Jazushy, mәdeniyettanushy, marqúm Talasbek Ásemqúlovtyng «Parijde ne bolyp jatyr?» atty maqalasy 2005 jyly 2 jeltoqsan kýni «Altyn Orda» aptalyghynda jariyalanghan edi. Esterinizge sala keteyik, sol jyly qara kýzde Fransiyanyng astanasy – әigili Parij qalasynda «arab kvartaldarynan» júlynyp shyqqan jastar búlghaq jasap, soyqan salghan edi. Ókinishike qaray, sodan keyinde Parijdi eksteremister men terrorister dýr silkindirdi. Osynau ala býlikterding týp-tamyrynda narkobarondar men әskeriylerdin, әsirese orystyng әskery adamdarynyng mýddesi jatyr degendi menzep edi Talasbek Ásemqúlov 2005 jyly jazghan maqalasynda. Teginde, indetshe taraytyn  súmdyq oqighalardyng ini bir bolatyny әlmisaqtan belgili. Dep kelgende, Aqtóbedegi oqigha Parijdegi lankestik әrekettermen jalghasyp jatuy әbden mýmkin ghoy. Búl oqighanyng syrtynda da narkobarondar men әskeriyler túruy yqtimal, al «jat diny aghymmen» ulanghan jastar solardyng soyylyn soghyp shygha kelui de kәdik. Áriyne, biz búny Aqtóbede bolghan lankestik әreketting búrq ete qaluyna sebep tughyzuy mýmkin deytin  balamaly joramaldyng biri retinde ghana qarastyramyz. Qazir Fransiyada futboldan kezekti Europa chempionaty ótip jatyr. Dýbirli dop dodasynda ekstemisterding jarylystar jasauy mýmkin ekendigin el preziydenti Fransua Olland joqqa shyghara almay otyr.

Sonymen, oqyp kórelik...2005 jyldyng kýzinde Parijde ne bolyp edi?

--------------------------------------------   

Toghyzynshy qarashadan bastap Fransiya tótenshe jaghdayda ómir sýrip otyr. Evropanyng qay jaghynan alghanda da kórikti elinde, mine, ýsh aptadan asyp barady – búlghaq oryn alyp otyr. Álemdik aqparat qúraldaryna senetin bolsaq, jas immigranttar – arabtar men negrler avtomobili órtep, dýken tonap, poliyseylerdi óltirip jatqan kórinedi. Bolyp jatqan oqigha әldebir ayannyng simvolynday. Álemning auzyn ashtyrghan adamdyq qúqyqtar men bostandyqtardyng otany Fransiya bolyp kelgeni ras. Tatulyqqa ýndegen úrandar Úrym men Qyrymgha osy Fransiyadan jetetin edi ghoy. «Etalondyq» fransuz demokratiyasy әnsheyin qiyal bolyp shyqty. Ol qiyaldyng ornyn órtelgen mektepter men shirkeulerding týtini basty. Fransuz ókimetining sheshimi boyynsha tótenshe jaghday merzimi 21 qarashadan ary qaray taghy da ýsh aigha úzartylady. Osy merzimde Fransiya ýkimeti el ishinde tәrtip ornatamyz dep senedi.

«Búl ereuilding saualdary... mәngi saual bolyp qalady»

Al, endi Fransiyadaghy ahualdy anyzdan estip emes, óz kózimen kórip, bilgen adamdardyng pikirine jýgineyik.

