Imany berik adam eshqashan jamandyqqa barmaydy. Óitkeni, ol Allanyng qaharynan qorqady. Imansyz bolsa, ony andyghannan payda joq. Reti kelgende aramdyqtan bas tartpaydy. Sol sebepti, men búl mәselege bas auyrtpaymyn», degen eken. Mine búl mysaldar qazaq әielining erkin boluynyng negizinde qazaq halqynyng imanynyng berik boluymen baylanysty ekendigin kórsetedi. Qazaq halqy ar-imanyn malynan da, janynan da artyq qoydy. Ol múny «Malym janymnyng sadaghasy, janym arymnyng sadaghasy» degen bir auyz sózben tújyrymdap, úrpaghyna qaldyrdy. Onyng ýstine qazaq halqyndaghy nekelik qatynastaghy erekshelik te qazaq әielderi men qyzdarynyng erkin boluyna mýmkindik berdi. Ózge músylman halyqtarynda emshek emispegen úl men qyzdy ýilendiru mýmkin. Olargha neke búiyrady. Al qazaq halqynda jeti atagha deyin nekelesuge rúqsat joq. Jeti atagha jetpey qosylatyn bolsa, olar ólim jazasyna kesiledi. Búl da qazaq qyzynyn, әielining erkin boluyna mýmkindik berdi. Óitkeni, bir auylda aghayyn-tuys otyratyny belgili. Ol auyldyng qyzy bir әke-sheshesine ghana emes, býkil auylgha qyz. Áyel bolsa, bireuge kelin, bireuge jenge, bireuge sheshe. Oghan mynau әiel dep qaraytyn ol auylda jan joq. Múnday jaghdayda qazaq әieli erkin bolmaghanda, kim erkin bolady. Onyng ýstine qazaq әiel, qyzdaryn aryna balady. Eshqashanda olardy eshkimning qorlyghyna bergen joq. Qazaq arasyna targhan myna maqaldar búghan tolyq dәlel bola alady: «Auru astan, dau qaryndastan», «Jesir dauy, jer dauy». Búl qazaq halqynyng әiel, qyzdaryna erkindik bere otyryp, olardyng ar-namysyn da qorghay bilgendigin kórsetedi.

Egerde biz oy jibere qaraytyn bolsaq, qazaq halqynda kiyeli sanalyp kelgen osy dәstýrlerding bir-birimen sabaqtasa qalyptasqandyghyn kóruimizge bolady. Týrki halyqtarynyng tarih sahnasynan joghalyp ketpey saqtalyp qaluynyng ózi osy dәstýrlerding ómirshendigimen baylanysty ekendigin kóbimiz sezine bermeymiz. Bizding kóp nәrsege ýstirt qarauymyzdyng saldarynan qanshama kiyeli sanalyp kele jatqan qúndylyqtarymyz kiyeli sipatynan aiyrlyp, qúnsyzdanuda. Ol qúnsyzdanular ózdiginen jýrip jatqan joq. Syrttan kelip jatqan diny tanymdar yqpalymen kiyeli týsinikter sanamyzdan ysyrylyp qaluda. Búl asa qaterli ýderis ekendigin biz әli kýnge týsine almay kelemiz. Mysaly, Qazaq handyghynyng tarihtan ketui osy kiyeli sanalghan qúndylyqtarymyzdyng kiyesinen aiyrluymen tikeley baylanysty bolyp edi. Endi solargha qysqasha toqtalyp kórelik.

Qazaq halqynyng tarihy sanasynda Týrkistandy kiyeli meken, «ekinshi Mekke» dep atau ýrdisi qalyptasqan. Kópshiligimiz qalanyng búlay ataluy Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng osy jerde ómir sýrip, osy jerde ólgen týrki ruhyn qayta janghyrtuymen baylanystyramyz. Búl bir jaghynan dúrys ta. Alayda, búl qalanyng kiyeli, qasiyetti qala ataluy Qoja Ahmet Yasauy babamyzdan kóp búryn kiyeli meken atala bastaghandyghynan habarymyz joq. Qazirgi kýni bizding qolymyzda jinaqtalghan tarihy derekter búl jerding kóne dәuirden beri kiyeli meken atalyp kele jatqandyghyn kórsetip otyr. Soghan qaraghanda, Tәnirlik dinnin  kelgen, týrki halyqtarynyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrining qalyptasqan jeri osy jer boluy yqtimaldyghy bar. Endi osy mәselege terenirek ýnilip kórelik.

