جازۋشى، مادەنيەتتانۋشى، مارقۇم تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «پاريجدە نە بولىپ جاتىر؟» اتتى ماقالاسى 2005 جىلى 2 جەلتوقسان كۇنى «التىن وردا» اپتالىعىندا جاريالانعان ەدى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، سول جىلى قارا كۇزدە فرانتسيانىڭ استاناسى – ايگىلى پاريج قالاسىندا «اراب كۆارتالدارىنان» جۇلىنىپ شىققان جاستار بۇلعاق جاساپ، سويقان سالعان ەدى. وكىنىشىكە قاراي، سودان كەيىندە ءپاريجدى ەكستەرەميستەر مەن تەرروريستەر ءدۇر سىلكىندىردى. وسىناۋ الا بۇلىكتەردىڭ ءتۇپ-تامىرىندا ناركوباروندار مەن اسكەريلەردىڭ، اسىرەسە ورىستىڭ اسكەري ادامدارىنىڭ مۇددەسى جاتىر دەگەندى مەڭزەپ ەدى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ 2005 جىلى جازعان ماقالاسىندا. تەگىندە، ىندەتشە تارايتىن  سۇمدىق وقيعالاردىڭ ءىنى ءبىر بولاتىنى الميساقتان بەلگىلى. دەپ كەلگەندە، اقتوبەدەگى وقيعا پاريجدەگى لاڭكەستىك ارەكەتتەرمەن جالعاسىپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن عوي. بۇل وقيعانىڭ سىرتىندا دا ناركوباروندار مەن اسكەريلەر تۇرۋى ىقتيمال، ال «جات ءدىني اعىممەن» ۋلانعان جاستار سولاردىڭ سويىلىن سوعىپ شىعا كەلۋى دە كادىك. ارينە، ءبىز بۇنى اقتوبەدە بولعان لاڭكەستىك ارەكەتتىڭ بۇرق ەتە قالۋىنا سەبەپ تۋعىزۋى مۇمكىن دەيتىن  بالامالى جورامالدىڭ ءبىرى رەتىندە عانا قاراستىرامىز. قازىر فرانتسيادا فۋتبولدان كەزەكتى ەۋروپا چەمپيوناتى ءوتىپ جاتىر. ءدۇبىرلى دوپ دوداسىندا ەكستەميستەردىڭ جارىلىستار جاساۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەل پرەزيدەنتى فرانسۋا وللاند جوققا شىعارا الماي وتىر.

سونىمەن، وقىپ كورەلىك...2005 جىلدىڭ كۇزىندە پاريجدە نە بولىپ ەدى؟

--------------------------------------------   

توعىزىنشى قاراشادان باستاپ فرانتسيا توتەنشە جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ وتىر. ەۆروپانىڭ قاي جاعىنان العاندا دا كورىكتى ەلىندە، مىنە، ءۇش اپتادان اسىپ بارادى – بۇلعاق ورىن الىپ وتىر. الەمدىك اقپارات قۇرالدارىنا سەنەتىن بولساق، جاس يمميگرانتتار – ارابتار مەن نەگرلەر اۆتوموبيل ورتەپ، دۇكەن توناپ، پوليتسەيلەردى ءولتىرىپ جاتقان كورىنەدى. بولىپ جاتقان وقيعا الدەبىر اياننىڭ سيمۆولىنداي. الەمنىڭ اۋزىن اشتىرعان ادامدىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردىڭ وتانى فرانتسيا بولىپ كەلگەنى راس. تاتۋلىققا ۇندەگەن ۇراندار ۇرىم مەن قىرىمعا وسى فرانتسيادان جەتەتىن ەدى عوي. «ەتالوندىق» فرانتسۋز دەموكراتياسى انشەيىن قيال بولىپ شىقتى. ول قيالدىڭ ورنىن ورتەلگەن مەكتەپتەر مەن شىركەۋلەردىڭ ءتۇتىنى باستى. فرانتسۋز وكىمەتىنىڭ شەشىمى بويىنشا توتەنشە جاعداي مەرزىمى 21 قاراشادان ارى قاراي تاعى دا ءۇش ايعا ۇزارتىلادى. وسى مەرزىمدە فرانتسيا ۇكىمەتى ەل ىشىندە ءتارتىپ ورناتامىز دەپ سەنەدى.

«بۇل ەرەۋىلدىڭ ساۋالدارى... ماڭگى ساۋال بولىپ قالادى»

ال، ەندى فرانتسياداعى احۋالدى اڭىزدان ەستىپ ەمەس، ءوز كوزىمەن كورىپ، بىلگەن ادامداردىڭ پىكىرىنە جۇگىنەيىك.

اركادي ۆوكسبەرگ، «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» پاريجدەگى مەنشىكتى ءتىلشىسى: «مەنىڭ موسكۆالىق دوستارىم بۇكىل الەم تەلەكانالدارى كورسەتىپ جاتقان، زاماناقىر وقيعالارىنا ۇقساس رەپورتاجداردى كورىپ الىپ، مەنەن «پاريج ورتەنىپ جاتقان جوق پا؟» دەپ سۇرايدى. «جوق، - دەيمىن، - ازىرگە ورتەنىپ جاتقان جوق. بىراق، ەشتەڭەگە كەپىلدىك بەرە المايمىن». جانە، شاماسى، ەشكىم دە ەشتەڭەگە كەپىلدىك بەرە المايتىن سياقتى. ارينە، بۇلعاقتىڭ قارقىنى باسىلىپ بارادى. الايدا، وسى ەرەۋىلدەن بولعان سىلكىنىس، شوك ەشقايدا دا كەتپەيدى، ال، وسى ەرەۋىلدىڭ قويعان ساۋالدارى ماڭگى ساۋال بولىپ قالادى. 50-60-شى جىلدارى قوناقجاي فرانتسيا سولتۇستىك افريكا مەن وڭتۇستىك شىعىس ازيالىق يمميگرانتتاردى ەسىگىن كەڭ اشىپ قابىلداپ جاتقاندا، بۇنىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوعارىن ەشكىم دە ويلانعان ەمەس. ارزان جۇمىس كۇشى جەتىمسىز، ونىڭ ۇستىنە، بۇرىنعى كولونيالاردىڭ الدىندا يمپەريالىق كىنا كومپلەكسى بار، سونداي-اق، يمميگرانتتاردى فرانتسۋز قوعامىنا ەندىرىپ، فرانتسۋزدارعا اينالدىرۋ، سول ارقىلى حالىق سانىن ارتتىرۋ سياقتى اسىل ارمان بار. بىراق، سول كەلىمسەكتەر فرانتسۋز بولۋعا دايىن با، بۇل جايىن ەشكىم دە ويلاعان جوق. الدە ول يمميگرانت بۇرىنعى مەتروپولياعا، جۇقالاپ ايتاتىن بولساق، ەكونوميكالىق سەبەپتەرمەن ۇمتىلىپ بارا جاتىر ما؟ ارمان، تاماشا يدەيا بار، بىراق، بوتەن (جات) وركەنيەتتى  فرانتسۋز مادەنيەتىمەن جاراستىرۋدىڭ جان-جاقتى تياناقتالعان جوسپارى جوق ەدى.

