...1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisinde qazaq jastary alangha shyqty. Últtyq mәseleni kóterdi. Kóshe-kósheni aralap, studentterdi mitingke shaqyrdy. Mәskeu men sol ortalyqqa qyzmet etetin jergilikti biylikting qangha bóktirip taratqan beybit, biraq rúqsat etilmegen jiynynyng arqasynda qazaq halqynyng últtyq namysy oyanyp, jýrekterinde ot payda boldy. Sol mitingke shyqqan azamattardy úryp soqqan, týrmege tyqqan, oqudan shygharghan, qyzdarymyzdy itke talatqan, orys júmysshylarynyng qolyna temir soyyl bergen adamdar әli de qasymyzda jýr. Al halyqty beybit mitingke shaqyrghan, mitingke qatysqan jandardyng barlyghy әdiletsiz jazagha úshyrady.  Tәuelsizdik alghannan keyin «Jeltoqsan kóterilisine» arnalghan eskertkish ornatyldy, bozdaqtargha «Halyq qahamany» degen ataqtar berildi. Biraq, eng qorqynyshtysy, qazaq jastaryn úryp soqqan, sottaghan, oqudan, júmystan shygharghan adamdardyng bir de biri halyqtan keshirim de súraghan joq, «senderdiki dúrys eken» dep, aqtalghan da joq.

...1988 jyly Qyzylorda qalasynyng institutynda «Qazaq tili memlekettik til boluy kerek» degen taqyrypta studenttermen, oqytushylarmen kezdesu ótkizdim. Kezdesuden song «Ana tili» degen úiym qúryldy. Men Semeyge baryp, osy baghytta kezdesu ótkizip jatqanda Qyzylordadan hat keldi. Memlekettik qauipsizdik komiyteti studentterden qúrylghan úiymdy tolyq talqandapty. «Qazaq tili eshqashan memlekettik til bolmaydy, búl ýkimetting sayasatyna qarsy» dep, jastargha búl mәseleni kóteruge tiym saldy. 1989 jyly qazaq tili – memlekettik til statusyn aldy. Al soghan qarsy júmys istegen adamdar sol toyda qasymyzda otyrdy... Qyzarmaydy, ynghaysyzdanbaydy! Olardyng eshqaysysy «senderding sol uaqytta kótergen mәselelering dúrys eken» degen sóz aitqan joq. Mýmkin, ishterinen «әtten, zaman ózgerdi ghoy, әitpese, biz senderge kórseter edik» dep otyrghan bolar.

... Áli esimde, 1990 jyly «7 qarashany toylamayyq, búl Totalitarlyq Kenes ókimetining dýiyege kelgen kýni» degen ýnparaq jazyp, Almatygha tarattyq. Týn ishinde 5 jasar qyzymdy  jetelep (ózimshe tapqan amalym ghoy), Aynabúlaq yqshamaudanyn aralap 20-30-day ýnparaq japsyrdym. Ertenine milisiyalardyng sol ýnparaqtardy júlyp, tastap tastap jýrgenderin kórdim. Bir jyl bolmay 7 qarashany toylau ózinen ózi toqtaldy. Eng qyzyghy, bizding ýnparaqtarymyzdy júlyp jýrgender «7 qarashany toylau kerek» dep kóshege de shyqpady, ózderining jasaghan júmystarynan ynghaysyzdanbady da...

...1991 jyly «Kenes ókimetin saqtap qaluymyz kerek pe?» degen býkilodaqtyq referendum ótti. Bizder Referendumgha qarsy shyghyp, «Eshqanday referendum bolmauy kerek, bizge tolyq tәuelsizdik qajet» dep, rúqsat etilmegen beybit mitingke shyqtyq. Bizge memlekettik organdar «shyqpandar, qúrtamyz» dep aibat kórsetti, jauapqa tartty. Ókinishke oray, referendumda halyqtyng basym kópshiligi (80 payyzday boluy kerek) Kenes ókimetin saqtap qaluymyz kerek degendi qoldady. Biraq, jyl ótpey jatyp, Kenes ókimeti ydyrap, tәuelsizdigimizdi aldyq. Bizdi sol uaqytta qudalaghandar qazir qasymyza jýr. Eng qyzyghy, solardyng barlyghy derlik «Tәuelsizdikting pәlenshe jyly» degen tósbelgimen marapattalghan...Qyzarmay-aq taghyp jýr.