Kóne dәuir eskertkishi, zoorastrizm dinining negizgi kitaby bolyp tabylatyn «Avestada» Syrdariya ózenining kóne aty «Kanha» dep atalady. Osy Kanha ózeni jaghasyndaghy halyqty irandyqtar «kangar», qytaylar «kanguy» dep atady. Búl halyqty osy kýnge deyin tarihta irantildes boldy degen pikir qalyptasqan jәne ol pikir әli ózgere qoyghan joq. Alayda, kanha nemese qanly atauy irantildes halyqtar qúramynda kezdespeydi jәne Kanhany Irannyng shyghysyndaghy el dep ataydy. Demek, kangardyng da, kanguyding de irandyqtargha eshqanday qatysy joq. Al týrkilerding ózi Syr boyyn mekendegen halyqty «qanly» dep ataghany búrynnan belgili jәne osy qanly atauy bar qanshama ru, taypalardy týrki halyqtary qúramynan kezdestire alamyz bar. Olay bolsa, qazaq jәne ózge de týrki halyqtary ataulary qúramynda «qanh» komponenti bar ru, taypalardyng shyghu tegin osy «Kanhamen» baylanystyrghanymyz dúrys. Mysaly, qanly, qonyrat, kengeres, keneges t.b. ataulardyng týp negizi Syrdariyanyng kóne atauymen baylanysty ekendigi kýmәn tudyrmaydy. Alayda búl pikirding qazirgi otandyq tarih ghylymynda qalyptasqan «Týrkiler Sibir ormandary men Monghol ýstirtinen, Altaydan keldi» degen qalyptasqan pikirge qayshy ekendigin de bilemiz. Soghan qaramastan týrki halyqtarynyng shyqqan tegi men jerine qatysty jana tújyrymdy úsynyp otyrmyz. Búl bir jaghynan týrki halyqtarynyng negizgi shyqqan jerining qayda ekendigin, qazaq eshqashanda qazirgi ózining túrghan jerine syrttan kóship kelmegendigin bildirse, ekinshi jaghynan ózining týp tarihyn qayta qarastyrugha mýmkindik alady. Ol ýshin kóne tarihy derek kózderin qaytadan saraptaudan ótkizu qajettigi tuyndaydy. Endi sol derek kózderine kezek berip, týrkining shyqqan tegine qayta taldau jasap kórelik.

Rashid ad-dinning «Jylnamasynda» Núh payghambardyng jerdi soltýstikten ontýstikke qaray ýshke bólip, onyng bir bóligin ýlken úly Hamgha bergenin, Hamnan qara nәsildi halyqtar taraghanyn; ekinshi bóligin Samgha bergenin, odan arab, parsy men jalpy indoevropalyqtar taraghanyn; ýshinshi bóligin Yafetke (Yafes) bergenin, Yafetten týrkiler men mongholdar jәne t.b. halyqtar taralghanyn jazady. Ábilghazynyng «Týrik shejiresinde» de osy anyz qaytalanady. Osy Nuh payghambardyng úly Yafesting balasyn ne nemeresin týrikter Buldja (Abuldja) han dep ataydy.

Rashid ad-din «Jylnamasynda» Abuldja hannyng túrghan jeri turaly mynaday derekter keltiriledi: Abuldja hannyng jaylauy Ortau men Qaztauda boldy jәne osy manayda Inandj atty qala bar edi. Al qystauy Bursun, Kakyan, Qaraqorúm atty jerlerde. Osy jerlerge jaqyn Talas, Qary-Sayram atty qalalar boldy. Qary-Sayram qalasy kóne, әri ýlken. Ol qalany kórgender bir shetinen ekishi shetine jetu ýshin bir kýn jol jýru kerektigin jazady.  Orys zertteushisi N.Berezin Rashid ad-din keltirgen osy derekti talday kele, Qaztau Syrdariya ózenin jaghalay sozylyp jatqan Qaratau, Ortau Talas Alatauy dep esepteydi. Búghan qosa qalalar atauynan da búl jerlerding týrkilerge tәn ekenin bayqaugha bolady. Jalpy búl derekter týrkilerding shyqqan jeri osy Syr boyy men Qaratau men Alatau bolghandyghyn kórsetedi. Al Qary-Sayram qalasy turaly derek te týrkini týp qazyghy osy Syr boyy bolghandyghyn naqtylay týsedi. Qary Sayram atalghan qala týrik dýniyesining ruhany tiregi bolghan Týrkistan emes pe degen zandy súraq tuyndaydy. Óitkeni, Oghyz qaghan anyzynyng týrikter arasyna taraghan núsqasynda Oghyz qaghannyng astanasy «qyryq qaqpaly Qarashyq» atty qala ekendigi aitylady. Týrkistannyng «Qyryq qaqpaly Qarashyq» dep ataluy kóneden kele jatqan atau ekendigin tarihy derekter de aighaqtaydy. Mysaly, Molla Múhammetsadyq Sapabekúlynyng «Týrkistandaghy tarihy ziarat» atty enbeginde Qoja Ahmet Yasauiyding «qyryq qaqpaly Qarashyqqa» kelgendigi jazylady.  Al, Mahmud Qashghary «Qarashuq Farabtyng basqa aty» deydi. Ortaghasyrlyq arab derekterinde búl qala «Shavghar» degen atpen belgili. M.Qashghary sózdigindegi toponimikalyq derektermen shúghyldanushy mamandar «Qarashuq» sózinning «Qaratau» degen maghyna beretinin aitady. Al, «Shavgar» sózin qazirgi qazaq tiline audarar bolsaq, ol da «Qaratau» bolyp audarylady. Olay bolsa, Rashid ad-din «Jylnamasyndaghy» Qary Sayram kóne Týrkistan bolyp shyghady.

