Resey, Qytay sekildi derjavalar Qazaqstandy tәuelsizdigin keshe ghana alghan otar elderding biri retinde әleumettik azattyqqa aparatyn jolgha týskenin qalamaydy. Sheteldikter әr kezde de otar elderge kirgende onyng baylyghyna óz ýstemdigin úzaghynan saqtap qalu ýshin «ókimettegi óz sybaylastaryn» paragha satyp aludy meylinshe paydalanyp, birte-birte sol elding ekonomikalyq jәne sayasy jaghdayyna baqylaudy óz qoldaryna aludy kózdeydi. Sebebi, jasyratyny joq qazirgi kezde qytaylyqtar men biylik arasynda ekonomikalyq sybaylastyq bar.

Ol az bolghanday qazaqtyng óz ishinen shyqqan qytaylyqtardyng óndirisin jýrgizip otyrghan «ortasha bastyqtary» bar kýsh – jigerin, aqyl-bilimin qandastaryn (júmysshylaryn) ezip-janshugha, qytayy qojalarynyng betine jel tiygizbeuge júmsaydy. Biz múny moyyndauymyz kerek. Osynday maqsatpen engen Qytay men basqa da sheteldik transúlttyq korporasiyalar býginde bizdi baghynyshty etip ústau ýshin ózderining bet-beynesin býrkemelegen otarshyldyqtyng jana jýiesin engizip jatyr. Búl ekonomikalyq búghau qazirding ózinde qazaq elin qylghyndyra bastady.

Búl az bolghanday týrli jolmen iri kólemdegi jerlerdi úzaq merzimge jalgha alghandardyng ishinde jerdi ekinshi dengeydegi bankterge kepildikke qoyylyp, qyruar qarjy nesiyege alynyp, biraq qaytarylmay kepilge qoyylghan jerlerding bank iyeligine ótip ketken jaghdayy bar. Mәselen, Almaty oblysy, Rayymbek audanynyng birshama jeri Eksimbankke ótip ketken. Qazir ol jerlerdi ne memleket ózine qaytara almay, ne halyqqa bere almay jatyr. Onday oqighalar respublika boyynsha az bolmauy mýmkin. Al kommersiyalyq bankterdi sheteldikterding satyp aluyna nemese bankting óz mýlkin erkin satuyna eshqanday tosqauyl joq. «Bankter kepilge qoyylghan mýlikti nesie qaytarylmasa sot sheshiminsiz-aq satugha shygharugha mýmkindigi bar, osy jolmen kóptegen jer telimderi sheteldikterding iyeligine ótip ketui ghajap «emes». Qúryltayshysy Resey bolyp tabylatyn «Sberbankte» qanday menshikter kepilde baryn da tekeserip jatqan qúzyrly organdar joq.  

Qazirgi kýni Qazaqstandaghy iri investor memleket Qytay ekeni jasyryn emes. Áuelgi kelisim qalay edi? Kórshimiz Qazaqstannyng Qytaymen shekaralas jatqan Batys ónirindegi kómirsutekterding kózin tauyp energetikalyq qorghanysty nyghayta otyryp shiykizatty tasymaldau kerek bolatyn. Sóitip, qytaylyq kompaniyalar múnay-gaz salasynda belsendi júmystaryn bastap ketti. Qazir elimizdegi múnay óndirisining 40 payyzy qytaylyq kompaniyanyng baqylauynda. Onyng ishinde CNPC – Aqtóbemúnaygaz kósh bastap túr. Derek kózderining aituyna qaraghanda Aqtóbe múnayynyng 90 payyz aksiyasy solardyng qolynda. Kósh bastaghanda da zang búzudan da, ekonomikalyq qiytúrqylyqtan da kósh basynda túrghan osy kompaniya. Onyng ýstine sheteldik azamattardyng (qytaylyqtardyn) Qa­zaqstan azamattarymen nekege túruy da belgili dәrejede qo­symsha mәseleler tuyndatady. QR «Sheteldikterding qúqyqtyq jaghdayy turaly» zanynyng 14-baby boyynsha Qazaqstan Respublikasyndaghy sheteldikter Qazaqstan Respublikasynyng azamattarymen jәne basqa adamdarmen nekege túryp jәne ony búza alady.