Arkadiy Voksberg, «Liyteraturnaya gazetanyn» Parijdegi menshikti tilshisi: «Mening moskvalyq dostarym býkil әlem telekanaldary kórsetip jatqan, zamanaqyr oqighalaryna úqsas reportajdardy kórip alyp, menen «Parij órtenip jatqan joq pa?» dep súraydy. «Joq, - deymin, - әzirge órtenip jatqan joq. Biraq, eshtenege kepildik bere almaymyn». Jәne, shamasy, eshkim de eshtenege kepildik bere almaytyn siyaqty. Áriyne, búlghaqtyng qarqyny basylyp barady. Alayda, osy ereuilden bolghan silkinis, shok eshqayda da ketpeydi, al, osy ereuilding qoyghan saualdary mәngi saual bolyp qalady. 50-60-shy jyldary qonaqjay Fransiya Soltýstik Afrika men Ontýstik shyghys aziyalyq immigranttardy esigin keng ashyp qabyldap jatqanda, búnyng arty nege aparyp sogharyn eshkim de oilanghan emes. Arzan júmys kýshi jetimsiz, onyng ýstine, búrynghy koloniyalardyng aldynda imperiyalyq kinә kompleksi bar, sonday-aq, immigranttardy fransuz qoghamyna endirip, fransuzdargha ainaldyru, sol arqyly halyq sanyn arttyru siyaqty asyl arman bar. Biraq, sol kelimsekter fransuz bolugha dayyn ba, búl jayyn eshkim de oilaghan joq. Álde ol immigrant búrynghy metropoliyagha, júqalap aitatyn bolsaq, ekonomikalyq sebeptermen úmtylyp bara jatyr ma? Arman, tamasha iydeya bar, biraq, bóten (jat) órkeniyetti  fransuz mәdeniyetimen jarastyrudyng jan-jaqty tiyanaqtalghan jospary joq edi.

Býginde mysyqtyng ózin mysyq dep aitugha tyiym salatyn sayasy korrektilik (politkorrektnosti) sayasy moda bolyp túr. Shyndyghyna keletin bolsaq, fransuz bolugha tiyis adamdardyng deni fransuz bola almaydy. Bolghysy da kelmeydi. Búl – asa qaterli nәrse. Sebebi, immigranttardyng Fransiyada tughan balalary sózsiz fransuz azamaty bolyp sanalady. Yaghni, departasiyagha, memleket sheginen jer audarugha jatpaydy. Qanday qylmysqa barsa da. Onyng ýstine, búl balalardy jazalau da mýmkin emes, sebebi, kәmeletke tolmaghandardyng isi jónindegi sot qisapsyz gumanistik zandarmen qol-ayaghynan shyrmalyp qalghan. Balagha kesiletin jaza emes, jazanyng emeurini ghana. Tәrbiyelep týzetu pansionatynda bir ay otyrghan arabtyng nemese zәngining balasy «jana erlik isterge» dayar bolyp shyghady. Sebebi, boyyndaghy fransuzdargha degen óshtigi eselep ósken.

Búl óshtik qaydan kelgen? Immigrant jastar tendik ýshin emes (sebebi, tendik qamtamasyz etilgen), priviylegiya, yaghni, artyqshylyq ýshin kýresip jatyr. Tonyn teris ainaldyrghan nәsilshildik emey, nemene?»

Búlghaq

Fransiyanyng Ishki ister ministri Nikolya Sarkozy «podonoktar» dep ataghan adamdar basqa emes, osy artyqshylyqtardy talap etip otyr: jalpygha ortaq zangha baghynbau, óz zanymen ómir sýru. Yaghni, qymbatty qonaqtardyng egemendi ómirine el iyeleri aralaspauy kerek. Aqysyz-púlsyz túrghyn ýi, әleumettik jәrdemaqy, tamaq ishetin talon, aqysyz-púlsyz em alu jәne basqa da tolyp jatqan jenildikter. Yaghni, barynsha kóp qúqyq iyelenu jәne moynyna eshqanday mindet almau. Onyng ýstine, ókimet immigranttardan keshirim súrasyn, deydi. Mine, osynday tendik. 

Osy ýsh aptanyng barysynda sayasy opponentter ghana emes, partiyalas әriptesterding ózderi Nikolya Sarkoziydi bolyp jatqan búlghaqtyng sebepkeri retinde kórsetkisi keldi. Ospadarsyz, dókir konfliktini beybit jolmen sheshkenning ornyna, qara kýshke ghana senedi, bәrin de kýshpen sheshkisi keledi deydi. Alayda, әleumettik shara Ishki ister ministrining ókiletindegi is pe eken? Lankester saltanat qúryp, japa shekken poliyseyler sany kóbeyip, myndaghan dýkender men avtomobilider órtenip jatqanda, Ishki ister ministri qoldy bos tastap, qarap otyrugha qaqysy bar ma? Áriyne, Fransiyanyng eng ýlken keseli – júmyssyzdyq. Alayda, mektepti tastap, lannyng ortasynda jýrgen jasóspirimder ókimetten júmys súrap otyr deu anghaldyq bolar edi. Olardyng armany – júmys istemeu. Polisiyadan jasqanbay kontrabanda, eng әueli, esirtki satu.