بۇگىندە مىسىقتىڭ ءوزىن مىسىق دەپ ايتۋعا تىيىم سالاتىن ساياسي كوررەكتىلىك (پوليتكوررەكتنوست) ساياسي مودا بولىپ تۇر. شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، فرانتسۋز بولۋعا ءتيىس ادامداردىڭ دەنى فرانتسۋز بولا المايدى. بولعىسى دا كەلمەيدى. بۇل – اسا قاتەرلى نارسە. سەبەبى، يمميگرانتتاردىڭ فرانتسيادا تۋعان بالالارى ءسوزسىز فرانتسۋز ازاماتى بولىپ سانالادى. ياعني، دەپارتاتسياعا، مەملەكەت شەگىنەن جەر اۋدارۋعا جاتپايدى. قانداي قىلمىسقا بارسا دا. ونىڭ ۇستىنە، بۇل بالالاردى جازالاۋ دا مۇمكىن ەمەس، سەبەبى، كامەلەتكە تولماعانداردىڭ ءىسى جونىندەگى سوت قيساپسىز گۋمانيستىك زاڭدارمەن قول-اياعىنان شىرمالىپ قالعان. بالاعا كەسىلەتىن جازا ەمەس، جازانىڭ ەمەۋرىنى عانا. تاربيەلەپ تۇزەتۋ پانسيوناتىندا ءبىر اي وتىرعان ارابتىڭ نەمەسە زاڭگىنىڭ بالاسى «جاڭا ەرلىك ىستەرگە» دايار بولىپ شىعادى. سەبەبى، بويىنداعى فرانتسۋزدارعا دەگەن وشتىگى ەسەلەپ وسكەن.

بۇل وشتىك قايدان كەلگەن؟ يمميگرانت جاستار تەڭدىك ءۇشىن ەمەس (سەبەبى، تەڭدىك قامتاماسىز ەتىلگەن), پريۆيلەگيا، ياعني، ارتىقشىلىق ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىر. تونىن تەرىس اينالدىرعان ناسىلشىلدىك ەمەي، نەمەنە؟»

بۇلعاق

فرانتسيانىڭ ىشكى ىستەر ءمينيسترى نيكوليا ساركوزي «پودونوكتار» دەپ اتاعان ادامدار باسقا ەمەس، وسى ارتىقشىلىقتاردى تالاپ ەتىپ وتىر: جالپىعا ورتاق زاڭعا باعىنباۋ، ءوز زاڭىمەن ءومىر ءسۇرۋ. ياعني، قىمباتتى قوناقتاردىڭ ەگەمەندى ومىرىنە ەل يەلەرى ارالاسپاۋى كەرەك. اقىسىز-پۇلسىز تۇرعىن ءۇي، الەۋمەتتىك جاردەماقى، تاماق ىشەتىن تالون، اقىسىز-پۇلسىز ەم الۋ جانە باسقا دا تولىپ جاتقان جەڭىلدىكتەر. ياعني، بارىنشا كوپ قۇقىق يەلەنۋ جانە موينىنا ەشقانداي مىندەت الماۋ. ونىڭ ۇستىنە، وكىمەت يمميگرانتتاردان كەشىرىم سۇراسىن، دەيدى. مىنە، وسىنداي تەڭدىك. 

وسى ءۇش اپتانىڭ بارىسىندا ساياسي وپپونەنتتەر عانا ەمەس، پارتيالاس ارىپتەستەردىڭ وزدەرى نيكوليا ساركوزيدى بولىپ جاتقان بۇلعاقتىڭ سەبەپكەرى رەتىندە كورسەتكىسى كەلدى. وسپادارسىز، دوكىر كونفليكتىنى بەيبىت جولمەن شەشكەننىڭ ورنىنا، قارا كۇشكە عانا سەنەدى، ءبارىن دە كۇشپەن شەشكىسى كەلەدى دەيدى. الايدا، الەۋمەتتىك شارا ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ وكىلەتىندەگى ءىس پە ەكەن؟ لاڭكەستەر سالتانات قۇرىپ، جاپا شەككەن پوليتسەيلەر سانى كوبەيىپ، مىڭداعان دۇكەندەر مەن اۆتوموبيلدەر ورتەنىپ جاتقاندا، ىشكى ىستەر ءمينيسترى قولدى بوس تاستاپ، قاراپ وتىرۋعا قاقىسى بار ما؟ ارينە، فرانتسيانىڭ ەڭ ۇلكەن كەسەلى – جۇمىسسىزدىق. الايدا، مەكتەپتى تاستاپ، لاڭنىڭ ورتاسىندا جۇرگەن جاسوسپىرىمدەر وكىمەتتەن جۇمىس سۇراپ وتىر دەۋ اڭعالدىق بولار ەدى. ولاردىڭ ارمانى – جۇمىس ىستەمەۋ. پوليتسيادان جاسقانباي كونتراباندا، ەڭ اۋەلى، ەسىرتكى ساتۋ.