Qytay derekterinde «Kanguyding bes kishi handyghy» turaly derek bar. Búl derekter biz jogharyda úsynghan tújyrymnyng dúrystyghyn naqtylay týsedi. Osy bes kishi handyqtyng biri – Suse dep atalady. Suse Syrdariya ózenine Arys ózenining qúyar saghasynan Janaqorghan jerine deyingi aralyqty qamtidy. Qytay derekterinde osy iyeliktegi Shy qalasy turaly mynaday mәlimetter bar: «Shy, kelesi Kusha (Geyshuana) Dumo ózenining ontýstiginde  jatyr. Kishi Kanguyge  qarasty kóne Suho qalasynyng jeri ... Onda Temir qaqpa dep atalatyn tau bar. Búl jer eki handyqtyng týiisken jeri. Qala altyn qúlyppen jabuly. [Qalada] ghibadathana bar. Onda әrbir qúrbandyq shalghan sayyn 1000 (myn) qoy soyady. Joryqqa shyghar aldynda [halqy] osynda kelip tize býgedi. Handyqta bes jýz qala bar». XX ghasyr basynda  osy Kanguy mәselesimen ainalysqan orys zertteushisi G.Bronnikov Shy qalasy men Suse handyghynyng bir ekendigin jazghan bolatyn. Ol: «Tómendegi Thani jazbasy Suse iyeliginin  jaghdayyn anyqtaugha mýmkindik beredi. Suse Úly Hani әuleti biylegen dәuirde Kanguyge baghynghan bolatyn... Búl iyelik Thani dinastiyasy kezinde Suho, ordan keyin Shy dep ataldy»-deydi de, ondaghy ghibadathananyng bar ekendigin, oghan Kanguy halqynyng kelip Qúdaygha qúlshylyq etetinin jazady.

Egerde biz A.N.Bernshtamnyng Kanguyding bes kishi handyghynyng ornalasuy turaly pikirin dúrys dep qabyldar bolsaq, onda Suse iyeligi Týrkistan aimaghyna say keledi. Al Týrkistan aimaghynda Shy qalasyna Týrkistannan ózge say keletin qala joq. Óitkeni, onyng mynaday eki sebebi bar. Birinshisi, «Shy» sózining qazaqsha audarmasy – «tas». Týrkistannyng kóne atauy Qarashúq – Qaratau ekenin biz jogharyda aityp óttik. «Tas» pen «Tau» arasyndaghy maghynalyq baylanys barlyghyn eskerer bolsaq, onda qytay derekterindegi Shy qalasynyng kóne qyryq qaqpaly Qarashúq qalasy ekendigine kýmәn qalmaydy.

Ekinshiden, Shy qalasynda ghibadathananyng boluy, oghan Kanguy halqynyng әrbir qúrbandyq shalghan sayyn myng qoy soyyp, qúbandyq shaluy, әskeri joryqqa shyghar aldynda múnda kelip, tize býgui, ekinshi Mekke atanuy Qoja Ahmet Yasauy atymen ghana baylanysty emestigin, búl jerding kóne dәuirden kiyeli meken bolghandyghyn bildiredi. Qoja Ahmet Yasauiyding ózi de búl jerding kiyeli meken ekendigin sezgen siyaqty. Áytpese, sol dәuirdegi iri sayasy jәne ekonomikalyq ortalyqtar bolghan Otyrar, Sayram, Taraz siyaqty qalalargha toqtamay kóne Qarashúq qalasyna kelui kóp nәrseni anghartady.

Sonymen birge, orys zertteushisi B.I. Vaynberg «Avestadaghy» kóne Túran jerindegi barlyq geografiyalyq jer-su ataularyna taldau jasay kele Kanhagha qatysty mynaday oy aitady: «Ne sovsem ponyaten epiytet Kanhy «presvyataya», tak kak y «pravednym» zorostriyskim oblastyam Kanha y zemly turansev v selom ne otnosilisi. Mojet byti zdesi sohranilsya kakoy-to otgolosok predstavleniy o Kanhe kak religioznyy sentr turansev, svyazannym iymenno s kulitom Ardvisury».