Áriyne, әleumettik adaptasiya jәne soghan qolayly jaghday tughyzatyn, pәleketting aldyn alatyn sharalar kerek. Búl mәselege kelgende barlyq gazetter men jurnaldardyng pikiri bir jerden shyghyp otyr. Kóp rette ýshinshi úrpaq – immigranttardyng balalarynyng ózi әdepki mektepte oqy almaydy. Olar ýshin arnayy oqytu jýiesin qalyptastyru kerek. Songhy kýnderding oqighasy osynday jobalardy tiyanaqtaudy talap etip otyr. Biraq, búnyng bәrin iske asyru ýshin uaqyt jәne qarjy kerek. Sonday-aq, búl jolda immigranttardyng tensizdik jayly aitqanynyng barlyghyna tózetin qajyr kerek.

Fransiyanyng basyna kelgen búl pәleketting tasasynda sayasy intriga da joq emes. 2007 jylghy preziydent saylauynda biylik basyna Nikolya Sarkozy kelui mýmkin. Bәsekelesteri men opponentteri onyng biylikke jete almay, orta jolda distansiyadan shyghyp qalghanyn armandaydy. Alayda, karierama núqsan keledi-au dep qoryqpay, koniukturagha qarsy shyqqan tabandy ministr qazirding ózinde elding yqylasyna bólenip otyr. Onyng reytingi qazir bәrinen biyik.

«Zansyzdyq әreketter endi iydeologiyalyq arnagha týsui mýmkin... »

Orys rejisseri Kirill Mozgalevskiy atalghan oqighagha ózining kózqarasyn bylay dep bildiredi. «Osydan ýsh jyl búryn Fransiyada mening «Dirk Bogarttyng armany» atty filimim talqylanyp jatqan kezde «Últtyq maydannyn» liyderi Le Penmen jәne әigili italiyan rejisseri Liliana Kavaniymen dastarhandas bolghanym bar. Liliana Kavaniydi «Týngi portie» filimi ýshin, songhy preziydenttik saylauda jeniske jete jazdaghan Le Pen ekeuin ekstremist dep aiyptaghan. Álbette, ekeui ózderining uәjin aityp qorghanyp jatty, al, atalghan fransuz sayasy qayratkeri kóp úzamay Fransiyada búlghaq bolatynyn aityp eskertken. Sonyng aitqany keldi, qazir Le Penning partiyasyna fransuzdar kóptep kelip jatyr. Yaghni, fransuz azamattary esterin jiyp, jaghdaydy týsine bastady.

Áriyne, olardyng boyyndaghy sayasy korrektilik (politkorrektnosti) býgingi ahualdyng shyn syryn kóruge mýmkindik bermeydi. Fransiya qalalarynda birneshe hristian shirkeuinde jarylys úiymdastyrylghannan keyin ghana júrtshylyq últaralyq qaqtyghystyng dinaralyq qaqtyghysqa ainalyp bara jatqanyn týsindi. Áriyne, búl jayyn fransuzdar sóz etkisi kelmeydi. Arabtar jәne basqa immigranttargha Parijding manayynan aqysyz-púlsyz baspana beriletinin, memleketten jәrdemaqy alatynyn, olargha jәne balalaryna oqytyp bilim beretindigi jayynda eshkim júmghan auzyn ashpaydy.

Alayda, immigranttardyng kóbi júmys istegisi kelmeydi, esirtki satumen jәne basqa da qylmysty istermen ainalysady. Ol az bolsa, polisiyanyng immigranttar túratyn kvartaldargha kelmeuin, búlardyng isterine aralaspauyn talap etedi. Qysqasy, Fransiyada túryp, fransuz zandaryna baghynbay ómir sýrgisi keledi. Býginde Fransiyada bes millionnan astam júmyssyz adam bar. Bes million fransuz júmyssyz otyrghanda, búl elge arabtardy alyp kelip ne kerek?