...1991 jyly tamyz aiynda, Kenes ókimetining tiri kezinde, bir top búrynghy kommunistik partiyanyng basshylary tónkeris jasap, Tótenshe jaghday (GKChP) jariyalap, biylikti alyp qoydy. Búl – búrynghy Kenes jýiesin qaytadan qalpyna keltiruge baghyttalghan is-әreket bolatyn. Almatyda bizder búlargha qarsy shyqqan Elisinning sózin kóbeytip, avtobustardyng ishinde ýn paraq retinde tarattyq. Sol ýshin birneshe adamdarymyzdy tútqyndap, týrmege tyqty. Miting úiymdastyrdyq, kóshege halyqty shygharugha kýsh saldyq. Biylik «alangha halyqty shygharmandar, ez bolyp otyra berinder» dep bizdi taghy da jazalady, Alayda, 3 kýnnen keyin tónkeris jasaghandar jenilip, biylik zandy ýkimetke kóshti. Tәrtip organdary tez arada bizding adamdardy  bosatty. Biraq, «biz GKChP-ning jeniletinin bilmey qalyppyz» dep keshirim de súraghan joq, «senderdiki dúrys eken» degen sózdi de aitqan joq. Sazaryp otyryp aldy.

2004 jyly Qazaqstangha Elektrondy dauys beru jýiesi (AIS «Saylau») engizildi. Ol uaqytta men Respublikalyq Tәuelsiz baqylaushylar jýiesining basshysy bolatynmyn. Bizder elektrondy dauys beru jýiesining saylaudyng ashyqtyghy men jariyalylyghyn qamtamasyz ete almaytyndyghyn aityp, әlemge jar saldyq. Qazaqstannyng Ortalyq saylau komissiyasynyng ókilderi Venagha shaqyryldy. Olar OBSE-ge kiretin elderding saylau komissiyalarynyng basshylarynyng aldynda AIS «Saylau» jýiesining ashyqtyq pen móldirlikti qamtamasyz etetindigin dәleldeuge kýsh saldy. Olardan song sóz alghan men ózimning qarsy pikirdi aityp, dәlelderimdi keltirdim. ...Col uaqyttaghy «Dos, seniki dúrys emes» degen jandar osydan bes-alty jyl búryn elektrondy dauys beru jýiesin tolyq jauyp, bizding kótergen mәselemizing dúrystyghymyzdy ózderi moyyndady. Biraq «Doseke, senderding aitqandaryng dúrys eken» dep eshkim telefon soqqan joq.

...2007 jyly Almatydaghy Shanyraq yqshamaudanynda «zansyz salynghan ýilerdi qiratu» operasiyasy jýrgizildi. Arnayy kiyim kiygen, rezina oqtarmen jәne býlikshilerge qarsy qoldanylatyn granatamen qarulanghan 960 polisiyagha qatyn-balalardy qosqanda 2000-gha tolmaytyn túrghyndar qarsy túrdy. 80 polisiya qyzmetkeri jaraqat alyp, 1 tergeushi azamat otqa oranyp opat boldy. «Shanyraq shayqasynyn» aldynda, búl mәselege arnalghan mitingter boldy, qandy oqighagha jibermey, barlyghyn miting arqyly sheshkisi kelgenderding sózderi tyndamay, kýsh qoldandy. Qaqtyghystan son, ózderining jerlerin, ýilerin qorghaghan 25 túrghyn sotqa tartylyp, 9 aigha sozylghan sottan keyin 4 azamat úzaq merzimge týrmege qamaldy.  Bir jyl ótpey, janaghy «zansyz salynghan ýilerdin» barlyghy zandy qújattaryn aldy. Jas azamattyng qazasy men tórt jigitting azabyn kim kóteredi, ony eshkim de bilmeydi. Álde, shyndyqqa jetu ýshin, әdildikting ýstemdigin ornatu ýshin azamattardy qúrbandyqqa shalu – tabighy zandylyq pa?

