Júma, 22 Qarasha 2024
Mәiekti 8242 0 pikir 3 Mausym, 2016 saghat 17:54

QAZAQQA QARSY AQPARATTYQ SOGhYS. KIM JENEDI?

Qazaqstannyng mediakenistigindegi Reseyding aqparattyq ónimi azday, endi kýni keshe ótken EAEO elderi basshylarynyng kezdesuinde Resey preziydenti V.Putin ortaq aqparattyq kenistik qúru iydeyasyn taghy da úsyndy. Putin bizdin  elimizge kelgen sayyn Resey men Qazaqstangha ortaq aqparattyq kenistik boluy kerek degendi qayta-qayta aituynyng ózinen-aq Reseyding bizge qarsy qanday pighyl ústanatynyn angharu qiyn emes. Átten, oghan «Búnynyz ne, Preziydent myrza, biz óz bolashaghymyz, algha qoyghan óz maqsaty bar azat elmiz», -  dep biylik basyndaghy bireui de aitar emes. Sondyqtan, olar múnda tegeurindi aqparattyq qarsylyq bolmaghan son, erkin qimyldauda.   

Reseylik aqparat degenimiz – Reseyding basqalargha ýstemdik, zorlyqshyl sayasatyn nasihattau. Biz qolymyzdaghy býkil aqparat qúraldary arqyly býgingi úrpaghymyzgha Reseyding iydeyalaryn sinirip jatyrmyz. Al, bizben tili bir, dili bir, dýniyetanymy úqsas elderdegi jaghday múnshalyqty alandatarlyq dengeyde emes. Aytalyq, kórshiles  Ózbekstan, Tәjistan, Týrkimenstan Reseyding imperiyalyq ambisiyasyn aiqyn angharyp, der kezinde qarsy sharalar qabyldap ýlgergen.   Búl elderde Reseyding aqparattyq shabuyly tegeurindi toytarysqa tap boldy. Aytalyq, Tәjistanda tәuelsiz BAQ AQSh pen Euroodaq elderining qarjylyq qoldauymen qúrylghan, yaghni, búl elderde Reseydin  ozbyrlyghyna oryn joq. Qazaqstanda kerisinshe, reseylik BAQ ýstem, reseyshil pikirler men iydeyalar ótimdi-aq.

Reseyding aqparattyq-psihologiyalyq soghys konsepsiyasy KSRO qúlasymen-aq, yaghny 1990-jyldardyng ortasynda jasalghan. Onyng basty tórt qúramdasy bar: «qarsylastyng baylanys jýiesin búzu, habarlamalardy qaghyp alu,  kompiuterlik jelilerdi búzu, jalghan aqparat taratu arqyly qoghamdyq pikirge yqpal etu» (astyn syzghan – D.IY.). Qazirgi Reseyding kórshi elderge qatysty ústanymy patshalyq kezendegi otarshyldyq sayasattyng zandy jalghasy jәne búl qazaqqa qarsy qaruly-qarusyz, sayasi, ruhaniy-mәdeny soghys bir sәt te toqtaghan emes. Resey qazaqty  baghyndyryp, túqyrtyp, bodandyqta  ústau maqsatynan eshqashan bas tartpaydy. Qazirgi  Resey búl maqsatty jasyryn da, Jirinovskiy, Limonov, Prohanov siyaqtylardy arsyldata sóiletip qoi arqyly ashyqtan-ashyq ta jýrgizip otyrghany aqiqat. Áli de Qazaq elining taghdyryn  osydan ýsh jýz jyl búryn josparlaghanday sheshkisi keletin kýshter bar. Býginde búl  sayasat býkil syrtqy mәselelerde kelisimge kelu (TMD, EAEO, Kedendik Odaq  jәne basqa úiymdar), orasan zor tabighy resurstardy iyemdenu, shiykizattyq baza retinde saqtap qalu, Ortalyq Aziya elderine dәliz   ashu, saudadaghy artyqshylyqtardy paydalanu týrinde iske asyrylyp jatyr.

Sonymen, qazirgi Qazaqstandaghy reseylik  ýgit-nasihattyng negizgi formalary mynalar:

-  Alauyzdyq tughyzu (últaralyq arazdyq, dinaralyq jekkórinish

 sezimderining tuuyna әser etu);

- eldegi separatistik kónil-kýidi qoldau (negizinen BAQ tarapynan); osy

rette «Ukrainadaghy maydannan song kelesi kezek Qazaqstandiki» degen alypqashpa, arandatqysh sózder;

- orys tildilerding mýddesin qorghaudy syltauratu («orys mektepteri

azayyp bara jatyr, orys tilining jaghdayy mýshkil, biyliktegi orystardyng ýlesi az, orystardyng Qazaqstanda bolashaghy joq», t.s.s.); 

- Qazaqstannyng qalyptasuynda Reseyding rólin asyra kórsetu, elimizde

 «orystar bolmasa bәri qirap qalady» degen týsinikti nasihattau, jarnamalau.  Osynyng bәri 20 ghasyrdaghy kenestik nasihat – «Qazan tónkerisi bolmaghanda qazaqtar jabayy bolyp, malyn aidap jýre beretin edi» degen sandyraqtyng saldary;

- jemqorlyqpen, avtoritarlyq biylikpen kýresudi syltau etip shiyelenis otyn jaghu jәne t.s.s.