Al, arheolog E.Smagulov Shavgar atauynyng soghdy tilindegi formasynda jetkenin, soghdy tilinde de «Sawgar» - «Qaratau» atalghanyn jәne kóne Kang saqtarynyng /turlardyn/ kiyeli ortalyghymen baylanysty aitylghanyn jazady. Búghan biz jogharyda keltirilgen Kanguyding ruhany ortalyghy bolghan Shy qalasyndaghy ghibadathanany qosatyn bolsaq, onda búl jerding kóneden kele jatqan týrkining ruhany ortalyghy bolghandyghyna kózimiz jetetin bolady. Basqasha aitqanda, Týrkistannyng kiyelilik sipaty oidan shygharylmaghan, myndaghan jyldar boyyna qalyptasqan kóneden kele jatqan airyqsha belgisi ekendigin moyyndaugha tura keledi.

Olay bolsa, Týrkistannnyng ekinshi Mekke ataluy oidan shygharylghan emes, tarihy negizi bar tanym retinde qabyldauymyzgha tura keledi. Jәne qalanyng búlay ataluyna Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng tikeley yqpaly bolghandyghyn aitqanymyz dúrys. Óitkeni, Yasauy babamyzdyng Islam dinining imangha qatysty bes paryzyn alyp, qoghamdyq qatynastardy retteu jolyn tolyghymen týrki dәstýrine-sharighatyna berui búl qalanyng ekinshi Mekke ataluyna sebep bolghan dep aituymyzgha bolady. Yasauy joly qalyptastyrghan diny tanymnyng qúramdas bóligi bolyp tabylatyn әdet-ghúryp, salt-dәstýrdin, basqasha aitqanda týrki qoghamynyng retteushi qúraly bolghan sharighatyng Týrkistan jerinde qalyptasuyna baylanysty atalghan dep týsinuimiz kerek. Demek, Týrkistannyng ekinshi Mekke ataluy tarihy zandylyq ekendigi moyyndaluy kerek.

Endigi kezekte Týrkistan atynyng kiyelilik siaptynan aiyrluy bir  búl emestigin, ortaghasyrlarda da múnday ýderisting bolghandyghyn, ol ýderisting sony Qazaq handyghyn tarih sahnasynan ketirumen ayaqtalghanyna qysqasha toqtalyp ótelik.

