IV Memlekettik duma Tavriya sarayyndaghy mәjilis zalynda 

1916 jylghy qazaq últ-azattyq kóterilisi jeniske jetken joq, búl ras. Biraq ol barsha Týrkistan ólkesindegi kóterilistermen birge Resey imperializmining myzghymas qamalyn búzghan,  monarhiyanyng qúlauyna jol salghan, patshalyqqa qarsy júmsalghan asa zor, kýshti de quatty soqqylardyng biri boldy. Sondyqtan da On altynshy jyl kóterilisin zertteu, ony kýlli sol shaqqy auqymynda, barsha týrki halyqtary ishinde oryn alghan ýderister auqymynda, Reseydegi revolusiyalyq-demokratiyalyq qozghalys auqymynda qarastyru eshqashan manyzyn joymaydy. Mәseleni múnday keshendi týrde qarau arqyly biz keshegi «últtar tendigin qamtamasyz etip, últ mәselesin sheshti» delinetin birlikten, ozbyr kýsh pen iydeologiya biriktirgen Kenester Odaghynan shyghugha tyrysuymyzdyng syryn úgha týsemiz.

Barlyq odaqtas respublikalardy qyzyl imperiyanyng qúrsauynan bosatyp, azattyqqa úmtyltqan tarihy ýderisti meylinshe tereng týsinetin bolamyz. Atap aitatyn bir jәit, 16-jylghy kóterilisting asa zor tarihy mәnin layyqty dәrejede tanu ýshin, ony zertteu kezinde, barsha qújattyq bazany birge qarastyru manyzdy bolmaq. Búlardyng ishinde orys parlamenti materialdary da bolugha tiyis. Óitkeni Resey imperiyasynyng Tórtinshi shaqyrylghan Memlekettik dumasy kóterilisting sebep-saldarlaryn  talqylap, ýkimetke, ministrlikke, jergilikti әkimshilikterge joldanbaq deputattyq saualdardy bekitken edi. 

Mәselening tuu tarihyna az-kem sheginis jasayyq. IV Dumanyng 4-shi sessiyasy 1916 jylghy 20 mausymda ayaqtalghan bolatyn. Artynsha, 25 mausymda, maydannyng qorghanys júmystaryna Aziyadaghy ózge tektilerdi alu jayyndaghy patshanyng әigili pәrmeni  shyqty. Pәrmen, barshamyz biletindey, Qazaq ólkesinde de, Týrkistan ólkesinde de, әriyne, ondaghy qazaq aimaqtarynda da zor dýrbeleng tughyzdy. Kóterilisterdi basugha barlyq  jaqqa jazalaushy jasaqtar attandyryldy. Olardyng qandy soyqandary jayyndaghy habarlar týrli jolmen imperiya astanasyna da jetip jatty. Ferghana әskery gubernatory Ivanov 1916 jylghy jeltoqsanda oblystaghy tәrtipsizdikter jóninde jogharygha joldaghan bayandamasynda ólkede jana әdistememen oqytatyn mektepter jýiesin qúrugha atsalysyp jýrgen ziyalylardy «neo-tuzemdikter» dep atap, sonday  «neo-tuzemdikterding biri, tashkenttik sart Ubaydulla Asadulla Hodjaev» jayynda jazghan.

Tashkenttik advokat, jurnalist, qogham qayratkeri  U.A. Hodjaev

Gubernatordyng týrli tergeu tәsilderimen anyqtaghan derekterine qaraghanda, ol «Petrogradqa baryp, dumalyq toptargha jol tapty da, músylman fraksiyasy aldynda Týrkistandaghy oqighalardy birjaqty búrmalap bayandap berdi. Hodjaev ólkege deputattarmen – músylman fraksiyasyndaghy Tevkelevpen jәne trudovik Kerenskiymen oraldy». Is jýzinde «tashkenttik sart Ubaydulla Asadulla Hodjaev» ol kezde advokat әri jәdidtik sipattaghy últ qozghalysyn qoldaytyn ózbek gazetining redaktory, eserlermen tyghyz baylanys jasap, músylman halyqtary arasynda revolusiyalyq júmys jýrgizip jýrgen  qayratker bolatyn. Ol Petrogradta músylman komiytetindegi ózining pikirlesi әri ýzengilesi Mústafa Shoqaevpen  birge IV Memlekettik duma mýshelerin aralaydy.