ارينە، الەۋمەتتىك اداپتاتسيا جانە سوعان قولايلى جاعداي تۋعىزاتىن، پالەكەتتىڭ الدىن الاتىن شارالار كەرەك. بۇل ماسەلەگە كەلگەندە بارلىق گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ پىكىرى ءبىر جەردەن شىعىپ وتىر. كوپ رەتتە ءۇشىنشى ۇرپاق – يمميگرانتتاردىڭ بالالارىنىڭ ءوزى ادەپكى مەكتەپتە وقي المايدى. ولار ءۇشىن ارنايى وقىتۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. سوڭعى كۇندەردىڭ وقيعاسى وسىنداي جوبالاردى تياناقتاۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. بىراق، بۇنىڭ ءبارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ۋاقىت جانە قارجى كەرەك. سونداي-اق، بۇل جولدا يمميگرانتتاردىڭ تەڭسىزدىك جايلى ايتقانىنىڭ بارلىعىنا توزەتىن قاجىر كەرەك.

فرانتسيانىڭ باسىنا كەلگەن بۇل پالەكەتتىڭ تاساسىندا ساياسي ينتريگا دا جوق ەمەس. 2007 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا بيلىك باسىنا نيكوليا ساركوزي كەلۋى مۇمكىن. باسەكەلەستەرى مەن وپپونەنتتەرى ونىڭ بيلىككە جەتە الماي، ورتا جولدا ديستانتسيادان شىعىپ قالعانىن ارماندايدى. الايدا، كارەراما نۇقسان كەلەدى-اۋ دەپ قورىقپاي، كونيۋكتۋراعا قارسى شىققان تاباندى مينيستر قازىردىڭ وزىندە ەلدىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ وتىر. ونىڭ رەيتينگى قازىر بارىنەن بيىك.

«زاڭسىزدىق ارەكەتتەر ەندى يدەولوگيالىق ارناعا ءتۇسۋى مۇمكىن... »

ورىس رەجيسسەرى كيريلل موزگالەۆسكي اتالعان وقيعاعا ءوزىنىڭ كوزقاراسىن بىلاي دەپ بىلدىرەدى. «وسىدان ءۇش جىل بۇرىن فرانتسيادا مەنىڭ «ديرك بوگارتتىڭ ارمانى» اتتى ءفيلمىم تالقىلانىپ جاتقان كەزدە «ۇلتتىق مايداننىڭ» ليدەرى لە پەنمەن جانە ايگىلى يتاليان رەجيسسەرى ليليانا كاۆانيمەن داستارحانداس بولعانىم بار. ليليانا كاۆانيدى «تۇنگى پورتە» ءفيلمى ءۇشىن، سوڭعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتە جازداعان لە پەن ەكەۋىن ەكسترەميست دەپ ايىپتاعان. البەتتە، ەكەۋى وزدەرىنىڭ ءۋاجىن ايتىپ قورعانىپ جاتتى، ال، اتالعان فرانتسۋز ساياسي قايراتكەرى كوپ ۇزاماي فرانتسيادا بۇلعاق بولاتىنىن ايتىپ ەسكەرتكەن. سونىڭ ايتقانى كەلدى، قازىر لە پەننىڭ پارتياسىنا فرانتسۋزدار كوپتەپ كەلىپ جاتىر. ياعني، فرانتسۋز ازاماتتارى ەستەرىن جيىپ، جاعدايدى تۇسىنە باستادى.

ارينە، ولاردىڭ بويىنداعى ساياسي كوررەكتىلىك (پوليتكوررەكتنوست) بۇگىنگى احۋالدىڭ شىن سىرىن كورۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. فرانتسيا قالالارىندا بىرنەشە حريستيان شىركەۋىندە جارىلىس ۇيىمداستىرىلعاننان كەيىن عانا جۇرتشىلىق ۇلتارالىق قاقتىعىستىڭ دىنارالىق قاقتىعىسقا اينالىپ بارا جاتقانىن ءتۇسىندى. ارينە، بۇل جايىن فرانتسۋزدار ءسوز ەتكىسى كەلمەيدى. ارابتار جانە باسقا يمميگرانتتارعا ءپاريجدىڭ ماڭايىنان اقىسىز-پۇلسىز باسپانا بەرىلەتىنىن، مەملەكەتتەن جاردەماقى الاتىنىن، ولارعا جانە بالالارىنا وقىتىپ ءبىلىم بەرەتىندىگى جايىندا ەشكىم جۇمعان اۋزىن اشپايدى.

الايدا، يمميگرانتتاردىڭ كوبى جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى، ەسىرتكى ساتۋمەن جانە باسقا دا قىلمىستى ىستەرمەن اينالىسادى. ول از بولسا، پوليتسيانىڭ يمميگرانتتار تۇراتىن كۆارتالدارعا كەلمەۋىن، بۇلاردىڭ ىستەرىنە ارالاسپاۋىن تالاپ ەتەدى. قىسقاسى، فرانتسيادا تۇرىپ، فرانتسۋز زاڭدارىنا باعىنباي ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. بۇگىندە فرانتسيادا بەس ميلليوننان استام جۇمىسسىز ادام بار. بەس ميلليون فرانتسۋز جۇمىسسىز وتىرعاندا، بۇل ەلگە ارابتاردى الىپ كەلىپ نە كەرەك؟