Totalitarizm kezinde adamdar ózderining tirshiligi men bostandyghy ýshin qaltyraumen kýn keshedi. Biraq, demokratiyanyng da ózine tәn ýreyli sәtteri bolady. «Damyghan demokratiyalarda» ómir sýrip jatqan adamdar ózining karierasy, ózining komforty, balalarynyng bolashaghy ýshin qorqady. Batysqa tәn «sayasy ústamdylyq» osy «demokratiyalyq ýreydin» kórinisi bolyp tabylady. Sol sebepti, adamdar kópshilikting ortasynda ózining oiyndaghysyna mýldem kereghar nәrselerdi aitady. Alayda, býgingi kýrdeli ahual jaghdayynda fransuz sayasatkerleri shyndyqty kýlbiltelemey aityp, sheshimtal qimylgha kóshuge mәjbýr. Mysalgha, Ishki ister ministri Nikolya Sarkozy lankesterding arasynda әli fransuz azamattyghyn almaghandary bolsa, olar Fransiyadan quylatynyn aitty. Dúrysy, osy Sarkoziyding qumaq bolghan adamdary, óz kezeginde, búl ministrding qyzmetten ketuin talap etedi. Fransiya Ishki ister ministrining pozisiyasy rastalyp, búzaqylar men lankesterdi elden quatyn bolsa, basqalargha búl ónege bolady dep oilaymyz.

Fransiyanyng «sayasy ústamdy» әleumeti atalmysh ministrding qajyrly әreketterine qarsy әli de dauys kóterip, bayghús arabtardy búrynghydan da ýlken qamqorlyqqa alyp, әlpeshteuin talap etip otyr... Mening oiymsha, búl – túiyqqa aparatyn jol. Búnyng syrtynda Fransiyadaghy dinaralyq konfliktige vahhabitter nemese basqa da radikaldyq toptar kiyligip, bolyp jatqan auqymdy zansyzdyq әreketterdi endi iydeologiyalyq arnagha búryp jiberui mýmkin. Nemese qarabayyrlap aitatyn bolsaq, jalanayaq shpanalar ózderin sayasy kýsh atandyryp, «әdilet ýshin soghysyn» basqaryp ketui mýmkin. Rossiyada osynday oqigha boluy mýmkin be? Jan-Mary Le Pen Rossiyada da, әsirese, Moskvada býgingi fransuz oqighalarynyng qaytalanuyna әkelip soghatyn ýrdisteri bayqalady degendi aitady».

Orystardyng oilary ortalyq baspasózdegi «qazaq últshyldyghyn» eske týsiredi

Jogharyda keltirilgen, Fransiyada bolyp jatqan oqighalargha qatysty eki kommentariyden dýniyening ana shetindegi búlghaq jayynda emes, orys mentaliyteti jayynda molyraq maghlúmat alamyz. Atalmysh eki pikir 1986 jylghy Almatydaghy jeltoqsan oqighalary kezinde ortalyq baspasózde «qazaq últshyldyghy» jóninde jariyalanghan nópir materialdy elestetedi. Shiyelenisken mәselening bayybyna barmay, qylyshpen shapqanday ýzildi-kesildi pikir aitu, qara nәsildi eshqashan adam qataryna qospaytyn orystyng keudemsoqtyghy bar ajarymen kórinip otyr. Halyqaralyq jurnalist ekeni ya KGB-ning agenti ekeni belgisiz, «LG»-nyng Parijdegi menshikti tilshisi Arkadiy Vaksberg jәne belgili rejisser Kirill Mozgalevskiy... Basqa elding ishki isterine aralasyp, pikir aituyn bylay qoyghanda, ózderining Rossiyalaryndaghy ahualdy bilmeytindigi jәne jalpy eshtene bilmeytindigi, biraq, kisimsip bilgensiytindigi aina-qatesiz kórinip túr. Aytar edik, búnday oqigha Rossiyada bayaghyda, 90-shy jyldary bastalghan dep. Sheshenstan mәselesin sheship almayynsha, oiymyzsha, Rossiyanyng әlemdegi «oqighalargha» ýn qatugha, «pikir aitugha» eshqanday qaqysy joq. Búl – bir. Eger de kommentatordyng aitqanynday, Parij shynynda da búlghaqtyng otyna oranyp jatsa. Alayda, mәselening syry mýldem basqa tarapta jatyr. Osy Fransiyadaghy shiyelenisting syryn ashyp kórsetu ýshin, biz, yqylymgha ketken zaman – 1960 jyldargha, Fransiyadan myndaghan kilometr shalghayda jatqan Ontýstik Shyghys Aziyagha attanamyz. Álemde, basqa uaq-týiegin sanamaghanda, esirtki óndiretin eki alyp ortalyq bar. Sonyng biri – Latyn Amerikasy, ekinshisi – Ontýstik Shyghys Aziyada ornalasqan Laos, Tailand, Birma, Kambodja memleketterining arasyndaghy it túmsyghy ótpeytin djungliydegi «altyn sharshy». Mine, býkil әlemde óndiriletin esirtkining 90 payyzy osy eki ortalyqtyng ýlesinde. Vietnam soghysy kezinde amerikandyq aviasiyanyng ormandargha gerbisiyd, pestisid siyaqty uly dәrilerdi shashqany oqyrmannyng esinde bolar. Búl sovet baspasózi býkil әlemge «amerikandyqtar Vietnam halqynyng bolashaghyna balta shauyp jatyr, búl dәrilerden keyin Vietnam jerinde astyq, jemis, kókónis óspeytin bolady, Vietnam halqy ashtan qyrylyp, óledi» dep syrnaylatyp, kerneyletip jar salghanynday oqigha emes bolatyn. Qúdaygha shýkir, Vietnam býginde óz halqyn asyrap qana otyrghan joq, eksportqa astyqtyn, kýrishtin, jemis-jiydekting pәlenbay týrin shygharady. Al, shyndyghynda amerikandyq aviasiya esirtkining egistikterin joyghan, djungliyding ishinde ornalasqan apiyn, kóknar, nasha tanaptaryna uly dәriler shashqan.