IV Memlekettik duma Músfraksiyasynyng burosyndaghy Týrkistan ókili M. Shoqaev

Olar bergen aqparattar nәtiyjesinde Memduma Týrkistan men Dala ólkelerindegi jergilikti júrtty «maydannyng qara júmystaryna rekvizisiyalau» turaly imperator pәrmenine baylanysty tútanghan kóterilis jayyn jәne ony basu barysynda oryn alghan kelensizdikterdi tikeley bilip qaytu ýshin arnayy delegasiya jasaqtaydy. Duma delegasiyasynyng basshylyghyna dumalyq oppozisiya liyderlerining biri, «enbekshilder» («trudovikter») tobynyng serkesi Aleksandr Fedorovich Kerenskiy men Dumanyng tórt shaqyrylymynda da deputat bolyp saylanghan qart qayratker,  músylmandar fraksiyasynyng tóraghasy Qútly-Múhammed Batyrgereyúly Tevkelev endi.

IV Memlekettik duma mýshesi Q.-M.B. Tevkelev

Delegasiya qúramynda Duma músfraksiyasynyng mýshesi, bolashaq Ázirbayjan demokratiyalyq respublikanyng syrtqy ister ministri jәne ÁDR parlamenti basshylarynyng biri,  músylman qozghalysy qayratkeri Mәmed-ysif Ghadjibabaoghly Jafarov ta bar-tyn, biraq sol shaqta Kavkazda boy kórsetken oqighalargha baylanysty, ol Týrkistan ólkesine bara almay qaldy. Delegasiyagha tilmәshtyq әri kómekshilik jasau maqsatymen fraksiya burosyndaghy jas qayratkerler Shәkir Múhamediyarov pen Mústafa Shoqaev ilesti. Delegasiya ólkeni tamyzdyng ortasynan qyrkýiekting basyna deyin aralap, Jizaq, Ándijan, Samarqan, Qoqanda boldy. Kóterilis órti  alghash 4 shildede Hodjentte tútanyp, odan Tashkentte, Marghilan, Namangan,  Ándijanda, әsirese 11 shildede Jizaqta laulaghan. Jazalaushy әskery ekspedisiya kóterilisshilerdi 21 shildede barlyq oshaqtarda tas-talqan etip, býlikke kinәli dep tapqan júrtty qyrghyngha úshyratqan. Alayda patsha jarlyghyna qarsylyq oty Týrkistan jәne Dala general-gubernatorlyqtary aimaqtarynyng týkpir-týkpirin týgel sharpyghan bolatyn.

Ándijandyq múghalim, qogham qayratkeri Q. Qojyqov (Hodjikov) 