توتاليتاريزم كەزىندە ادامدار وزدەرىنىڭ تىرشىلىگى مەن بوستاندىعى ءۇشىن قالتىراۋمەن كۇن كەشەدى. بىراق، دەموكراتيانىڭ دا وزىنە ءتان ۇرەيلى ساتتەرى بولادى. «دامىعان دەموكراتيالاردا» ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامدار ءوزىنىڭ كارەراسى، ءوزىنىڭ كومفورتى، بالالارىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قورقادى. باتىسقا ءتان «ساياسي ۇستامدىلىق» وسى «دەموكراتيالىق ۇرەيدىڭ» كورىنىسى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى، ادامدار كوپشىلىكتىڭ ورتاسىندا ءوزىنىڭ ويىنداعىسىنا مۇلدەم كەرەعار نارسەلەردى ايتادى. الايدا، بۇگىنگى كۇردەلى احۋال جاعدايىندا فرانتسۋز ساياساتكەرلەرى شىندىقتى كۇلبىلتەلەمەي ايتىپ، شەشىمتال قيمىلعا كوشۋگە ءماجبۇر. مىسالعا، ىشكى ىستەر ءمينيسترى نيكوليا ساركوزي لاڭكەستەردىڭ اراسىندا ءالى فرانتسۋز ازاماتتىعىن الماعاندارى بولسا، ولار فرانتسيادان قۋىلاتىنىن ايتتى. دۇرىسى، وسى ساركوزيدىڭ قۋماق بولعان ادامدارى، ءوز كەزەگىندە، بۇل ءمينيستردىڭ قىزمەتتەن كەتۋىن تالاپ ەتەدى. فرانتسيا ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ پوزيتسياسى راستالىپ، بۇزاقىلار مەن لاڭكەستەردى ەلدەن قۋاتىن بولسا، باسقالارعا بۇل ونەگە بولادى دەپ ويلايمىز.

فرانتسيانىڭ «ساياسي ۇستامدى» الەۋمەتى اتالمىش ءمينيستردىڭ قاجىرلى ارەكەتتەرىنە قارسى ءالى دە داۋىس كوتەرىپ، بايعۇس ارابتاردى بۇرىنعىدان دا ۇلكەن قامقورلىققا الىپ، الپەشتەۋىن تالاپ ەتىپ وتىر... مەنىڭ ويىمشا، بۇل – تۇيىققا اپاراتىن جول. بۇنىڭ سىرتىندا فرانتسياداعى دىنارالىق كونفليكتىگە ۆاححابيتتەر نەمەسە باسقا دا راديكالدىق توپتار كيلىگىپ، بولىپ جاتقان اۋقىمدى زاڭسىزدىق ارەكەتتەردى ەندى يدەولوگيالىق ارناعا بۇرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. نەمەسە قارابايىرلاپ ايتاتىن بولساق، جالاڭاياق شپانالار وزدەرىن ساياسي كۇش اتاندىرىپ، «ادىلەت ءۇشىن سوعىسىن» باسقارىپ كەتۋى مۇمكىن. روسسيادا وسىنداي وقيعا بولۋى مۇمكىن بە؟ جان-ماري لە پەن روسسيادا دا، اسىرەسە، موسكۆادا بۇگىنگى فرانتسۋز وقيعالارىنىڭ قايتالانۋىنا اكەلىپ سوعاتىن ۇردىستەرى بايقالادى دەگەندى ايتادى».

ورىستاردىڭ ويلارى ورتالىق باسپاسوزدەگى «قازاق ۇلتشىلدىعىن» ەسكە تۇسىرەدى

جوعارىدا كەلتىرىلگەن، فرانتسيادا بولىپ جاتقان وقيعالارعا قاتىستى ەكى كوممەنتاريدەن دۇنيەنىڭ انا شەتىندەگى بۇلعاق جايىندا ەمەس، ورىس مەنتاليتەتى جايىندا مولىراق ماعلۇمات الامىز. اتالمىش ەكى پىكىر 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعالارى كەزىندە ورتالىق باسپاسوزدە «قازاق ۇلتشىلدىعى» جونىندە جاريالانعان ءنوپىر ماتەريالدى ەلەستەتەدى. شيەلەنىسكەن ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي، قىلىشپەن شاپقانداي ءۇزىلدى-كەسىلدى پىكىر ايتۋ، قارا ءناسىلدى ەشقاشان ادام قاتارىنا قوسپايتىن ورىستىڭ كەۋدەمسوقتىعى بار اجارىمەن كورىنىپ وتىر. حالىقارالىق جۋرناليست ەكەنى يا كگب-ءنىڭ اگەنتى ەكەنى بەلگىسىز، «لگ»-نىڭ پاريجدەگى مەنشىكتى ءتىلشىسى اركادي ۆاكسبەرگ جانە بەلگىلى رەجيسسەر كيريلل موزگالەۆسكي... باسقا ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسىپ، پىكىر ايتۋىن بىلاي قويعاندا، وزدەرىنىڭ روسسيالارىنداعى احۋالدى بىلمەيتىندىگى جانە جالپى ەشتەڭە بىلمەيتىندىگى، بىراق، كىسىمسىپ بىلگەنسيتىندىگى اينا-قاتەسىز كورىنىپ تۇر. ايتار ەدىك، بۇنداي وقيعا روسسيادا باياعىدا، 90-شى جىلدارى باستالعان دەپ. شەشەنستان ماسەلەسىن شەشىپ المايىنشا، ويىمىزشا، روسسيانىڭ الەمدەگى «وقيعالارعا» ءۇن قاتۋعا، «پىكىر ايتۋعا» ەشقانداي قاقىسى جوق. بۇل – ءبىر. ەگەر دە كوممەنتاتوردىڭ ايتقانىنداي، پاريج شىنىندا دا بۇلعاقتىڭ وتىنا ورانىپ جاتسا. الايدا، ماسەلەنىڭ سىرى مۇلدەم باسقا تاراپتا جاتىر. وسى فرانتسياداعى شيەلەنىستىڭ سىرىن اشىپ كورسەتۋ ءۇشىن، ءبىز، ىقىلىمعا كەتكەن زامان – 1960 جىلدارعا، فرانتسيادان مىڭداعان كيلومەتر شالعايدا جاتقان وڭتۇستىك شىعىس ازياعا اتتانامىز. الەمدە، باسقا ۋاق-تۇيەگىن ساناماعاندا، ەسىرتكى وندىرەتىن ەكى الىپ ورتالىق بار. سونىڭ ءبىرى – لاتىن امەريكاسى، ەكىنشىسى – وڭتۇستىك شىعىس ازيادا ورنالاسقان لاوس، تايلاند، بيرما، كامبودجا مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى يت تۇمسىعى وتپەيتىن دجۋنگليدەگى «التىن شارشى». مىنە، بۇكىل الەمدە وندىرىلەتىن ەسىرتكىنىڭ 90 پايىزى وسى ەكى ورتالىقتىڭ ۇلەسىندە. ۆەتنام سوعىسى كەزىندە امەريكاندىق اۆياتسيانىڭ ورماندارعا گەربيتسيد، پەستيتسيد سياقتى ۋلى دارىلەردى شاشقانى وقىرماننىڭ ەسىندە بولار. بۇل سوۆەت ءباسپاسوزى بۇكىل الەمگە «امەريكاندىقتار ۆەتنام حالقىنىڭ بولاشاعىنا بالتا شاۋىپ جاتىر، بۇل دارىلەردەن كەيىن ۆەتنام جەرىندە استىق، جەمىس، كوكونىس وسپەيتىن بولادى، ۆەتنام حالقى اشتان قىرىلىپ، ولەدى» دەپ سىرنايلاتىپ، كەرنەيلەتىپ جار سالعانىنداي وقيعا ەمەس بولاتىن. قۇدايعا شۇكىر، ۆەتنام بۇگىندە ءوز حالقىن اسىراپ قانا وتىرعان جوق، ەكسپورتقا استىقتىڭ، كۇرىشتىڭ، جەمىس-جيدەكتىڭ پالەنباي ءتۇرىن شىعارادى. ال، شىندىعىندا امەريكاندىق اۆياتسيا ەسىرتكىنىڭ ەگىستىكتەرىن جويعان، دجۋنگليدىڭ ىشىندە ورنالاسقان اپيىن، كوكنار، ناشا تاناپتارىنا ۋلى دارىلەر شاشقان.