Kezinde Koba (bolashaq Staliyn) men Kamo (Ter-Petrosyan) bank tonap, bolishevikter partiyasyn aqshamen qamtamasyz etse, olardyng kishi әriptesi Ho Shy Min odan da ary ketti. Vietnam kommunistik partiyasyna kerekti aqshany esirtki satyp tapty.

Dýnie dýmpuindegi «Djungly imperatorynyn» dauysy

Áriyne, apiyn, kóknar óz betinshe túrghanda eshqanday ziyany joq ósimdik. Mysalgha, Shu alqabynda «konoplya» dep atalatyn shóp ósetindigin búryn-sondy eshkim estip bilmegen. Ghasyrlar boyy qazaqtyng maly jayylghan alqapqa erte zamandarda Ferghana, Kulyab, Rerattan kele jatqan ózbek, tәjik, aughan keruenderi ghana toqtap, shópti qalaghanynsha shauyp, artyp alyp ketetin bolghan. Keyinnen shóp keptirilip, úntaqtalyp, әigili kәnizaktardyng ýilerindegi aqyndar, әnshi-kýishiler, auqatty adamdar qatysatyn aituly otyrystarda kaliyangha paydalanylatyn bolghan. Saghdi, Omar Hayyam, Firuzy siyaqty aqyndardyng bagha jetpes úly poeziyasy - osy apiyn shekken ghajayyp meditasiya kezinde tughan óleng ýlgileri. Alayda, sovet ýkimetining songhy jyldarynda narkomaniya jappay etek aldy. Jergilikti milisiya, Moskvadan kelgen mamandar kýsh biriktirip, Shu alqabyndaghy kóknar egistigin qansha ret joigha әreket etti. Shu alqabyn soqamen jyrtty, ýstine egin ekti, órtedi, dәri shashty. Eshtene de shyqpady. Aqyrynda qoldy bir siltep tastap shyqty. Qazirgi kezde ókimetting bar tapqan amaly Shu alqabyna kirer-shyghar joldyng bәrine tosqauyl qoyyp, esirtki jinaushylardy ústap qamaydy. Al, Vietnamdaghy jaghday búdan da qiyn bolghan. Milliondaghan gektar nu orman djungli. Aghashtardyng arasy bir-birine jalghasqan esirtki tanaptary. Latyn Amerikasynda da tura osylay. Ásirese, esirtkining úiyqty ordasy Kolumbiyada, Latyn Amerikasynda «koka» degen ósimdik ósedi. Onyng japyraqtarynan әigili kokain óndiriledi.