Shynghys han shapqynshylyghynan keyin týrkiler әlemge yqpalyn jýrgize alatyn úly halyq dengeyine kóterilgenin, Evraziya kenistigin mekendegen týrkilerding sol kezendegi ruhany Temirqazyghy Yasauy joly bolghandyghyn tarihy zertteuler anyqtap keledi. Ásirese, Joshy úlysynda Yasauy jolynyng memlekettik iydeologiyagha ainaluy Altyn Orda siyaqty úly memleketti dýniyege keltirip, әlemdegi eng ozyq  qoghamdy qalyptastyrdy. Absoluttik biylikti hangha da, biyge de, qaragha da emes, tek zangha berip, adamzat tarihyndaghy әdiletti qoghamdy ornatqan Yasauy joly ókilderi – әuliyeler edi. Olar memleketting basqaru jýiesin qayta qúrydy. Memlekettik jýie ýsh әleumettik toptan túrdy. Olar – «qara-qoja-tóre» dep ataldy. Qara – memleketting negizin qúraghan halyq; qoja – sol halyqtardan túratyn ru, taypalardyng ruhani, әri sayasy jetekshisi bolghan top; tóre – sayasy biylikke iyelik etushi Shynghys han әuleti ókilderi. Osy ýsh әleumettik toptyng ekeuining kiyelilik sipaty boldy. Shynghys han әuleti –Jaratushynyng ózi tandap, sayasy biylikti bergen kiyeli túlgha úrpaqtary retinde qabyldandy. Qojalar әuleti – kiyeli ruhany biylik iyesi, Payghambar әuleti ókilderi retinde tanyldy. Búl kәdimgi qazaqy ýiding qúrylymdyq jýiesin qaytalaytyn edi. Alayda, búl jýiening absoluttik biylikke úmtylghan Jәnibek hannyng Yasauy jolyn arab dәstýrshildigimen almastyruy Altyn Orda memleketining kýireuine әkeldi. Odan keyingi kezende absoluttik biylikke úmtylghan handar arab dәstýrshildigi men parsy mәdeniyeti negizinde qalyptasqan naqshbandiya tariqatyn týrkiler arasynda taratu arqyly týrki memlekettiligining negizi bolghan-rulyq, taypalyq jýielerdi ydyratudy, sol arqyly absoluttik biylikke jetudi maqsat etti. Naqshbandiya tariqatynyng basty nysanasy rulyq, taypalyq jýielerding úiytqysy bolghan Yasauy joly ókilderi-biyler boldy. Han biyligine arqa sýiegen naqshbandiyler ókilderi Yasauy joly ókilderin qalayda sayasy biylikten ysyru jolyndaghy bar әreketterin jasady. Key jerlerde Yasauy joly ókilderi mektepterin tolyghymen u berip, qyryp salghan kezderi de boldy. Sayasy qughyn men qudalaudan qoryqqan keybir Yasauy joly ókilderi naqshbandiyler jolyn moyyndaugha mәjbýr boldy. Yasauy jolynyng ayasy birtindep taryla bastady. Sonymen birge, týrki mәdeniyetining ayasy da tarylyp, arab-parsy mәdeniyetine jol beruge mәjbýr boldy. Ózbek úlysynyng ýshke bólinui osy oqighalarmen tikeley baylanysty edi. Ózgening dini-iydeologiyalyq yqpalyn qabyldamay, Yasauy jolyna berik, biyler sonyna ergen halyq Qazaq handyghyn dýniyege keltirdi. Alghashqy kezende Yasauy jolyna berik bolyp, memleketting nyghangyna yqpal etken handar, Qasym hannan keyingi kezende tarihtan sabaq almay, qaytadan absoluttik biylikke úmtyldy. Olar taghy da absoluttik biylikke jetemiz degen ýmitpen naqshbandiya tariqatyna jýgindi. Esim hannyng sayasaty qalayda naqshbandiya tariqatyn memlekettik iydeologiya dәrejesine kóteru boldy. «Esim hannyng eski joly» atty qabyldanghan zany osy joldy zandastyru edi. Alayda, ol zang tek qalaly jerde ghana kýshine enip, dalada kóship, qonyp jýrgen qalyng qazaqty moyynúsyndyra alghan joq. Esim hannyng dәstýrin tolyq qabyl etken Týrkistan, Shymkent, Taraz, Sozaq siyaqty qalalardyng halqy parsy mәdeniyetine bet búryp, basqa etnikalyq birlikke ainaldy.

Tәuke han taqqa otyrghan song ruhany tútastyghy ydyrap, әrtýrli sopylyq tariqattar sonyna ergen ru, taypalardyng arasyndaghy auyz birlikti qaytadan qalpyna keltiruge úmtyldy jәne ol «Jeti jarghy» zanynda tolyq kórinis tapty. Búl zanda syrttay qaraghanda, qoghamdyq qatynastardy retteu joldary da, nekelik qatynas ta ózgergen joq. Ózgergen tek diny iydeologiya men sol diny iydeologiyany jýrgizushi qojalar әuleti boldy. Basqasha aitqanda, yasauiya tariqaty memlekettik din retindegi rolinen ajyrap, ornyn naqshbandiya tariqaty ókilderine bosatugha mәjbýr boldy. Búrynghy biyler institutynyng iyesi bolghan qojalar ruhany biylikten shettetilip, qazaq halqynyng qúrylymdyq jýiesinen shygharylyp tastaldy. Búryn qúqy han әuletimen teng bolghan, halyqtyng ruhany jetekshisi, qazaq halqynyng ruhani, mәdeny tútastyghyn qalyptastyrghan, memlekettegi zang biyligi men handy saylap qoy qúqyn qolynda ústaghan biyler jay halyqtyng qataryna qosyldy. Búryn әdet joly da, din joly da yasauiya tariqaty ókilderining qolynda bolghan bolsa, endi din naqshbandiya tariqatynyng ókilderining qolyna berilip, әdet joly әr rudyn, taypanyng óz ishinen shyqqan, әdet jolyn jetik mengergen túlghalargha berildi. Alayda, naqshbandiya tariqaty ókilderi yasauiya tariqaty ókilderi siyaqty halyqpen birge kóship-qonyp jýrgen joq. Tek jylyna bir ret kelip, zeket jinaumen shekteldi. Búl qazaqtyng dәstýrli mәdeniyetinin  búzylmay saqtaluyna yqpalyn tiygizdi. Naqshbandiya tariqaty ókilderining qataryna  týrkilik mәdeniyetten bas tartyp, parsylyq mәdeniyetti qabyldaghan búrynghy yasauiya tariqatynyng ókilderi de qosyldy. Ol qoja әuletteri «azizan» qojalar nemese qysqartyp «әzler», «әzder» dep te ataydy. Olardyng qataryna qazirgi kýni Týrkistan, Sayram siyaqty qalalardaghy ózbektengen, biraq óz shejirelerin Qoja Ahmet Yasauiymen baylanystyratyn qojalardy jatqyzugha bolady. Búlar óz qoldaryndaghy uaqftyq mýlikterdi saqtap qalu ýshin sonday jolgha barghanyn bayqaugha bolady. Al óz jolynan bas tartpay, Iasauy jolyna adal bolghan qoja әuletteri qazaq halqy qúramynan mýlde shygharylyp tastaldy nemese ózderi kezinde pir bolghan rulardyng qúramyna sinip ketti. Qazirgi kýni qazaq shejirelerin taldap kórseniz, olardyng arasynan búryn yasauiya tariqatynyng ókilderi bolghan qojalardyng bar ekendigine kóz jetkizuge bolady.