Qazaqqa qarsy osy myltyqsyz maydannyng beleng aluyna qazaq qoghamynyng jaybaraqattyghy, enjarlyghy, kelimsek ataulynyng kónilin tabugha dayyn túruy,  jalpaqshesheyligi, shekten tys tózimdiligi kinәli deuge tolyq negiz bar. Reseyge barlyq jaghynan adaldyq tanytudan qazaqtar aldyna jan salar emes. Oghan bir mysal,   qazirgi postkenestik kenistikte qazaqstandyq túrghyndar – býgingi reseylik aqparatty eng kóp tútynushylar.    

Bizding  elimizde Reseyding aqparattyq mýddesin iske asyratyn arnalargha keletin bolsaq, olar tym kóp jәne sonysymen de qauipti:

  1. Qazaqstanda taralatyn reseylik baspa jәne elektrondy BAQ, tele-

radioarnalar, kitaptar, oqulyqtar, kino, mulitfilimder.

  1. Qazaqstannyng ishindegi  kýshter (keybir oppozisiyalyq aghymdar, 

qazaqfobty BAQ, qazaqqa qarsy elita, orystildi intelliygensiya, t.s.s.).

  1. Internettegi reseylik domender, әleumettik jeliler. 
  2. Ghylymi, tehnikalyq, ekonomikalyq, әleumettik, mәdeny jәne taghy

basqa aqparattyng basty kózi retinde reseylik aqparatty tútynu.

  1. Kommersiyalyq emes úiymdar, qoghamdyq birlestikter.
  2. Shygharmashylyq mamandyq ókilderinen qúralghan toptar qazaqqa qarsy

filimder, kitaptar jazady, olar yntalandyrylady, syilyqtar alady, laureat atanady jәne t.b.

  1. Erkin jurnalister – orysshyl iydeyalardy tegin taratady, búl tarihy

qalyptasqan ýrdiske ainalghan.

  1. Kelesi top – әleumettik búqara, qatardaghy adamdar – orysshyl aqparatqa kózsiz senetin, berilgen, әleumettik refleksteri qatty damyghan kenestik kezendi ansaushylar, búrynghy jәne qazirgi kommunister, júmysta, t.b. jerlerde qazaq iydeyasynyng kýsheygenine narazy top. Qazaqqa qarsy aqparatty qoldaytyn, separatist blogerlerdi nasihattaytyn, reseyshil forumdardy, әleumettik jelilerdegi negativti aqparatty birimen biri bólisip, taratugha asyghatyn top.  Orystyng qazaqqa qarsy sayasatyna ishki  satqyndyq ta edәuir kómek kórsetip otyr  (tayshybekovter).  
  1. Sary basylymdar, ondaghy jariyalanymdardyng sapasy tómen bolsa da

óz tútynushylary bar.

  1. Týrli mәdeny is-sharalar  ótkizu, orys diasporasyn qoldanu. Mәdeny ortalyqtar, kazaktar qozghalysy, diny úiymdar betperdesin jamylyp, orystyng imperiyalyq ambisiyasyn qoldau, separatistik kónil-kýiding shoghyn ýrleu. 

Osylaysha, orystyng mediamashinasy   jolyndaghynyng bәrin jaypap, ózine baghyndyrghysy keledi.  Oghan dem beretinder, otqa may qúyatyndar jetkilikti. Osy tústa kimning auzynan shyqqany belgisiz «qazaqtyng jauy – qazaq» degen sandyraq sóz qazaqfobtyq iydeyalardyn  taraluyna yqpal etude.

Al endi Qazaqstandyq aqparattyq kenistikting qazirgi qúramyna qarasaq, Baylanys, aqparattandyru jәne aqparat komiytetining derekteri boyynsha, elimizde 2000-gha juyq baspa BAQ  bar, elektrondy BAQ – 300-ge juyq. Tirkelgen 1364 gazet pen 522 jurnaldyng 76%-y jekemenshik. 

Otandyq radioarnalar barlyghy – 59, onyng ishinde memlekettik – 6. Jeke menshik – 56 radioarna bar. Búl arnalardyng muzykalyq kontentin negizinen sol orystildi әuender qúraytyny mәlim.   

Otandyq medianaryqta 98 telearna tirkelgen, onyng ishinde «Habar» men «Qazaqstannan» basqa ónirlerde habar taratatyn 7 memlekettik arna bar, qalghandary jeke menshikke qaraydy.  «Habar agenttigi» AQ-na «Habar», «24 KZ», «Kazakh TV» jәne «Bilim jәne mәdeniyet» arnalary kiredi. «Qazaqstan» RTRK» AQ-nyng qúramynda onyng oblystardaghy filialdary jәne «Balapan», «Kazsport» pen  «Pervyy kanal Evraziya» (!) bar.

