“Jas Alash” gazetining redak­siya­syna múhittyng arghy betinen arnayy hat keldi. Hat joldaushy– qazaq әdebiyetining kózi tiri klassiy­gi Múhtar Maghauin aghamyz. Múhang qazir Vashingtonnyng irgesindegi Rokvill kentinde túryp jatyr. Eng basty janalyq, jazushy “Shynghys hannyn” tórtinshi kitabyn tәmamdapty. Tórt kitaptan túratyn asa qúndy búl enbekting qazaq tarihy ghylymyna zor betbúrys jasaytynyna, últtyq tarihymyzdy zertteu men zerdeleudi jana arnagha búryp, bayandy qalypqa týsiretini­ne de esh kýmәn keltirmeymiz.

“Songhy ýsh-tórt aida shygharmalarymnyng 22 tomdyq tolyq jinaghyn týzip qoydym” depti jazushy. Búghan da qatty quandyq.

M.Maghauin gazetke qazirgi til­búzar sauatsyzdyq turaly jana, búryn esh jerde jariyalanbaghan maqalasyn jiberipti. Qúday qalasa, gazetimizding aldaghy nómir­lerining birinen búl maqalany oqityn bolasyzdar.

Alysta jatqan aghamyzdy alandatyp otyrghan taghy bir mәsele – jer mәselesi. “Jer turaly talas qyzyp jatyr ghoy, búl rette júr­ty­myz әreketsiz qalmauy kerek” deydi M.Maghauiyn. Jazushy osydan 17 jyl búryn “Jer – qazaq­tiki!” degen maqala jazghan eken. Búl maqala kezinde kserokspen kóbey­tilip, jer turaly zertteuler jasap, dauys kóterip jýrgen jazushy, jurnalist Sapabek Ásip aqsaqaldyng tilegi boyynsha Qazaqstan parlamentining mýshelerine taratylyp ta berilipti. Maqalanyng ózi “Júldyz” jurnalynda (№8, 1999 jyl) jariyalanghan.

Biz býgin Múhtar Maghauinning osy maqalasyn oqyrmandar nazaryna qayta úsynudy jón kórdik. Jazushynyng oiy men sózi eskiru bylay túrsyn, qayta búrynghydan da ótkirlene, ótimdi bola týskendey.

Býgingi Qazaqstan respubliy­ka­sy­nyng shegindegi barlyq Jer – qazaq halqynyng jekemenshigi bolyp tabylady. Qazaq halqynyng jekemenshigi. Dalasy men tauy, ormany men qúmy, jazirasy men shóli, ózeni men kóli. Ýstindegi barlyq iygilik, astyndaghy barlyq qazyna. Týgeldey qazaqqa tiyesili.

Álbette, Qazaq-Ata iyeligindegi jer kesimi búdan әldeqayda mol edi. Osy ghasyrdyng әuelgi bóliginde, so­vettik jana shekara mejesi syzylghan­da orys qarauyna ketken: Qúlyndy dalasy men Ombynyng týstigi, Oryn­bordyng qalasy men soltýstik-batys moynaqtaghy qara topyraqty birneshe audan, Edilding bergi beti – Qighash pen Bozan aralyghyndaghy suly, nuly ónir; Resey bizdi ózi ghana talaghan joq, tynysy tarylsyn, qoly baylanyp, ayaghy túsalsyn dep, ghasyrlar boyy qa­zaqtan enshisi bólinbegen qara qalpaq­ty ózbekke ótkizdi, taza qazaq qonys­tanghan Ýshqúdyq pen Tamdyny tónire­gimen týgel kesip berdi, onymen de toqtamady, týpki jospar – Qazaq­standy bólshektep, birjola ydyratu­dyng bastamasy retinde әueli Bos­tandyq audanyn, sodan song Myr­zashól aimaghyn tili mayda aghayyngha enshiledi; sovetten búrynghy, pat­shalyq Resey ozbyrlyq otar bóli­sinde Qytaymen mәmile tauyp, Ilening basy – Kýnes pen Tekesti, Tarba­ghataydyng shyghysy, Qaramay, Jayyr­dan tartyp, Boghdagha deyingi baytaq atyrapty, býkil Ór Altaydy ordaly qalyng qazaqtan kesip tastap edi; “tyng kóteru” atalghan, qazaqty birjola jynyshtau nauqany kezinde Reseyge atau­syz ketken qanshama kolhoz, sov­hoz aumaghyn aitpaghanda, bizdi Mon­ghol elimen jalghastyryp jatqan, ainalasy at shaptyrym ghana jalghyz Jaza­tyr alqabynyng ózi nege túrady – qatarlas qazaq arasyna syna qaghyl­dy, endi Bayan-Ólgeyden qatynau ýshin eki ret shekaradan ótu kerek bolyp túr. Syrtta qalghan, jat júrtqa kóz sýzgen elding zaryn, jyrtqysh impe­riya­lardyn, óktem halyqtardyng zor­lyghymen iyesinen aiyrylyp, basqa­nyng tabanyna týsken jerding múnyn aityp tauysa almaysyz. Men zamannan zaman ozghanda, osy atameken jerler­ding birazy qazaqqa qaytyp oralaryna nyq senem. Sonymen qatar, bola­shaqtan ýmit kýte otyryp, býginimizge tәuba deuge tiyispiz. Ol tәuba – Tәuel­sizdik, әlem qauym­dastyghy moyynda­ghan Qazaqstan respublikasynyng tu kóterui. Qalay desek te, aiyrylghany­myzdan – saq­tap qalghanymyz kóp eken: qamtyghan kólemi jóninen al­ghanda, Qazaqstan – әlemdegi eng baytaq elderding biri, Resey, Qytay, Amerika Qúrama Shtattary… taghy bir alyp elderding ókshesin basyp, toghyzynshy orynda túr, әzirshe jer kólemi jóninen alghanda, al búl jeri­nizding ýsti beyish, asty kenish, bayly­ghyna eshkim shendese almaydy. Baytaq el, bay ólke.