Qazaq memleketi múnay gaz salasynda otandyq kompaniyalardyng ýlesin arttyru turaly talap qoyyp, sayasat jýrgizip otyrsa da, «CNPC – Aqtóbemúnaygaz» ózining negizgi bas kompaniyasy «CNPC CHINA»-nyng qaramaghyndaghy enshiles kompaniyalardy damytugha basymdyq beredi. SNPS ting Qazaqstandaghy enshiles kompaniyalarynyng qúrylymy tómendegidey:

 1. «ChinaPetroleumTechnology&DevelopmentCorporation»

Qyzmeti: óndiru, tauar jәne jabdyqtardy tasu

Qazaqstandaghy enshiles kompaniyalary:

1. «Vostochnaya Korona» JShS;
2. «Aqtóbe Múnay Mash Komplekt» JShS;
3. «Aqtóbe Nefte Mash» JShS;
4. «Kaspiy Oil Teh Serviys» JShS;
5. «Syrdariya Nefte Serviys» JShS;

(Derekkóz: CPTDC saytynyng týsirilimi

http://www.cnpc.com.cn/cptdc/CPTDCNEW/CPTDCWorldwide/default.htm)

2. ChinaPetroleumEngineeringandConstruction (Group) Corporation

Qyzmet týri: injiniring jәne qúrylys

Qazaqstandaghy enshiles kompaniyalary:

1. «VSP Internasionali» JShS;
2. Chjunte Qazaqstan
3. «Arman-Qúrylys» JShS;
4. Qytaylyq injenerlik-qúrylys múnay kompaniyasy
5. Qytaylyq múnay korporasiyasynyng qúrylystyq jobalau júmysy boyynsha ashylghan qazaqstandyq JShS filialy

3. Great WallDrillingCompany

Qyzmet týri: búrghylau operasiyalary

Qazaqstandaghy enshiles kompaniyalary:

1. «KKBK Velikaya stena» JShS
2. «Vostok nefti y servisnoe obslujivaniye» JShS
3. «Batys-Múnay» JShS

Derekkóz: Great WallDrillingCompany atalghan JShS lardyng qúryltayshy ýlesi

4. ChinaNationalLoggingCorporation

Qyzmet  týri: geologiyalyq jәne geofizikalyq qyzmet

Qazaqstandaghy enshiles kompaniyalary:

1. BIDJIPY geofizikalyq qyzmet
2. KNLK Interneshnl Qazaqstan
3. M-tehserviys

(Derekkóz: http://www.hkexnews.hk/listedco/listconews/sehk/2011/1214/01251_1225624/E106.pdf)

Sheteldik monopolister (qytaylyqtar t.b) Qazaqstandy shiykizattyng qoymasy, kapitalyn ýstemelu jәne ónimin tiyimdi ótkizuding naryghy, shekten tys paydanyng kózi dep qaraydy. Qazaqtardyng sayasy jәne ekonomikalyq tirshiligne yqpal jasaytyn manyzdy tetikteri múnay, gazyn әbden iyelengen olar, endi mine qalghan óndirisi men auyl sharuashylyghyn, jerine (territoriyasyna) qojalyq etuge úmtyla bastady. Qazaqstan olarmen 24 mlrd dollar túratyn 50-den asa kelisimge qol qoydy. BAQ qúraldary býginde Qytaydyng 4 alpauyt auylsharuashylyq kompaniyasy, atap aitqanda CITIC, COFCO, Rifa Holding Group, AIJIU Qazaqstannyng auyl sharuashylyghy naryghyna taghy kirgenin jazdy. Resey eli Bayqonyr gharysh ailaghy jәne 7 әskery poligondar ornalasqan jerlerdi satyp alugha mýddeli. Sebebi Resey Bay­qonyrdy jalgha alghany ýshin jyl sayyn 15 mln. dollar әskery poligondar ornalasqan jer ýshin 24 mln. dollar tólep otyr. Eger ol jerlerdi jeke menshikke satyp alsa, oghan milliondaghan dollar aqy tóleuding qajeti bolmaydy.