...2016 jyly sәuir, mamyr ailarynda jer mәselesine baylanysty halyq miting jasaugha kýsh saldy. Biylik taghy da zandy belden basyp, «bolmaydy, senderdiki dúrys emes» dep, jappay eskertu, jazalau sharalaryn jýrgizdi. 

Aqymaq adamdar ghana tyrmany eki ret basady degen sóz bar. Bizding biylik búl tyrmany jýz ret basqan shyghar. Bizding biylik degenim – tәuelsizdikke deyin de, kók bayraghymyz jelbiregen kýnnen keyin de bizderdi basqaryp otyrghandar – sol kommunistik (komsomoldyq) nomeklaturanyng ókilderi. Olardyng basty ústanymy – qatelikterin moyyndamau. Olardyng Jarghysynda eki ghana bap bar siyaqty. Birinshisi – «Biylikting jýrgizip otyrghan sayasaty – eng aqyldy, eng kemenger, eng dúrys sayasat.  Oghan qarsylar ne kýmәndi pikir aitushylar – aqymaqtar, aiqayshyldar, narkomandar men maskýnemder nemese memleketti kýshpen basyp alghysy keletin ekstremiss-terrorshyldar».  Ekinshi bap – «Eger biylikting sayasaty dúrys bolmasa – birinshi bapty qayta oqyp shyghynyz»...

Biylik «sol uaqyttaghy senderding kótergen mәselelering dúrys eken» degen sózdi aitudan qorqatyn siyaqty. Mýmkin, búl da dúrys shyghar, sebebi sol sóz auyzdarynan shyqqan kýni «onda sender biylik basynda boq jep otyrsyndar ma?» degen súraqtyng qoyylatynynda dau joq... 

Shynyn aitqanda, joghrydaghy jaghdaylardy qazaq atamyz «ekijýzdilik» dep ataydy.

Biylik ózine syn aitatyn, nemese biylikting qabyldaghan zandarynyng kemistik jerin kórsetken azamattardan emes, shyn mәnindegi qylmystyq, terrorshyl toptarmen kýres jýrgizui shart.

Biylikting ózinde jauapkershilik bolmasa, jogharydaghy oqighalar qaytalana beredi eken. Áriyne, olar birde «zaman solay edi» dep aqtalady, endi birde «búiryq solay boldy» dep mingirleydi. Sol arqyly halyqtyng seniminen airylady.

Osynday ynghaysyz jaghdaygha qalmas ýshin, biylik oryndary (atqarushy da, zang shygharushy da) reforma jasamas búryn halyqpen, onyng ishindegi sol mәselemen ainalysyp, sol mәselege jandary auyryp jýrgen azamatarmen aqyldasyp alu kerek. «Qazaq tilin qúrtatyn bir reforma jasayyn dep edik» dep Múhtar aghany shaqyryp aqyldasyndar. «Orta mekteptegi naqty ghylymdardy aghylshyn tilinde oqytayyn dep jatyrmyz, osyghan qalay qaraysyz» de akademik Asqar Júmadildaevti shaqyryp alyndar. «Oralmandary qazaq jerine keltirmeytin súrqiya tәsilderimiz bar edi» dep Auyt Múqit bauyrymyzdy shaqyrynyzdar. «Kelesi saylauda Preziydentimizge 99 payyz dauys bergizemiz, pikirinizdi aitynyz» dep meni de shaqyrugha bolady. Aytpaqshy, jer jóninde Maqsat Núrypbay degen azamat bar. Bәrin býldirip, birimizdi birimiz boqtap bolghannan keyin mәmlege kelu qyiyn bolady. Áriyne, biz – qazaqpyz, kekshil emes - keshirimdi halyqpyz. Biraq, sóz aitqyzbay tútqyndap, jazalap, keyinnen, bizding kótergen mәselemiz shyndyqqa ainalyp, ómirding ózi moyyndatsa, qasymyzdan tomsyrayyp, qabaqtaryndy týiip ótip ketpender. «Ómirden, tarihtan sabaq alu» degen sóz bar. Jogharydaghy oqighalardy taghy da jalghastyrugha bolady. Qazirgi kýni búlardyng barlyghy  – tarih jәne Sizderge sabaq.

Dos Kóshim, qogham qayratkeri

Abai.kz