Delegasiya ólkede kóptegen adamdarmen kezdesti. Ándijanda  shildening basynda ghana «Týrkistan ýni» gazeti ashylghan-tyn. Onyng qúryltayshysy jәne redaktory Ándijan soghys-ónerkәsip komiytetining mýshesi, ýy iyelenushi, omarta qojasy, ózara kómek qoghamynyng tóraghasy Anastasiy Chaykin edi, gazette onyng tughan inisi, sosial-revolusiyalyq partiya mýshesi retinde qughyn kórip, Yakutiyagha jer audarylghan, odan Astrahangha, aqyry aghasy túratyn Ándijangha kelgen eser Vadim Chaykin isteytin. Solarmen tyghyz qarym-qatynastaghy әndijandyq múghalim, aghartushy, bolashaq Týrkistan (Qoqan) avtonomiyasy Últtyq Kenesining hatshysy, Kenestik Týrkistannyng jer mekemesi qyzmetkeri, shyghystanushy-ghalym, zertteushi  Qonyrqoja Qojyqov әskery ekspedisiyanyng halyqty qalay qyrghyngha úshyratqanyn dәiekteytin kóptegen derek jinaghan. Sol materialdardy bayyrghy partiyalasy Chaykinge Mústafamen birge qonaqqa kelgen Kerenskiyge tapsyrdy. Ólkeni aralaghan jarty ay ishinde delegasiya halyq tolquynyng sebepterin anyqtaytyn jәne jazalaushylardyng qatygezdikterin dәleldeytin kóptegen kuәlikterge qanyqty.

Delegasiya Petrogradqa oralghan son, qyrkýiekting 10-shy júldyzynda, Kerenskiy saparlarynyng nәtiyjesin deputattardyng jeke jinalysyna habarlaghan bolatyn. Sol shamada qogham qayratkerleri Baqytjan Qarataev pen Jihansha Seydalin dala kóshpendilerining 25 mausym pәrmenine qarsy ereuildeuining sebep-saldarlaryn bayan etken «Qazaqtar turaly estelik jazbasyn» Dumagha jәne ýkimetke tapsyrghan. Dumanyng besinshi sessiyasy júmysyn 1916 jylghy 1 qarashada bastady. Aydyng ayaghyna qaray mәsele Dumanyng soghys komissiyasynda talqylandy. Jeltoqsannyng basynda Dumanyng qarauyna deputattyq toptar taraptarynan ýkimetke joldanugha tiyis ýsh súrau salu mәtini týsirildi.  Aqyry, qoyylghan mәsele 13-shi jәne 15-shi jeltoqsanda Dumanyng jabyq ótkizilgen otyrystarynda qaraldy.

IV Memlekettik duma mýshesi A.F. Kerenskiy

Alghashqy bayandamany Kerenskiy jasady. Sózin: «Biz býgin talqylaugha tiyis oqighalar búdan edәuir kóp uaqyt búryn ótti, biraq olardyng saldarlary әli sezilip túr, olardyng saldarlary tek Týrkistan men Dala oblystarynyng ghana emes, býkil Rossiyanyng ómirinde әli kóp uaqytqa deyin sezilip túratyn bolady», – dep bastady. Sosyn «alys Aziyadaghy ózge tektilerge qatysty bizding memleketimizding sayasaty» qily kózqarastaghy deputattardyng alauyzdyghyn úmyttyratynyna senim bildirdi de, oqighadaghy oghashtyqtardy kórsetetin jaghdaylardy qújattargha negizdep, sózin sabaqtay berdi.   Bayandamashynyng kózi mynaghan anyq jetti: ekonomikalyq kýizelis, tynysh ómirding búzyluy orystar jaghynan da, tuzemdik halyqtan da qúrbandardyng kóbengimen astasyp jatty. «Birneshe myng orys túrghyndary jәne kóptegen ondaghan myng tuzemdik qaza tapty. Osy masqara tragediyalyq oqighalardyng sebepterin ashu, ony boldyrghan aiypkerdi tabu, Týrkistandaghy oqighalardy tughyzghan tamyrlardy anyqtap, olardyng bolashaqta qaytalanuynyng aldyn alu, – mine, mening aldyma qoyyp otyrghan maqsatym», – dedi ol. Sodan song delegasiyanyng kóterilis oryndarynda tikeley jýrgizgen zertteulerining nәtiyjesin  bayandaugha kóshti. Oqighany mol da naqty derektermen sóiletti. Halyqty kóterip, qyrghyngha úshyratqan qandy tәrtipsizdikter ýshin basty aiypker patsha ýkimeti bop tabylatynyn dәleldedi. Óz qúzyretin asyra paydalanghan ishki ister ministrin jazghyrdy. Jemqorlyqqa batqan jergilikti әkimder men sheneunikterding sotqa tartyluyn talap etti. «Oqigha ýshin bar kinә tek qana biylikke – jol beruge bolmaytyn, adam aitqysyz zansyzdyq jasaghan orys ókimetine artylatynyn biz atap aituymyz kerek, – dedi ol sózin ayaqtay kele. – Ondaghan myng jazyqsyz óltirilgen adam qany moynynda túrghan qylmyskerlerding jazasyn beruden basqa, biz Týrkistandy jәne basqa da shet aimaqtarymyzdy basqarudyng jana týrlerin engizudi shúghyl týrde talap etip, oryndau kezegine qongha tiyispiz».