كەزىندە كوبا (بولاشاق ستالين) مەن كامو (تەر-پەتروسيان) بانك توناپ، بولشەۆيكتەر پارتياسىن اقشامەن قامتاماسىز ەتسە، ولاردىڭ كىشى ارىپتەسى حو شي مين ودان دا ارى كەتتى. ۆەتنام كوممۋنيستىك پارتياسىنا كەرەكتى اقشانى ەسىرتكى ساتىپ تاپتى.

دۇنيە دۇمپۋىندەگى «دجۋنگلي يمپەراتورىنىڭ» داۋىسى

ارينە، اپيىن، كوكنار ءوز بەتىنشە تۇرعاندا ەشقانداي زيانى جوق وسىمدىك. مىسالعا، شۋ القابىندا «كونوپليا» دەپ اتالاتىن ءشوپ وسەتىندىگىن بۇرىن-سوڭدى ەشكىم ەستىپ بىلمەگەن. عاسىرلار بويى قازاقتىڭ مالى جايىلعان القاپقا ەرتە زامانداردا فەرعانا، كۋلياب، رەراتتان كەلە جاتقان وزبەك، تاجىك، اۋعان كەرۋەندەرى عانا توقتاپ، ءشوپتى قالاعانىنشا شاۋىپ، ارتىپ الىپ كەتەتىن بولعان. كەيىننەن ءشوپ كەپتىرىلىپ، ۇنتاقتالىپ، ايگىلى كانيزاكتاردىڭ ۇيلەرىندەگى اقىندار، ءانشى-كۇيشىلەر، اۋقاتتى ادامدار قاتىساتىن ايتۋلى وتىرىستاردا كاليانعا پايدالانىلاتىن بولعان. ساعدي، ومار حايام، فيرۋزي سياقتى اقىنداردىڭ باعا جەتپەس ۇلى پوەزياسى - وسى اپيىن شەككەن عاجايىپ مەديتاتسيا كەزىندە تۋعان ولەڭ ۇلگىلەرى. الايدا، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ناركومانيا جاپپاي ەتەك الدى. جەرگىلىكتى ميليتسيا، موسكۆادان كەلگەن ماماندار كۇش بىرىكتىرىپ، شۋ القابىنداعى كوكنار ەگىستىگىن قانشا رەت جويۋعا ارەكەت ەتتى. شۋ القابىن سوقامەن جىرتتى، ۇستىنە ەگىن ەكتى، ورتەدى، ءدارى شاشتى. ەشتەڭە دە شىقپادى. اقىرىندا قولدى ءبىر سىلتەپ تاستاپ شىقتى. قازىرگى كەزدە وكىمەتتىڭ بار تاپقان امالى شۋ القابىنا كىرەر-شىعار جولدىڭ بارىنە توسقاۋىل قويىپ، ەسىرتكى جيناۋشىلاردى ۇستاپ قامايدى. ال، ۆەتنامداعى جاعداي بۇدان دا قيىن بولعان. ميلليونداعان گەكتار نۋ ورمان دجۋنگلي. اعاشتاردىڭ اراسى ءبىر-بىرىنە جالعاسقان ەسىرتكى تاناپتارى. لاتىن امەريكاسىندا دا تۋرا وسىلاي. اسىرەسە، ەسىرتكىنىڭ ۇيىقتى ورداسى كولۋمبيادا، لاتىن امەريكاسىندا «كوكا» دەگەن وسىمدىك وسەدى. ونىڭ جاپىراقتارىنان ايگىلى كوكاين وندىرىلەدى.

ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن كوتەرەتىن ايگىلى امەريكاندىق سۋسىن «كوكا-كولاعا» دا وسى كوكاين قوسىلادى. ۆەتنام سوعىسى باستالعاندا مورفي كوپتەپ كەرەك بولدى. مىڭداعان جارالىلارعا وپەراتسيا كەزىندە مورفي پايدالانىلادى. ءولىم اۋزىندا جاتقان ادامنىڭ جان ازابىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن دە مورفي ەگىلەدى. ۆەتنام دجۋنگليلەرىندەگى پارتيزاندار جاسىرىناتىن قيساپسىز ۇڭگىرلەردە بالەنباي ءجۇز، مىڭ ورىندىق گوسپيتالدار بولعان. وندا ۆەتنام پارتيزاندارى مەن جالدانىپ بارعان سوۆەت سولداتتارى ەمدەلەتىن بولعان. ارينە، مۇنشا كوپ مورفي ءوندىرۋ ءۇشىن تيىسىنشە كوپ شيكىزات كەرەك. حو شي ءميننىڭ جارلىعى بويىنشا سوۆەت وداعىنا جۇزدەگەن، مىڭداعان توننا اپيىن، كوكنار اتتاندىرىلدى. البەتتە، ول شيكىزاتتىڭ ءبىر بولىگى عانا مەجەلەگەن جەرگە جەتەتىن. بۇل كەزدە سوۆەت اسكەريلەرىنىڭ اراسىندا ەسىرتكى پايدالانۋ ەتەك الا باستاعان. وفيتسەرلەر، اقىرىندا گەنەرالداردىڭ وزدەرى ەسىرتكى ساۋداسىنا ارالاستى. ولار، ءوز كەزەگىندە، شىعىس ەۆروپا جولدارىن اشتى. پولشا، رۋمىنيا، ۆەنگريا، چەحيا، تاعىسىن تاعى. اقىرىندا ەسىرتكى باتىس گەرمانيا، سكانديناۆيا، انگليا، فرانتسياعا، «تەمىر پەردەنىڭ» ار جاعىنداعى كاپيتاليستىك مەملەكەتتەرگە دە جەتتى. وڭتۇستىك شىعىس ازيادان باستالىپ، بۇكىل ەۆرازيانى كوكتەي ءوتىپ، امەريكا قۇراما شتاتتارىنان ءبىر-اق شىعاتىن ايگىلى ناركوترافيك وسىلاي قالىپتاسقان بولاتىن (تاعدىردىڭ تالكەگىمەن بۇل جول باياعى ساۋدا، كەرۋەن، مادەنيەت، ونەر الماسۋدىڭ نەگىزگى تامىرى بولعان ايگىلى «جىبەك جولىن» قايتالاپ وتىر). ۆەتنام سوعىسى اياقتالدى، بىراق، دجۋنگليدەگى «التىن شارشىمەن» ەكى اراداعى بايلانىس ۇزىلگەن جوق. مىنە، وسى كەزدە ناركوترافيك تاريحىندا ايگىلى كحۋن سا پايدا بولدى. ۇزىك-ۇزىك دەرەكتەردەن بۇل ادامنىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەلگەنىن اجىراتىپ بولمايدى. ءبىر دەرەك ونىڭ و باستا جاي عانا اۋىل مۇعالىمى بولعاندىعىن ايتسا، ەندى ءبىر دەرەك ونىڭ كامپۋچيا ارمياسىنان قاشقان دەزەرتير وفيتسەر ەكەنىن كۋالاندىرادى، دۇرىسى وسى سوڭعى دەرەك شىعار. سەبەبى، دجۋنگليدىڭ ىشىندەگى، جەر بەتىندەگى كەز-كەلگەن ارمياعا ۇلگى بولارلىق اسكەري يمپەريانى قۇرۋ تەك كاسىپقوي اسكەريدىڭ قولىنان عانا كەلەدى. حو شي مين ءتىرى كەزىندە كحۋن سا جاي عانا كوپ ەگىستىكتىڭ ءبىرىنىڭ باستىعى بولسا كەرەك. كەيىننەن «حو اعاتاي» ولگەننەن كەيىن، كوپ ۇزاتپاي-اق، «التىن شارشىنىڭ» بيلىگىن ءوز قولىنا الادى. شاماسى، كحۋن سا ۆەتنام كومپارتياسىنىڭ كوسەمى ءتىرى كەزدە-اق بيلىكتىڭ جۇيەسىن ءوزى قۇرا باستاعان، القاۋشىسى ولگەننەن كەيىن دايىن جۇيەنى يەمدەنە سالعان. مىنە، وسىلايشا كحۋن سا قالىڭ ورماننىڭ ورتاسىنداعى يمپەريانىڭ، ءوز ارمياسى، ءوز پوليتسياسى، ءوز اقشا جۇيەسى بار ماڭايداعى لاوس، كامبودجا، تايلاندتىڭ بارلىعىنان باي يمپەريانىڭ بىردەن-ءبىر ءامىرشىسى بولىپ شىعا كەلدى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعى، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءبىر امەريكاندىق جۋرناليست ايەل ۇلكەن رۇقساتپەن كحۋن سانىڭ «مەملەكەتىندە» بولىپ قايتقان. تاۋلاردىڭ استىنداعى ۇڭگىرلەردىڭ تۇتاس قالاشىقتارعا اينالدىرىلعانىن، تەمىردەي تارتىپكە باعىنعان اسكەر مەن پوليتسيانى، ەڭ سوڭعى كومپيۋتەرلىك جۇيەمەن جابدىقتالعان باسقارۋ جۇيەلەرىن، ەۆروپاعا، امەريكاعا اتتاندىرىلۋعا دايارلانىپ قويىلعان مىڭداعان توننا ەسىرتكىنى كورىپ، اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمعان جۋرناليست ەلگە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ماقالاسىندا «كحۋن سانى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس» («كحۋن سا نەپوبەديم») دەپ جازدى.