«Jeti jarghynyn» qabyldanuymen qoja әuletterin biylik jýiesinen shettetip qoimen shektelgen joq. Qazaq handyghynyng memlekettik jýiesinde «Úly han» jәne «kishi handar» men jeke «atalyq»  instituty payda bolghanyn kóremiz. «Atalyqtar» qyzmeti Qazaq handyghynda Qasym han zamanynan bastalghanymen resmy týrde ol «Jeti jarghy» qabyldanghan song jeke memlekettik institut retinde qalyptasty jәne búl institut Qazaq handyghynyng qúryluyna negizgi úitqy bolghan Arghyn taypasynyng «Altay arghyn» atasyna búiyrdy. Atalyq – ortaghasyrlarda han úldarynyng tәrbiyeshisi qyzmetin atqarsa, «Jeti jarghydan» song búrynghy beklerbegi-tóbe by qúzyryndaghy qyzmet týrleri Atalyqtyng qolyna ótti. Tәuke han janynda resmy týrde atalyq qyzmetin atqarghan Arystan atalyq úly Barqy atalyq boldy. Ol turaly orys derekterinde mynaday joldar bar: «Y Tyavky hanov lutchey chelovek Atalyk Barku batyr stal ego Taushku barnit za to, chto on takie nepristoynye slova govoriyt.[1]» Osy mysaldyng ózi Barqy atalyqtyng Tәuke han ordasynda salmaghy bar túlgha bolghandyghyn kórsetedi.

Barqy atalyq Tәuke hannyng bas uәziri qyzmetin atqarghangha úqsaydy. Odan tómengi atalyq qyzmetindegi túlghalar memlekettik jýiedegi әrtýrli qyzmetterdi atqarghanyn kóruge bolady. Solardyng biri – elshilik qyzmeti. Elshilik qyzmetinde atalyqtar men olardyng úldary bolghanyn tarihy qújattar aighaqtaydy. Mysaly, Tәuke hannyng Petr-I patshagha jazghan hatynda mynaday joldar bar: «Y nyne k tvoemu presvetlomu velichestvu svogo nadejnogo holopa Taykumyr batyrya Kultabay atalykova syna posylal, proshenie nashe ot vas pojalovali, chtoby za takih hudyh vorovskih ludey za delo y rechy ih liha ne sdelayte, murza Keldeya otpustiyte...[2]».

Elshilik qyzmetinde Barqy atalyqtyng tuysy Tantay batyrdyng da bolghanyn tarihy qújattar dәleldeydi. Mysaly, Qayyp han 1718 jyly Petr patshagha jazghan hatynda mynaday joldar bar: «A poslal ya ot sebya k Vashemu velichestvu starinnogo svoego slugu y atalyka Arslan batyra, lutchego cheloveka, syna ego Tantay-batyra bolishim poslannikom[3].»  Búl derekter biyler institutynyng han biyliginen birshama alshaqtatylghanyn kórsetedi. Búryn hannyng barlyq qyzmetin qadaghalau biyler qolynda bolsa, endi biylik han men han uәziri qyzmetindegi atalyqtar qolyna kóshkenin kóremiz. Tәuke hannyng «Jeti jarghysy» Qazaq handyghynyng memlekettik jýiesin tolyghymen ózgeriske týsirdi. Memleket biyligi týrkilik biyleu jýiesinen birtindep, memleketti basqarudyng parsylyq jýiesine oiysa bastaghanyn, hannyng óz qolyna bar biylikti toptastyrmaq bolghan әreketin kóruge bolady.