IV Memlekettik duma mýshesi M.-iy.Gh. Jafarov

Ekinshi bayandamany Mәmed-iysif Jafarov jasady. Ol, jogharyda aitqanymyzday, Týrkistangha bara almady, biraq, shamasy, Tevkelevting ótinishi bolar, Duma mәjilisinde fraksiya atynan sóileudi mindetine aldy. Týrkistandaghy jaghdaygha ol búryn da alandauly edi, Týrkistan general-gubernatory mindetin uaqytsha atqaryp jýrgen general Martson  ortalyqta shtabta isteuge shaqyrtyp alynghanda, onyng ornynda uaqytsha basqarushy bolyp general Erofeev qalghan. Mine sol biyleushi 1916 jylghy 21 mausymda, әigili 25 mausym pәrmeninen bar bolghany tórt kýn búryn, búratanalar patsha ofiyserleri men әkimderin kórgende tize býgip, iyilip, taghzym etuge mindetti degen,  jergilikti halyqty kemsitip, túqyrta týsetin búiryq jariyalaydy. Jafarov «adam abyroyyn qorlaytyn» osy búiryq arqyly «orys ókimetining bedelin kótergisi kelgen» biyleushining is jýzinde «sol bedeldi batpaqqa batyrghanyn» ashy syngha alghan bolatyn. Ol Dumanyng 5-shi sessiyasy ashylghannan keyin, 27 qarashada, orys ókimetining Týrkistan men Qazaq ólkelerinde kóterilis oshaqtaryn basu kezinde jasaghan qyrghyndary jayynda ótkir sóz sóiledi, mәselening yuristik jaghyn ýkimetke joldanbaq súrau salu mәtininde tiyanaqtaugha atsalysty. Sosyn osy jabyq otyrysqa әzirlendi. Oghan qajet materialdardy jinastyrugha jәne jasamaq bayandamasyn jýieleuge fraksiya burosynyng mýshesi Mústafa Shoqaev jәrdemdesti. (Ol Kerenskiyding kómegimen tiyisti rúqsat alyp, ýzengilesi Zәky Validov ekeui maydan qúrylystaryna alynghan júmysshylar jaghdayymen tanysyp qaytqan bolatyn).

