Resey býgin tereng resessiyada, bir-eki jylda búl elding túrmysy әbden qúldyraydy, sonda Reseyding keybir ólkeleri ketedi: Kalinigrad oblysy – Germaniyagha,Primorskiy jәne Ussuriyskiy kray – Qytaygha ketedi. Resey federasiyasynyng birneshe subektileri egemendigin kýsheytedi. Resey Qyrymdy qaytaryp, Shyghys Ukrainadan ketedi. Boluy yótimal osynau jayttardy basqa emes, osy kýnderi Reseydinziyaly qauymy da joqqa shyghara almay otyr.

(RF qúramyndaghy ólkeler 2025 jylgha qaray kartadaghyday bólinip, Tәuelsizdik jariyalauy mýmkin degen boljamdar bar).

Reseyding bolashaghy joq emes, bar. Resey  kele jatqan daghadarystan ótedi, alayda birqatar avtonomiyalyq subekter onyng qúramynan ketip tynady. Egerde Resey demokratiyalyq memleket bolyp damysa, ol Evraziyada tiyanaqty, quatty memleketke ainalady. Biraq Reseydi daghadarysqa sýirep apara jatqan kýsh -ol avtoritarlyq imperiyalyq Reseyding damu baghyty.Búl baghyt Putinning joly. Neghúrlym Putin úzaq preziydent bolsa, Reseyding jaghadayy sonday auyrlaydy.

RF qúramyndaghy Tәuelsizdik alugha dayyn el – ol Sheshenstan,sәl bәsendeu, biraq eti tiri – Ingushetiya, esin jiyip kele jatqan Soltýstik jәne Ontýstik Osetiya, biregey Alaniyagha ainalmaq. Alaniya Kavkazda eng orysshyl etnos edi –  endi olar da últtyq sanasyn kóterip, esin jidy. Olargha qarap cherkes,adygeylerding últtyq sanasy oyanyp, qalpyna kele jatyr. Abhaziya eng gruziydengen, eng orystanghan respublika bolatyn, olar da endi sayasy egemendik pen derbestikke jaqyn. Sayasy jәne últjandylyghy әbden pisken tatarlar men bashqúrttar. Búryn Reseyding jansyzdary tatar men bashqúrt arasyna ot jaghyp arazdastyryp otyrdy. Dәp qazir eki últ qayratkerleri konsensus jәne ymyralastyq tauyp otyr.Yakuttar óz elinde elu prosentten asty, Yakutsk qalasynda olardyng demograyafiyalyq basymdyghy bar.Tek qana demografiyalyq emes, әleumettik psihologiyayq basymdylyq. Naghyz dominantagha jetti. Attaryn kóne yakutsha qoyatyn boldy. Odan beter óristegen jaghday – Tuvada. Olar da, mine  on jylday boldy, óz jerinde basymdyqqa iye, endi egemendikting kýni tuar sәtti kýtip otyr.Ol sәt te kóp úzatpay keler. Olar geosayasy subekt emes, qonyrqay ghana egemendik alatyn Mongholiya siyaqty el, biraq әiteuir últ,әiteuir etnos.Óris almasa da – El. Tuvalardy, bizdi KSRO-nyng qúramynan qughanday olardy da RF-nyng aumaghynan quyp shyghady,Resey sheshenderden, taghy basqa az últtardan  әbden sharshady, olargha kóp qarjy ketedi, al týsim tym az, tek dotasiya, tek shyghyn.

Egemendikke iykemdiligi joq halyq qúridy, tilin saqtamaghan halyq joyylady,ekonomikalyq tirshiligi joq halyq bodan bolady.

Qytay qauipin joqqa shygharmayyq. Olar ishki Mongholiya mongholdarynyng ýlesin eki-ýsh prosentke deyin týsirdi. Qytay olardy migrasiyalyq túrghydan otarlady, biraq Tiybet pen Úighyrgha shamasy jetetin týri joq. Qytaydyng kommunistik rejimi bir kezende degradasiyagha úshyraydy. Kezinde Qytay Vietnammen soghysyp tayaq jegen.KSRO qoldamasa, mýmkin Qytay Vietnamdy basyp alar edi. Qytay Kambodjada Pol Pot rejiymin qoldap, olar óz halqyna genosid jasaghan.