Tәuke hannyng búl reformasy arqyly ruhany biylikting kiyeligine (sokralinosti duhovnoy vlasti) auyr soqqy berildi. Búryn halyq erekshe ruhani, kiyeli kýshke iye, Jaratushynyng erkimen halyqqa basshylyqqa kelgen әuliyeler úrpaqtarynyng sonyna ergen bolsa, endi ózderi siyaqty  jәy kisilerden saylanghan biyge moyynúsynugha mәjbýr boldy. Búryn  ru, taypalargha ruhany jetekshi-by bolatyn kisiler, osy qoja әuletterining ókilderi bir belgili ortalyqtarda tәrbiyelenip, halyq arasyna ilimi jetilgen kezde jiberiletin. Osyghan baylanysty qazaq arasynda saqtalghan «Qojada bauyr joq» degen ataly sóz bar. Búl bir jaghynan әdildik prinsipterining búzylmauynyng kepili bolsa, ekinshi jaghynan enshisi bólinbegen qazaqtyng ruhani, mәdeny tútastyghy  myzghymastyghynyng kepili boldy; ýshinshiden, memlekettik sanany halyq sanasynan óshirmeuding kepili boldy. Ár ru, taypanyn  «qazaq» degen býtinning bólshegi ekendigin olar ruhany birlik arqyly halyqqa sezindire bildi. Sol sebepti, nekelik qatynastaghy jeti ata joly qatang baqylaugha alyndy. Búl joldy búzghan jeke adamdar ólim jazasyna kesilse, ruymen, taypasymen búzghandardy jýzding qúramynan shyghartyp, «sart» atandyrdy.

Al, ózderi sol ru, taypanyng mýshesi bolyp tabylatyn biyden biyge qoyylatyn adaldyq pen tazalyqty talap etu qiyn. Óitkeni, ol әrbir ru biyinin, taypa biyining tuysy bar, bauyry bar. Árbir by «ózimning shyqqan tauym biyik bolsyn» degen prinsippen de óz paydasyna búrady. Onyng ýstine «Qanyna tartpaghannyng qary synsyn» degen prinsip jәne bar. Osylardyng bәri qazaq qoghamynyng ruhany tútastyghyna ýlken núsqan keltirdi.

Tәuke hannyng biylerdi ózimnen alshaqtatsa, biylik jýiesinen ysyrsa, ózim absoluttik biylikke ie bolamyn degen jospary iske aspady. Kerisinshe, qazaq halqynyng ruhany tútastyghyn ústap túrghan ruhany jeli kýshpen ýzilgen son, ruhany biylikting kiyelilik sipaty ghana emes, sayasy biylikting de kiyelilik sipaty joghala bastady.

Tәuke han qaytys bolghannan keyin-aq Qazaq handyghynyn  kóbesi sógile bastady. Onyng taghyna otyrghan Qayyp han 1718  jyly ishki qaqtyghystar kezinde qaza tabady. 1723 jyly Jonghar shapqynshylyghy bastalghanda Týrkistan taghyna Polat otyrghanymen Qazaq handyghyn birtútas memleket dep aitu qiyn bolatyn. Yasauy jolynyng biylik jýiesinen shettetilui, Shynghys han úrpaqtarynyng bәrine taqqa otyrugha degen ýmitin oyatty. Búryn biylerden asa almaghan tóreler arasynda ózara taq ýshin kýres bastaldy. Tórelerding ishki arazdyghy,  Yasauy jolymen birge han biyligining kiyeliligi turaly úghymnyng qazaq sanasynan shayyluy Shynghys úrpaqtarynyng taqqa otyruyna qarsy toptardyng shyghuyna yqpal etti.. Mysaly, oghan Qojabergen jyraudyng «Elim-ay» jyryndaghy myna joldar dәlel bola alady:

                     Ótken jyl Áyteke by dýniyeden ótti,

                     Kelgende elu alty jasqa ajal jetti;

                     «Baghynu bir kósemge dúrys qoy!»-dep

                     Bolaryn osy apattyng boljap ketti;

                     Tóreden Áyteke by bezin dedi,

                     Qazaqty batyr, kósem basqarmasa,

                     Byt-shyt qylar jau qalmaq, sezin dedi;

                     Han-súltan, tóre kýni ótken dedi,

                     Olardan aqyl-ayla ketken dedi;

                     Qazaghym, ózindi-ózing tútas el qyl,

                     Basqarar endi uaqyt jetken dedi.[4]

Búl joldar han biyligining kiyeliligi turaly úghymnyng óz mәnin joghaltqanyn anghartady jәne ol naqshbandiya tariqatyn ózgelerge qaraghanda Búhara, Samarqandpen shektes ru, taypalarda týrkilik memlekettik jýie turaly úghymnyng tolyghymen mәnin joghaltqanyn kórsetedi.