Sonymen, Kerenskiyden keyin Duma minberine kóterilgen Jafarov músylman fraksiyasy atynan sóilep, osy oqighalargha degen kózqarasyn jәne olardy tughyzghan sebepter men jaghdaylardy atamaq niyetin ayan etti. «Asa joghary mәrtebeli pәrmen Reseyding shyghys shet aimaqtarynda – Kavkazda, Týrkistanda, Sibirde jәne dala oblystarynda túratyn ózge tekti  halyqtardyng ómirinde tútas bir dәuirdi ashty, – dedi ol. – Dýniyejýzilik úly soghys ýderisine soghan deyin erekshe ekonomikalyq bitimimen ómir sýrip jatqan, jalpymemlekettik qúrylymda qúqtary shekteuli azamattardyng airyqsha jaghdayynda túrghan jýzdegen myng ózge tekti halyq tartyldy. Osynyng ózinen ýkimet olardy jappay shaqyrugha abaylap, oilanyp kirisu qajet ekenin úghuy tiyis edi. Alayda bәri kerisinshe jasaldy: ózge tektilerdi shaqyru Imperiyanyng Negizgi Zandaryn búza otyryp jýzege asyryldy, olardyng sharuashylyq jaghdaylaryn eshtenemen aqtaugha bolmaytyn silkiniske úshyratty». Osylay dey kele, jogharghy biylik agentterining zansyz әreketteri jergilikti ókimetting sheksiz ozbyrlyqtaryna jalghasqanyn naqty mysaldarmen ayan etti. Sonyng bәri ýkimetting ghasyrlar boyy ózge tektilerge baghyttalghan, olardyng oi-pikirin de, tirshiligining mýddelerin de elemeytin sayasy dәstýrlerining tikeley saldary ekenin aitty. «Biylikti asyra paydalanu – orys ókimetining ózge tektilerge arnalghan sayasatynyng basty  prinsiypi» dep tújyrdy sheshen. Ókimetting is-daghdysyn: «Qaydaghy bir kirgiyz, sart, týrkmen ýshin zang talaptarymen sanasu ne kerek?» dep әshkereledi. Týrkistan aimaqtaryndaghy, Jetisu, Zaysan, Astrahan, Torghay, Qostanay jaqtaryndaghy ahualdy әngimeledi. Soghystyng qara júmystaryna alynghan júmysshylardyng jaghdayyna toqtaldy. «Júmysqa alynghan kirgizdargha týrme rejiymin qoldanuda, olardy úryp-soghu, dýreleu, júmysqa konvoymen aparu – әdettegi is, tipti tabighy múqtajdyqtaryn atqaru kezinde de júmysshylar soqqydan kóz ashpaydy» dep týidi. Áskery ministr Shuvalovtyng soghys-teniz komissiyasynda: «Bәlkim men biyligimdi asyrynqyrap jibergen bolarmyn, eger qajet dep tapsam, keleshekte de tap solay әreket etemin», – dep mәlimdegenin deputattardyng esine saldy. «Eger joghary biylik ókilderining zandylyq turaly týsinigi osynday bolsa, onda biylikting jer-jerdegi agentterinen ne kýtuge bolady», – dep ashyna sóz saptady Memduma mýshesi Mәmed Jafarov. Áytse de kýnderde bir kýn ondaylargha  biylikti asyra paydalanghandary ýshin Jazalar jónindegi erejelerding 311-babynda eskerilgen zandy sharany – mýliktik qúqtarynan aiyryp, arestanttyq bólimderge aidau jazasyn qoldanu sәti tuar dep ýmittenetinin jariya etti.  