Men kórmesem sender kóresinder jәne sipattaysyndar, dәl solay bolmasa da sәl basqasha bolar.

Búl kýnderi  90% qazaq balasy qazaq mektebine baryp jýr, búl Qazaqstannyng barlyq oqushylarynyng 70% .Kelesi ýsh jylda qazaqsha oqityn qazaq balasy 95% jeter edi, olay bolsa ýsh túghyrly til dep atalatyn proekt mýlde kerek emes bolatyn edi. Bizding orysshyldar men Mәskeu iydeologtary Reseyding Qazaqstanda «júmsaq kýshin» saqtap qalghysy bar. Olay bolsa bolashaqta biz Resey mәdeniyetining ruhany ortasy, tildik provinsiyasy bolyp qala beremiz. Reseyding «júmsaq kýshine» tәueldilik degen – osy

Qazaqstandaghy 21mamyr revolusiyasy burjuaziyalyq -demokratiyalyq jәne últjandylyq sipatta boldy. Búl revolusiya Reseyde1905-1907 jyldary bolghan revolusiyasynyng analogy. Reseydigi 1905-1907 jylghy revolusiya jenildi dep oilaugha bolatyn-dy, biraq ol olay emes edi. Mәskeudigi 1905 jylghy dekabri kóterilisi janshylghanymen, orys-japon soghysynan Resey jenilse de, 1905-1907 jylghy revolusiya birqatar tabystar men janalyqtar әkeldi. Sol revolusiya Reseyge burjuaziyalyq erkindikter әkeldi, sol siyaqty últtyq tirshilik pen últshyldyqty jandandyrdy. Qazaqstandaghy 21mamyr revolusiyasynyng bas jetistigi – bir qatar burjuaziyalyq erkindikter men  qazaqtyq ómirding jandanuyna әkeledi dep boljaymyn. Orysshyldyq ýrdisi Qazaqstannyng osy damu kezeninde sheginip, olardyng adepteri- jandayshaptary belgili uaqytqa stuporgha týsedi. Qazaqstandaghy 21mamyr revolusiyasy burjuaziyalyq -demokratiyalyq jәne últjandylyq sipatta boldy. Sol sebepten Reseyding sayasattanushylary bizdegi revolusiyagha qatty qapylandy.

Kazaham govoriti mejdu soboy na kazahskom, tratiti denigy y vnimanie na kazahskie media-produkty y ne tratiti denigy y vnimanie na russkoyazychnye. Búl ýrdis óz-ózimen jýrip kele jatyr.Orys qazir 20%. Ángimelesuge Almatynyng ózinen qazir  orys taba almaysyn. Men orys mektebin bitirsem de, oryssham tausylyp barady. Oryssha maqalalaryma súranys azayyp keledi. Al qazaqsha kontent ósip keledi. Ýsh túghyrly til baghdarlamasy sol óship bara jatqan orys tiline jan bitiru dep esepteniz. Orystanghan qazaq qazaqtanyp keledi. Men Sarqan audanynanmyn, búrynghy Sarqan orystanghan audan edi.Qazir tolyq qazaqy audan.Túrghyndarynyng birazy qytay qazaqtary,olarda oryssha mýlde joq. Endigi kezekte Taldyqorghan men Almaty. Mening tuysqandarym Taldyqorghan Almaty men Astanagha kóshken. Endi «Habardy» tolyq qazaqshalasa, Resey teledidaryn japty dey ber. Bara kele óz ózine jetkilikti halqymyz, orystyng ruhaniyatyna, tiline, dinine tang qala әri jatsyna  qaraytyn bolady. Al orystyng kóptep salynyp jatqan shirkeulerin qazaqtar satyp alyp, meshitke ainaldyrady.

Ázimbay Ghaliy

Abai.kz