Búghan qanaudyng kapitalistik formasyn qabat qoldanyp jýrgen jergilikti jer iyemdenushi ýstem tap, býginde 4 mln.ga jerge ie bolyp otyrghan latifundister men oligarhtardy, zandy túlghalardy jәne qosynyz. IYeliginde 100 myn, 200 myn, 400 myn, 500 myng tipti 800myng gektardan jeri bar V. Shkoliniyk, S. Tereshenko, S. Kulagiyn, V. Mette (marqúm), R. Madinov siyaqty alpauyttar payda boldy. Damyghan kapitalizm memleketterinde últtyq baylyqtyng 40-50%-nan astamy memleket menshiginde. Naryqtyq qatynastargha ótken qytaydyng ózinde 90% memleket menshiginde. Mәselen, AQSh  óz múnayynyng 80% tabysyna ie bolsa, Resey 60-65% - qaldyrady eken. Al, Qazaqstan múnaydan týsken tabystyng әr tonnasynan bar – joghy tek 16 payyz ýles alady eken. «Osynday jaghdaydy bile otyryp, jer satudyng nege alyp baratynyn seze otyryp, QR Par­lamenti nege jer satugha mým­kindik beretin zang qabyldaydy?» - deydi halyq. Jer qazaq halqynyng qolyndaghy songhy menshigi, strategiyalyq tetigi. Jerining tútastyghyna, halqynyng birligine, memleketining qauipsizdigine tóngen qauipti sezingen qazaq halqy QR Jer kodeksining qazirgi normalary Qazaqstan halqynyng mýddelerine sәikes kelmeytinin, óz qúqyqtarynyng saqtaluyn talap etip ereuilderge shyqty.

Ádette sheteldik monopolister azattyq alghan elderde ekonomikasynyng eng tabysty salalaryn - ken shygharu, óndeu óndirisin iyelenedi. Satyp alu, para beru jolymen biylik tetikterine de mýddeles lobbisterin kirgizip, kóp jenildikterge ie kelisim-sharttargha qol jetkizedi. Qoldary jetkesin óz talaptaryn zorlap úsynyp, búl elderdi ishten qanay bastaydy. Sheteldik monopolistik qanaudyng birte-birte memlekettik monopolistik qanaugha úlasuy «júmysshy tabyn» jәne halyqtyng basqa da bólikterining narazylyqtaryn tudyrady. Osydan tuyndaytyn eldegi kópti tolghantqan jalpyúlttyq daghdarystar terendey kele, búl әdette qalyng búqarany belsendi qimylgha, ashyq qarsylyqtargha barugha iytermeleydi. Monopolist sheteldikterding zorlyq-zombylyghy men jemqorlyqpen bylghanghan jergilikti sheneunikterding olarmen sybaylastyghy, ózgege tәueldilik, ekonomikalyq tapshylyq pen túrmystaghy múqtajdyq, enbekshilerding әleumettik qúqyqsyzdyghy «júmysshy taby» men «halyqtyng basqa jikterin» kóshelerge shygharady. Osylay biyleushi tap dәrmensizdiginen halqyn qanaushy tapqa qarsy arandatady.