Adamnyng kónil-kýiin kóteretin әigili amerikandyq susyn «Koka-kolagha» da osy kokain qosylady. Vietnam soghysy bastalghanda morfiy kóptep kerek boldy. Myndaghan jaralylargha operasiya kezinde morfiy paydalanylady. Ólim auzynda jatqan adamnyng jan azabyn jenildetu ýshin de morfiy egiledi. Vietnam djungliylerindegi partizandar jasyrynatyn qisapsyz ýngirlerde bәlenbay jýz, myng oryndyq gospitalidar bolghan. Onda Vietnam partizandary men jaldanyp barghan sovet soldattary emdeletin bolghan. Áriyne, múnsha kóp morfiy óndiru ýshin tiyisinshe kóp shiykizat kerek. Ho Shy Minning jarlyghy boyynsha Sovet Odaghyna jýzdegen, myndaghan tonna apiyn, kóknar attandyryldy. Álbette, ol shiykizattyng bir bóligi ghana mejelegen jerge jetetin. Búl kezde sovet әskeriylerining arasynda esirtki paydalanu etek ala bastaghan. Ofiyserler, aqyrynda generaldardyng ózderi esirtki saudasyna aralasty. Olar, óz kezeginde, Shyghys Evropa joldaryn ashty. Polisha, Rumyniya, Vengriya, Chehiya, taghysyn taghy. Aqyrynda esirtki Batys Germaniya, Skandinaviya, Angliya, Fransiyagha, «temir perdenin» ar jaghyndaghy kapitalistik memleketterge de jetti. Ontýstik Shyghys Aziyadan bastalyp, býkil Evraziyany kóktey ótip, Amerika Qúrama Shtattarynan bir-aq shyghatyn әigili narkotrafik osylay qalyptasqan bolatyn (taghdyrdyng tәlkegimen búl jol bayaghy sauda, keruen, mәdeniyet, óner almasudyng negizgi tamyry bolghan әigili «Jibek jolyn» qaytalap otyr). Vietnam soghysy ayaqtaldy, biraq, djungliydegi «altyn sharshymen» eki aradaghy baylanys ýzilgen joq. Mine, osy kezde narkotrafik tarihynda әigili Khun Sa payda boldy. Ýzik-ýzik derekterden búl adamnyng kim ekenin, qaydan kelgenin ajyratyp bolmaydy. Bir derek onyng o basta jay ghana auyl múghalimi bolghandyghyn aitsa, endi bir derek onyng Kampuchiya armiyasynan qashqan dezertir ofiyser ekenin kuәlandyrady, dúrysy osy songhy derek shyghar. Sebebi, djungliyding ishindegi, jer betindegi kez-kelgen armiyagha ýlgi bolarlyq әskery imperiyany qúru tek kәsipqoy әskeriyding qolynan ghana keledi. Ho Shy Min tiri kezinde Khun Sa jay ghana kóp egistikting birining bastyghy bolsa kerek. Keyinnen «Ho aghatay» ólgennen keyin, kóp úzatpay-aq, «altyn sharshynyn» biyligin óz qolyna alady. Shamasy, Khun Sa Vietnam kompartiyasynyng kósemi tiri kezde-aq biylikting jýiesin ózi qúra bastaghan, alqaushysy ólgennen keyin dayyn jýieni iyemdene salghan. Mine, osylaysha Khun Sa qalyng ormannyng ortasyndaghy imperiyanyn, óz armiyasy, óz polisiyasy, óz aqsha jýiesi bar manaydaghy Laos, Kambodja, Tailandtyng barlyghynan bay imperiyanyng birden-bir әmirshisi bolyp shygha keldi. Sekseninshi jyldardyng ayaghy, toqsanynshy jyldardyng basynda bir amerikandyq jurnalist әiel ýlken rúqsatpen Khun Sanyng «memleketinde» bolyp qaytqan. Taulardyng astyndaghy ýngirlerding tútas qalashyqtargha ainaldyrylghanyn, temirdey tәrtipke baghynghan әsker men polisiyany, eng songhy kompiuterlik jýiemen jabdyqtalghan basqaru jýielerin, Evropagha, Amerikagha attandyrylugha dayarlanyp qoyylghan myndaghan tonna esirtkini kórip, auzyn ashyp, kózin júmghan jurnalist elge qaytyp kelgennen keyin maqalasynda «Khun Sany jenu mýmkin emes» («Khun Sa nepobediym») dep jazdy.