Aragha bir kýn salyp, 15 jeltoqsan kýngi jabyq mәjiliste jaryssóz boldy. IV Memdumanyng Rigadan saylanghan mýshesi knyazi Serafiym Mansyrev ólkeni Reseyge qosyp alghannan otyz jyl ótken son, sonda baryp ýsh jyl júmys istegenin aitty. Sonda kózine týsken eki jәitti әngimeledi. Biri – Týrkistanda ejelden bar irrigasiyalyq qúrylystardyng qoldanystan shyghyp, su arnalarynyng qansyp qalghany, ekinshisi – orys tóresi kele jatqanda, aldynda dirildep túrulary ýshin, bazardaghy saudagerlerdi de, satyp alushylardy da shybyrtqymen sabau әdeti eken. Shedrinning «Tashkenttik myrzalar» atty shygharmasyn eske salyp, shet aimaqtargha «orys mәdeniyetin zorlyqpen ornyqtyryp jatqan» sonday myrzalardyng paraqorlyqty damytqanyn әshkereledi. Jergilikti әkimshiliktegi myrzalardyng ozbyrlyqtary týbegeyli ózgertilmeyinshe, osynday jәne búdan da auyr oqighalardyng bola berui yqtimal ekenin eskertti.  Poltava guberniyasynan saylanghan deputat graf Dmitriy Kapnist 2-shi   Kerenskiy surettegen jaylardyng jetispey túrghan jaghyn, atap aitqanda, «tuzemdikterding orys túrghyndaryna jasaghan súmdyqtaryn» aityp tolyqtyrdy. Sosyn ózining «Týrkistandaghy orys otarlauyn qyzu quattaushy» ekenin ayan ete kele, onyng jýrgizilu praktikasyna qarsy ekenin, óitkeni Týrkistanda senator Palenning reviziyasyna qatysyp, bir jyl bolghanynda, osy qayghyly oqighanyng bolmay qoymaytynyna kózi jetkenin tilge tiyek etti. Ózge tektilerden jer bólip alu is jýzinde tuzemdikterdi tonau jolymen jýzege asyryldy, sodan tughan masqaranyng qaytalanbauyna kepildik etu ýshin, Týrkistan ólkesin basqarudy qayta qalyptastyru qajet dedi ol. Dondyq әsker oblysynyng deputaty, dәriger әri zanger  Moiysey Adjemov 19 ben 43 jasqa deyingilerdi bir mezgilde soghys júmysyna shaqyru  memleket mýddesi túrghysynan oilaytyn adamnyng tirligine jatpaytynyn aitty. Sózin qoryta kele,  Memduma biylikke: «Múnday ókimetting orys atyna layyq emes, ol tek qana jerkenuge layyq» ekenin mәlimdeuge tiyis dedi. Odan keyin Kerenskiy qayta sóz alyp, graf Kapnist 2-shining sózindegi eskertpege baylanysty óz oiyn naqtylady. Graftyng әdiletsiz jer qatynastary negizinde tәrtipsizdikter boluy tiyis ekenin oryndy ataghanyn moyyndady. Shynynda da, jergilikti halyqty jerden aiyryp, ozbyrlyqpen tonau eng qiyr shegine – «bylay aitqanda, Gerkules baghandaryna jetken jaqtarda» neghúrlym auyr saldarlar payda boldy dey kele, olardy tizbeley bermeuining syry Kapnist 2-shi oilaghanday emes dedi. Mәsele, sheshenning aituynsha, onyng búl auyr saldarlardyng basty sebebi turaly, ókimet turaly negizgi de jalqy mәseleni Memduma mýsheleri aldynda bar dauyspen kóterudi maqsat etkeninde edi.

Sodan keyin jaryssóz toqtaldy. Súrau salular dauysqa qoyyldy. Ýsheui de qabyldandy. Kelesi kýni patsha Dumany kanikulgha jiberu jayynda jarlyq shyghardy. Jeltoqsan aiy boyy jergilikti әkimshilikter súrau salular boyynsha esepter berip, bayandamalar әzirlep jatty. Alayda júmysyn 1917 jylghy aqpannyng 14-de ghana janghyrtqan Memdumanyng búl mәselege qayta oralugha mýmkinshiligi bolghan joq. Kýrkirep revolusiya  taqalyp kele jatty. Patsha 25 aqpanda Dumany birjolata tarqatyp jiberdi de, birneshe kýnnen keyin ózi de taqtan týsti...

Imperiyanyng shet aimaqtarynda búrqyldaghan últ-azattyq kóterilister jayyndaghy mәseleni orys parlamentining talqylaghanyna da, mine, biyl – bir ghasyr. Osy mәseleni jan-jaqty jәne tereng zertteuge alu bizding әzirge tolyq jýzege asyra qoymaghan mindetimiz bop tabylady. Eger qoldarynyzdaghy shaghyn sholu jogharyda atalghan baghyt boyynsha jýrgizilmek bolashaq ýlken zertteulerge tamshy bolyp qosylsa – enbegimizding esh ketpegeni dep bilemiz.

 Beybit QOYShYBAEV

Abai.kz