Biz bir nәrseni anyq týsinuimiz kerek. Keshegi Atyrau, Aqtóbe, Janaózen, Batys Qazaqstan, Qyzylorda, Semey, Almaty ereuilshilerining kózdegeni: jerining býtindigin saqtap qalu, sonyng ishinde sheteldikterding sayasy - ekonomikalyq basybaylyghynan qútylu bolatyn. Ózinning yryzdyq búlaghyndy ózing biylep, óz qalauynsha ómir sýrgenge ne jetsin. Halyqty «eki jaqty qanau» degenimiz osy. Al, eki jaqty qanau terendey kele halyqtyng ekinshi bóligining narazylyghyn tudyrady. Narazylyq ushygha kele eriksizden «qanalushy tapty» (búqara) kóshege shygharugha mәjbýrleydi, búl AKSIOMA. Múnyng emi: ýkimet «Jer turaly kodekstin» 170-baby, 3-tarmaghy boyynsha qansha adamgha qansha jer berilgenin eseptep, qanshalyqty zana ayasynda oryndalghanyn júrtshylyqqa búqaralyq aqparat qúraldary arqyly jariya etui tiyis. Ýkimetting halyq aldynda esep beretin kezi keldi. Jerdi satu, jalgha beru men jer salyghynyng әdiletti, ekonomikalyq negizdelgen aqysy bel­gilenip, zanmen bekitilui tiyis. Aldaghy birer jylda paydalanylmay jatqan jәne dúrys iygeril­megen jerlerdi tolyq tý­gendep, olardy memleket menshi­gine alu mәselesin bastau qajet. Qazaq halqy auyl sharuashylyghyn sheteldiktersiz óz kýshine sýienip kótere alady. Búghan esh kýman bolmasyn.

Bir ghana Aqtóbedegi mitingide әdiletsizdikten tityqtaghan halyq qúnarly jerdi auksion arqyly ózimizding ghana emes, shet elding alpauyttaryna satudy kózdeytin kodeks baptaryn alyp tastaudy, jalgha bermeudi, jerdi satu, satyp alu ýdepici sharuanyng mýddesin kózdeui kerek, jer sharuashylyq ainalymynan shyghyp ketpeui, sharuanyng qolynan saudagerding qolyna ótip ketpeui qajet degendi kóterdi. Jergilikti júmysshylar men qytaylyqtardyng arasyndaghy jalaqy aiyrmasynyng tensizdigin aitty. Olar enbek jaghdaylaryn jaqsartudy jәne basqa da tiyesili әleumettik tendiktin, júmysshy mýddesining ókimet tarapynan qorghaluyn, demokratiyalyq qúndylyqtardyng saqtaluyn, talap etti. Búdan eshqanday da qúbyjyq izdeuding qajeti joq. Múndaygha olar sheteldiktermen auyz jalasqan memlekettik monopolisterding óktemdigin tejeu, óz qúqyqtaryn qorghau maqsatynda mәjbýrlikten bardy. Te­reng taldau men monitoring jasap almay, halyqtyng kelisiminsiz, tu syrtynan auyl sharuashylyghy salasyna sheteldik júmys kýshin tartu bastamalary әleumettik qaqtyghystargha úryndyraryn moyyndauymyz kerek.

Endeshe, «jerining tútastyghyn» tu etip, ishtegi әleumettik, qoghamdyq qatynastardy ushyqtyrushy  basty faktordyng biri - sheteldik qanaushy taptyng zannan tys is-әreketine qarsy narazylyq keltirgen búqaranyng «ekonomikalyq tәueldilikten» tuyndaghan tabighatyn týsinistkpen qabyldaghanymyz dúrys bolar edi. «Qojagha – sere qazy, qúlgha – sýiek-sayaq» kýiin keshken, keshegi kóshege shyqqan halyqtyng kózdegeni bar bolghany qazaq elining shynayy ekonomikalyq tәuelsizdigin saqtap qalu ghana bolatyn. Aytarym, elimizding tynyshtyghyn, birligimizding bektigin oilasaq Jer Kodeksine qatysty qúrylghan ýkimettik komissiya jogharydaghy jaylargha basa nazar audarady dep ýmittenemiz. 

Núrlybay Qoshamanúly, Jer kodeksine baylanysty Aqtóbe oblysy boyynsha qúrylghan ýshjaqty komissiya mýshesi

Abai.kz