Búl ýderistermen qosa Týrkistannyng kiyeli meken retindegi,  rolining tómendegenin, kiyeli qasiyetti bolyp eseptelip kelgen Týrkistannyng ornyna Búhara qalasynyng ruhany ortalyq retinde manyzynyng artqanyn kóruimizge bolady. Naqshbandiya tariqatynyng yqpalyna tolyghymen týsken ru, taypalar týrki mәdeniyeti shenberinen shyghyp, arab-parsy mәdeniyetine qaray oiysty. Ásirese, búl ýderis otyryqshy aimaqtarda qarqyndy damydy. Qazaq halqynyng óz ishinde etnikalyq jiktelu ýderisteri jýrdi. Biz jogharyda atap ótken Týrkistan, Shymkent, Taraz, Sozaq qalalarynda ózbek osy ýderisterding tikeley yqpalymen qalyptasty. Qazaq halqynyng dәstýrli dinining ózegi bolghan Yasauy jolynan shegingen әr qadam týrkining ruhani, mәdeny bolmysynan sheginu bolatyn. Úzaq ghasyrlargha sozylghan búl ruhany ekspansiyada halyqtyng diny tanymynda Islamnyng negizgi bes paryzy qalghanymen, qoghamdyq qatynastardy retteude qoldanylyp kelgen kóne týrkiden kele jatqan әdet-ghúryp, salt-dәstýrlerding ayausyz soqqygha úshyrap, olardy halyq sanasynan yghystyru ýshin qanshama qúityrqy әreketter jasalghanyn kóruimizge bolady. Sharighat ornyna qoldanylyp kelgen týrki әdet-ghúryp, salt-dәstýrlerining ornyn arab dәstýri basty. Nekelik qatynastar ózgerdi. Nekelik qatynastardyng ózgerui rulyq, taypalyq jýielerding ydyrauyna әkeldi. Ol óz kezeginde týrki memlekettigining qúrylymdyq jýiesining ózgeruine, Qazaq handyghynyng kýireuine әkeldi. Ókinishke oray, bizding búl qasiretti tarihtan habarymyz joq. Býgingi kýni qazaq halqy óz tәuelsizdigin alyp, memlekettigin qayta nyghaytpaq bolghan kezende taghy da arab dәstýrshildigi halyqtyng ruhani, mәdeny bolmysyna ayausyz soqqy berude. Egerde biz halqymyzdyng basynan ótkergen qasiretti tarihynan sabaq alyp, esimizdi jiyp, qazaqtyng dәstýrli dini men diny tanymyn qalpyna keltirmeytin bolsaq, onda irgesi bekip, ruhany derbestigin әli qalyptastyryp ýlgermegen jas memleketimizdi tarihtan ketirerimiz anyq.

Qoryta aitqanda, biz songhy ailarda jariyalaghan maqalalarymyzda qazaq halqynyng dәstýrli dinining qalyptasu joly men ol joldyng ózge halyqtardyng dinderinen erekshelikteri men sol erekshelikterding shyghu negizderine taldau jasadyq. Abu Hanifa Núghman bin Sәbitting din men sharighat turaly, Imam Maturidiyding Allanyng hikmetterin tanytu arqyly qalyptastyrghan senim negizderine, olardyng ústanymdaryn týrki diny tanymymen sabaqtastyra otyryp, týrkining dәstýrli dinining negizin qalaghan  Qoja Ahmet Yasauiyding enbekterin qysqasha taldap, kórsetuge tyrystyq. Búl joldyng týrkiler ýshin eng dúrys jol bolghandyghyn týrkilerding basynan ótkergen tarihy ýderisterine sýiene otyryp, Yasauy jolynyn  kiyelilik sipatyn kórsettik. Búl joldan shegingen әrbir qadamnyng týrki balasy ýshin qasiretti bolghandyghyna  tarihy derekter negizinde kóz jetkizdik. Búl jerde biz qazaq halqynyng barlyq әdet-ghúryp, salt-dәstýrine toqtala alghanymyz joq. Qaysy salt-dәstýrding ózgerui halyqty ruhany ózeginen aiyryp otyrdy? Osy mәselelerge ghana toqtalyp, ol dәstýlerding qazaq halqynyng diny tanymymen sabaqtastyghyn ashyp kórsetudi maqsat ettik. Jәne olardy tarihy ýderistermen sabaqtastyqta qarastyryp, qaysy diny ýderisting Qazaq memleketining qúrylymdyq jýiesine keri yqpal etti. Osy mәselelerge basa nazar audardyq. Bizding búl enbegimiz Sizderge, oqyrmangha qanshalyqty týsinikti bolatynyna kózim jete bermeydi. Alayda, qazaq degen halyqtyng ózin-ózi tanuyna az da bolsaq septigi tiyer degen ýmittemin.

Zikiriya Jandarbek 

Abai.kz