Endi diktatordyng qolyna múnsha әsker qaydan keldi degen súraq tuady. Khun Sa búl jerde eshqanday janalyq ashqan joq. Vietnam soghysy kezinde ata-anasy ólip jetim qalghan balalar, manaydaghy memleketterdegi agentteri arqyly aldyrylghan jetimder ýiinde kózderi jәudirep otyrghan tastandy bolghan nemese basqa jolmen kelgen balalar. Mine, myndaghan taptalghan taghdyrlar. Qútqarushysy – jalghyz Khun Sa. Amerikandyq jurnalist әiel: «Búl balalardy ayamaysyz ba, olardyng ne jazyghy bar?» degende, Khun Sa oghan: «Men olardy qútqardym», - dep jauap bergen. – Ol balalar bylapythanagha týsip, prostitusiyamen ainalyssa, sóitip, jasyna jetpey ólse nemese Batystan kelgen bir auru millionerding dene mýshelerin janartu ýshin óltirilip, mýsheleri bólshektenip ketse nemese arnayy lageride tәrbiyelenip, kisi óltiruding mamany bolyp, әlemdegi qisaby joq, tausylmaytyn soghystardyng birine jaldanyp baryp ajalyn tapsa, jaqsy bolar ma edi? Áriyne, men de búlardy jauynger qylyp tәrbiyeledim. Sebebi, adam ózin-ózi qorghay bilui kerek. Men búlardy baylyqqa, jaqsy túrmysqa jetkizdim. Naqty sanyn aitpay-aq qoyayyn, on myndaghan balany jetimdikten qútqardym. Adamzatqa mendey jaqsylyq qylghan adam joq», - deydi.

«Djungly imperatorynyng búl sózine qarsy uәj aita almadym, sebebi, aityp otyrghandarynyng barlyghy ras», - deydi amerikandyq jurnalist. Khun Sanyng әskeri men polisiyasynda naqty qansha adam bar? Ayta almaymyz. Birde Soltýstik Koreyanyng diktatory Kim Chen Irding әskerining qúramynda toqsan myng diyversant bar eken degendi estigen Khun Sa «Mende de kem emes» dep kýlipti. Khun Sanyng әskerleri esirtki egistikterin, ondaghy júmysshy, eginshilerdi kýzetkennen bos uaqytyn tek qana karate, taekvondo, kun-fu siyaqty jekpe-jek ónerin ýirenuge, myltyq, avtomat, tapanshadan mergendikterin jetildiruge, basqa da soghys ónerin iygeruge júmsaydy. Amerikan ýkimetinen birneshe ret «Esirtki taratqanyn qoysyn, әitpese...» degen eskertu kelgen eken, Khun Sa oghan: «Meni ala almaysyn, jene almaysyn, qalaghanymsha ishem, qalaghanymsha jýrem, al, jazatayym maghan qarsy bir әreketke barsandar, ókinesinder. Tipti, ekinshi Vietnam soghysyn ashsang da maghan qolyndy jetkize almaysyn» dep jauap beredi. Khun Sanyng kapitaly qansha? Ony da eshkim bilmeydi. Osy kýni keybir sarapshylardyng aitysyna qaraghanda, onyng aqshasy әlemdegi eng bay degenderding tizimindegi adamdardyng aqshasynan әldeneshe ese (tipti, ondaghan ese boluy mýmkin) kóp kórinedi. Khun Sanyng aqshasy qalay bankterden ótedi, ony da aiyru mýmkin emes.  Álemdik fiskalidik jýie Khun Sanyng bir tiynyn qansha izdese de taba almaydy. Batystyng bir bankiyrining «Biz Khun Sanyng aqshasyn qalay izdesek te taba almaymyz, biz sol Khun Sanyng aqshasyn kýndelikti paydalanyp jýruimiz jәne ony ózimiz bilmeuimiz mýmkin» degeni bar.

Álemdik narkotrafikterding jarymyndayyn kolumbiyalyq narkobarondar qadaghalaydy, qalghany, yaghni, jartysynan astamy Khun Sa men sonyng adamdarynyng qolynda. Ol narkotrafik Ontýstik-Shyghys Aziyadan bastalady, býkil Reseydi qamtidy, Evropa elderine barady, odan ary asyp Amerika men Angliyagha, qysqasy, býkil әlemge jayylady.