ەندى ديكتاتوردىڭ قولىنا مۇنشا اسكەر قايدان كەلدى دەگەن سۇراق تۋادى. كحۋن سا بۇل جەردە ەشقانداي جاڭالىق اشقان جوق. ۆەتنام سوعىسى كەزىندە اتا-اناسى ءولىپ جەتىم قالعان بالالار، ماڭايداعى مەملەكەتتەردەگى اگەنتتەرى ارقىلى الدىرىلعان جەتىمدەر ۇيىندە كوزدەرى جاۋدىرەپ وتىرعان تاستاندى بولعان نەمەسە باسقا جولمەن كەلگەن بالالار. مىنە، مىڭداعان تاپتالعان تاعدىرلار. قۇتقارۋشىسى – جالعىز كحۋن سا. امەريكاندىق جۋرناليست ايەل: «بۇل بالالاردى ايامايسىز با، ولاردىڭ نە جازىعى بار؟» دەگەندە، كحۋن سا وعان: «مەن ولاردى قۇتقاردىم»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن. – ول بالالار بىلاپىتحاناعا ءتۇسىپ، پروستيتۋتسيامەن اينالىسسا، ءسويتىپ، جاسىنا جەتپەي ولسە نەمەسە باتىستان كەلگەن ءبىر اۋرۋ ميلليونەردىڭ دەنە مۇشەلەرىن جاڭارتۋ ءۇشىن ءولتىرىلىپ، مۇشەلەرى بولشەكتەنىپ كەتسە نەمەسە ارنايى لاگەردە تاربيەلەنىپ، كىسى ءولتىرۋدىڭ مامانى بولىپ، الەمدەگى قيسابى جوق، تاۋسىلمايتىن سوعىستاردىڭ بىرىنە جالدانىپ بارىپ اجالىن تاپسا، جاقسى بولار ما ەدى؟ ارينە، مەن دە بۇلاردى جاۋىنگەر قىلىپ تاربيەلەدىم. سەبەبى، ادام ءوزىن-ءوزى قورعاي ءبىلۋى كەرەك. مەن بۇلاردى بايلىققا، جاقسى تۇرمىسقا جەتكىزدىم. ناقتى سانىن ايتپاي-اق قويايىن، ون مىڭداعان بالانى جەتىمدىكتەن قۇتقاردىم. ادامزاتقا مەندەي جاقسىلىق قىلعان ادام جوق»، - دەيدى.

«دجۋنگلي يمپەراتورىنىڭ بۇل سوزىنە قارسى ءۋاج ايتا المادىم، سەبەبى، ايتىپ وتىرعاندارىنىڭ بارلىعى راس»، - دەيدى امەريكاندىق جۋرناليست. كحۋن سانىڭ اسكەرى مەن پوليتسياسىندا ناقتى قانشا ادام بار؟ ايتا المايمىز. بىردە سولتۇستىك كورەيانىڭ ديكتاتورى كيم چەن ءيردىڭ اسكەرىنىڭ قۇرامىندا توقسان مىڭ ديۆەرسانت بار ەكەن دەگەندى ەستىگەن كحۋن سا «مەندە دە كەم ەمەس» دەپ كۇلىپتى. كحۋن سانىڭ اسكەرلەرى ەسىرتكى ەگىستىكتەرىن، ونداعى جۇمىسشى، ەگىنشىلەردى كۇزەتكەننەن بوس ۋاقىتىن تەك قانا كاراتە، تاەكۆوندو، كۋن-فۋ سياقتى جەكپە-جەك ونەرىن ۇيرەنۋگە، مىلتىق، اۆتومات، تاپانشادان مەرگەندىكتەرىن جەتىلدىرۋگە، باسقا دا سوعىس ونەرىن يگەرۋگە جۇمسايدى. امەريكان ۇكىمەتىنەن بىرنەشە رەت «ەسىرتكى تاراتقانىن قويسىن، ايتپەسە...» دەگەن ەسكەرتۋ كەلگەن ەكەن، كحۋن سا وعان: «مەنى الا المايسىڭ، جەڭە المايسىڭ، قالاعانىمشا ىشەم، قالاعانىمشا جۇرەم، ال، جازاتايىم ماعان قارسى ءبىر ارەكەتكە بارساڭدار، وكىنەسىڭدەر. ءتىپتى، ەكىنشى ۆەتنام سوعىسىن اشساڭ دا ماعان قولىڭدى جەتكىزە المايسىڭ» دەپ جاۋاپ بەرەدى. كحۋن سانىڭ كاپيتالى قانشا؟ ونى دا ەشكىم بىلمەيدى. وسى كۇنى كەيبىر ساراپشىلاردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ونىڭ اقشاسى الەمدەگى ەڭ باي دەگەندەردىڭ تىزىمىندەگى ادامداردىڭ اقشاسىنان الدەنەشە ەسە ء(تىپتى، ونداعان ەسە بولۋى مۇمكىن) كوپ كورىنەدى. كحۋن سانىڭ اقشاسى قالاي بانكتەردەن وتەدى، ونى دا ايىرۋ مۇمكىن ەمەس.  الەمدىك فيسكالدىك جۇيە كحۋن سانىڭ ءبىر تيىنىن قانشا ىزدەسە دە تابا المايدى. باتىستىڭ ءبىر بانكيرىنىڭ ء«بىز كحۋن سانىڭ اقشاسىن قالاي ىزدەسەك تە تابا المايمىز، ءبىز سول كحۋن سانىڭ اقشاسىن كۇندەلىكتى پايدالانىپ ءجۇرۋىمىز جانە ونى ءوزىمىز بىلمەۋىمىز مۇمكىن» دەگەنى بار.

الەمدىك ناركوترافيكتەردىڭ جارىمىندايىن كولۋمبيالىق ناركوباروندار قاداعالايدى، قالعانى، ياعني، جارتىسىنان استامى كحۋن سا مەن سونىڭ ادامدارىنىڭ قولىندا. ول ناركوترافيك وڭتۇستىك-شىعىس ازيادان باستالادى، بۇكىل رەسەيدى قامتيدى، ەۆروپا ەلدەرىنە بارادى، ودان ارى اسىپ امەريكا مەن انگلياعا، قىسقاسى، بۇكىل الەمگە جايىلادى.