Al, Qazaqstanda tirkelgen jәne respublika aumaghynda taralatyn sheteldik radio jәne telearnalar:

Barlyghy – 254, onyng ishinde reseylik arnalar – 168 (!) (salystyratyn bolsaq: AQSh-tyng 10 arnasy, Úlybritaniyanyng 24  telearnasy habar taratady). Bәlkim, búny tútynushylardyng súranysy,   orystildilerding basym boluynan dermiz. Biraq, býgingi qazaqtar arasynda  basty til orys tili boluy keshegi kenestik kenistikting әseri degennen góri, reseylik aqparattyng shekten tys taraluynan desek shyndyqqa jaqyndau bolar edi. Reseylik telearnalar ózderining  media-qojayyndarynyng jeke nemese korporativtik mýddesine say qazaqstandyq qoghamdyq  sanany emin-erkin ulap jatyr. Býgingi kýni ol arnalardyng barlyghy әlemdegi  sayasi, ekonomikalyq oqighalardy putindik sayasat prizmasynan berude. Sodan da Siriyadaghy, Ukrainadaghy soghystyng orystyq núsqalary bizde ótimdi. Tipti, tayauda Ázirbayjan-Armeniya arasyndaghy jer dauyn  da orys jurnalisteri kórer kózge búrmalap, ózderinshe tәpsirlegen bolatyn.   

Qazirde jalghan, ótirik tezisterdi týrli aqparat kózderi arqyly dýrkin-dýrkin qaytalau, migha synalay kirgizu, shegeleu ýrdisi keninen jýrip jatyr. Osylay aqparattyq shabuyl mentaldyq virusty taratyp, odan әri kóbeide. Búl aurudyng týri tәrizdi, immuniytet nashar bolsa, tez júghady. Ásirese, qazaq siyaqty úzaq uaqyttyq otarshyldyqtan, genosidterden immuniyteti әlsiregen últ ýshin qaupi orasan zor.

Osynyng bәri qazirgi Qazaqstannyng aqparattyq qauipsizdigine  tónip túrghan basty qater – qazaqstandyq BAQ-tyng ishki naryqtan shettetilui, yghystyryluy, otandyq sayasi, ekonomikalyq, mәdeny salalardyng sheteldik, negizinen, reseylik aqparattyq qúrylymdargha tәueldiligining kýshengi ekenin kórsetedi. Búl – óte qauipti ýrdis, Reseyding aqparatyna tәueldilik onyng aqparattyq otaryna ainaldyrmay qoymaydy. Aqparattyq qauipsizdik shekarany kýzetuden bir de bir kem emes dýnie ekendigin oilasaq, búl kemshilikti týzetu uaqyt kýttirmeydi.

Múnda әsirese aqparattyq shabuylgha tez qarymta qaytaratyn, ótirikting betin ashatyn, sauatty qarsylyq tanyta alatyn sarapshylardyng róli zor.  BAQ-taghy, ghalamtordaghy, әleumettik jeliler men sayttardaghy әrbir aqparatqa syny kózben qarap, oitalqydan ótkizu, qalay bolsa solay bólisuden (repost, perepost) aulaq bolu teris aqparattyng tarauyn toqtatady.  Biz әrqaysymyz aqparat aidynynda  ózimizge manyzdy aqparatqa ie bolyp, manyzdy aqparatty jaghymsyz aqparattan ajyrata bilip, sol manyzdy aqparatty eldik mýdde túrghysynan tarata alghanda ghana elimizding әrbir azamaty da, memleket te ózin  qauipsiz sezinuine bolady.

Sonday-aq, qazir qazaq jәne aghylshyn tilderine basymdyq beru aqparattyq kenistiktegi orystyng pozisiyasyn birshama tómendete alady. Oghan  qosa, Batys elderining Reseyge qarsy sanksiyasynyng saldary da orys nasihatynyng kýsh-quatyn ekonomikalyq jaghynan birshama әlsiretui tiyis. Óitkeni, kez  kelgen nasihat qarajatty qajet etedi. (Aytalyq, AQSh ózining jaghymdy imidjin kóteru ýshin jylyna 300 mln. dollar júmsasa, Resey jylyna 170-180 mln. rubli bóledi).

Aqparat dәuirinde aqparat kimning qolynda bolsa, jenis te sonyng qolynda.  Búqaranyng sanasyn basqaru, mengeru – qoghamdy, memleketti basqarugha alyp keledi. Sondyqtan, Qazaqstannyng memlekettik aqparatyq sayasaty qazaq memlekettiliginin, eng әueli qazaqtyng últtyq sanasynyng damuynyng dәl qazirgi kezendegi erekshelikterin negizge ala otyryp әzirlenui jәne iske asyryluy tiyis. Aqparattyq ýstemdikten qútyludyng alghysharty – shetelding aqparatyna tәueldilikten qútylu. Búlay  bolmasa, tәuelsizdik, el men jerding egemendigi turaly sóz aitu jartykesh tirlik bolyp qala bermek. 

Dina Imambay

Abai.kz

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1462
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3229
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5314