Kóterilisting kómeski izi Khun Sagha jetip ýziledi...

Endi әngimemizding basyna – Fransiyadaghy lankestik oqighalaryna qaytyp keleyik. Fransiya – Aziyadan bastalyp, býkil Evropany qamtyghan alyp esirtki rynogynyng bir bóligi. Kezinde Fransiyanyng koloniyasy, otary bolghan Soltýstik Afrikanyng zәngileri men arabtary Aljir men Marokko egemendik alghannan keyin Fransiyagha aghyldy. Búlar – keshegi fransuz otarshyldyq ókimetimen auyz jalasqan әriptester, otarshyldyq isine atsalysqan jergilikti atqaminer arabtar men zәngilerding túqymdary.  Áriyne, Fransiya búlardyng barlyghyn qabyldaugha mәjbýr boldy. Alayda, әrkimning taghdyry әr týrli degendey. Mol aqshamen kelgender fransuz qoghamyna sinip, bayyrghylanyp ketti. Al, kedey-kepshik «arab kvartaly» dep atalatyn bomjdar men qayyrshy-miskinder túratyn kvartaldargha ornalasty. Mine, sol kelgennen beri joqshylyqtan shygha almay, әrqaysysy әr týrli kәsipting sonyna týsip, bala-shaghany asyrau qamynda jýr.  Áriyne, júmyssyz adam bәrine barady. Aqyrynda Fransiyanyng iri qalalaryndaghy esirtki saudasy osy arabtar men zәngilerding qolyna kóshti. Býginde «arab kvartaldary» fransuz zandaryna emes, djungly imperatoryna baghynady desek, artyq aitqandyq emes. Fransuz ókimeti bәrin de biledi, biraq, qatty qimylgha barsa, әleumettik jarylys bolatynyn bilip, amalsyz «jabuly qazan jabuymen» dep otyratyn. Alayda, biylik jýiesine kýnderding kýninde Nikolya Sarkozy keldi. Nikolya Sarkozy – Vengriyadan shyqqan qypshaq aqsýiekterining túqymy. Arghy atalary ótken ghasyrlarda taghdyrdyng aidauymen Fransiyagha kelgen, jana otanyna qyzmet etip, fransuzdardyng qúrmetine bólengen. Nikolya Sarkozy 2007 jyly bolatyn preziydenttik saylaugha óz kandidaturasyn úsynyp otyr. Saylau aldyndaghy baghdarlama-mәlimdemesinde «Fransiyagha silkinis kerek, Fransiya әlemdik sayasatta ýlken belsendilikke jetui kerek. Men Preziydent bolsam, korrupsiyagha, narkomaniyagha qarsy kýresemin» dep nyq aitqan. Áriyne, korrupsiyamen kýresem dep biylikten dәmeli әrbir adam aita berui mýmkin. Búl – adamgha eshqanday mindet artpaytyn poppulistik úran. Alayda, esirtki turaly әngime aitylghanda júrtshylyq eleng ete qaldy. Ásirese, elendegen arabtar men zәngiler edi. Búl – eldegi ahualdy jaqsy biletin Nikolya Sarkozy (sebebi, Ishki ister ministri ghoy) ýkimet basyna kelse, eng aldymen «arab kvartaldaryna» kirisedi degen sóz. Búl kezde Reseydegi narkobarondar Nikolya Sarkoziyding mәlimdemesin djungly imperatoryna jetkizip ýlgergen. Fransiya siyaqty qalyptasqan eldegi esirtki saudasyna qauip tónui - shetin jaghday. Búl − pәlenbay milliard dollar aqsha ainalymnan shyghyp qalady degen sóz. Mineki, Vietnamnyng nu ormanynan jetken jarlyq osylaysha Parijdegi jarly-jaqybay arabtar men zәngilerding kóterilisine ainalyp otyr. Basty maqsat – qantógis úiymdastyryp, bar pәleni Nikolya Sarkoziyge jauyp, ony preziydenttik marafonnan shygharyp tastau, biylikke jetkizbey jelkesin qii. Kim jenetinin 2007 jylghy preziydenttik saylau nәtiyjesinen kóremiz.

«Altyn Orda» aptalyghy, 2.12.2005 jyl

Abai.kz