كوتەرىلىستىڭ كومەسكى ءىزى كحۋن ساعا جەتىپ ۇزىلەدى...

ەندى اڭگىمەمىزدىڭ باسىنا – فرانتسياداعى لاڭكەستىك وقيعالارىنا قايتىپ كەلەيىك. فرانتسيا – ازيادان باستالىپ، بۇكىل ەۆروپانى قامتىعان الىپ ەسىرتكى رىنوگىنىڭ ءبىر بولىگى. كەزىندە فرانتسيانىڭ كولونياسى، وتارى بولعان سولتۇستىك افريكانىڭ زاڭگىلەرى مەن ارابتارى الجير مەن ماروككو ەگەمەندىك العاننان كەيىن فرانتسياعا اعىلدى. بۇلار – كەشەگى فرانتسۋز وتارشىلدىق وكىمەتىمەن اۋىز جالاسقان ارىپتەستەر، وتارشىلدىق ىسىنە اتسالىسقان جەرگىلىكتى اتقامىنەر ارابتار مەن زاڭگىلەردىڭ تۇقىمدارى.  ارينە، فرانتسيا بۇلاردىڭ بارلىعىن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. الايدا، اركىمنىڭ تاعدىرى ءار ءتۇرلى دەگەندەي. مول اقشامەن كەلگەندەر فرانتسۋز قوعامىنا ءسىڭىپ، بايىرعىلانىپ كەتتى. ال، كەدەي-كەپشىك «اراب كۆارتالى» دەپ اتالاتىن بومجدار مەن قايىرشى-مىسكىندەر تۇراتىن كۆارتالدارعا ورنالاستى. مىنە، سول كەلگەننەن بەرى جوقشىلىقتان شىعا الماي، ارقايسىسى ءار ءتۇرلى كاسىپتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، بالا-شاعانى اسىراۋ قامىندا ءجۇر.  ارينە، جۇمىسسىز ادام بارىنە بارادى. اقىرىندا فرانتسيانىڭ ءىرى قالالارىنداعى ەسىرتكى ساۋداسى وسى ارابتار مەن زاڭگىلەردىڭ قولىنا كوشتى. بۇگىندە «اراب كۆارتالدارى» فرانتسۋز زاڭدارىنا ەمەس، دجۋنگلي يمپەراتورىنا باعىنادى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. فرانتسۋز وكىمەتى ءبارىن دە بىلەدى، بىراق، قاتتى قيمىلعا بارسا، الەۋمەتتىك جارىلىس بولاتىنىن ءبىلىپ، امالسىز «جابۋلى قازان جابۋىمەن» دەپ وتىراتىن. الايدا، بيلىك جۇيەسىنە كۇندەردىڭ كۇنىندە نيكوليا ساركوزي كەلدى. نيكوليا ساركوزي – ۆەنگريادان شىققان قىپشاق اقسۇيەكتەرىنىڭ تۇقىمى. ارعى اتالارى وتكەن عاسىرلاردا تاعدىردىڭ ايداۋىمەن فرانتسياعا كەلگەن، جاڭا وتانىنا قىزمەت ەتىپ، فرانتسۋزداردىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن. نيكوليا ساركوزي 2007 جىلى بولاتىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنىپ وتىر. سايلاۋ الدىنداعى باعدارلاما-مالىمدەمەسىندە «فرانتسياعا سىلكىنىس كەرەك، فرانتسيا الەمدىك ساياساتتا ۇلكەن بەلسەندىلىككە جەتۋى كەرەك. مەن پرەزيدەنت بولسام، كوررۋپتسياعا، ناركومانياعا قارسى كۇرەسەمىن» دەپ نىق ايتقان. ارينە، كوررۋپتسيامەن كۇرەسەم دەپ بيلىكتەن دامەلى ءاربىر ادام ايتا بەرۋى مۇمكىن. بۇل – ادامعا ەشقانداي مىندەت ارتپايتىن پوپپۋليستىك ۇران. الايدا، ەسىرتكى تۋرالى اڭگىمە ايتىلعاندا جۇرتشىلىق ەلەڭ ەتە قالدى. اسىرەسە، ەلەڭدەگەن ارابتار مەن زاڭگىلەر ەدى. بۇل – ەلدەگى احۋالدى جاقسى بىلەتىن نيكوليا ساركوزي (سەبەبى، ىشكى ىستەر ءمينيسترى عوي) ۇكىمەت باسىنا كەلسە، ەڭ الدىمەن «اراب كۆارتالدارىنا» كىرىسەدى دەگەن ءسوز. بۇل كەزدە رەسەيدەگى ناركوباروندار نيكوليا ساركوزيدىڭ مالىمدەمەسىن دجۋنگلي يمپەراتورىنا جەتكىزىپ ۇلگەرگەن. فرانتسيا سياقتى قالىپتاسقان ەلدەگى ەسىرتكى ساۋداسىنا قاۋىپ ءتونۋى - شەتىن جاعداي. بۇل − پالەنباي ميلليارد دوللار اقشا اينالىمنان شىعىپ قالادى دەگەن ءسوز. مىنەكي، ۆەتنامنىڭ نۋ ورمانىنان جەتكەن جارلىق وسىلايشا پاريجدەگى جارلى-جاقىباي ارابتار مەن زاڭگىلەردىڭ كوتەرىلىسىنە اينالىپ وتىر. باستى ماقسات – قانتوگىس ۇيىمداستىرىپ، بار پالەنى نيكوليا ساركوزيگە جاۋىپ، ونى پرەزيدەنتتىك مارافوننان شىعارىپ تاستاۋ، بيلىككە جەتكىزبەي جەلكەسىن قيۋ. كىم جەڭەتىنىن 2007 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ناتيجەسىنەن كورەمىز.

«التىن وردا» اپتالىعى، 2.12.2005 جىل

Abai.kz