Býgin sol baytaghynyz bojyrady, baylyghynyz talandy, Altyn Ordany joqtau jyrlarynyng birinde aityl­ghanday, azamat azdy, júrt tozdy. Biraq qasiyetti qara jer – qazaq jeri tabanymyzdyng astynda túrghanda, bәri de qalpyna keler, el – ensesin jazyp, er – múratyn tabar dep oilaushy edik. Qara jerden tabanymyz taymay túrsa… Endi sol, qasiyetti qara jerding ózine qater tónipti. Aspan qúlaghan joq, topan qaptaghan joq, ózinen ózi qúrdymgha ketpek. Ózinen-ózi emes. Ózgeshe bir kýshterding dýmpui­nen. Búrynghy myng zorlyqtan astam jalghyz-aq auyz tozaqy sózben. Ol – “Jer satylady!” – degen sóz.

Jerdi satu, dәlirek aitsaq, ken­bay­taq qazaq jerining qúiqaly, kenishti biraz bóligin ózinin, ólekse ýrim-búta­ghynyng jekemenshigine kesip alyp, qalghan qanshama aimaqty qaltaly kelimsekterge ýlestirip, osy Jerding bayyrghy túrghyny qazaqtardy mәngi­lik qúldyqqa baylau – sovetten týlep úshqan kósemderimizding kenezesin keptirgen múnarly múraty bolatyn. Býgin emes, búdan alty-jeti jyl bú­ryn, biz – bostandyqqa jettik, elimiz tәuelsizdik aldy dep, qúrghaq quanysh­qa lepirip jýrgen, olar – iyesiz mal, qisapsyz baylyqqa kez bolyp, keneu­siz úrlyqqa kóshken, bar biylikti bir-aq maqsatqa – jeke basynyng paydasyna ghana júmsap jatqan, búdan da zor óktemdikke – jana milliardtargha jol ashqan әuelgi kezende. Jerdi satpay, yaghni, jekemenshik esebindegi tauargha ainaldyrmay, isimiz onal­maydy dep ózeuredi. Orys alsa qay­te­di, orman alsa qaytedi, basqa bir jaqqa arqalap alyp ketpeydi, búida­sy ózimizde emes pe dep kólgirsidi. Tezirek ýlestireyik dedi. Barlyq iste kónbis qazaq dәl osy joly dýrkirey kóterildi. Jer – Anamyz, satugha bolmaydy, Anamyzdy satsaq, onbaymyz desti. Osy orayda qanshama qisyndy uәj aitty. Álde, basqa, manyzdyraq, yaghny dau-damaysyz, enbeksiz týsimi mol sharualargha aldandy ma, әlde kópting sesinen qaymyqty ma, Jerdi satu turaly әngime toqtaldy, biraq óshpedi, byqsyp, týtindedi de jatty. Satu kerek… Shirkin, satsa ghoy… Eng ghajaby, preziydentinizden bastap, biz­ding ýkimetimizding barlyq isin kýs­tanalap, teriske búratyn, sonymen qatar, tәuelsizdiginizge kekete, kýle qarap, qazaqty kemshin nәsil dep ja­riyalaghan, qazaq tilin adamzat tilde­rining qatarynan shygharyp tastaghan, kisilik keyipten júrday mәngýrt-podo­noktordyng ózi osy jer satu mәsele­sine kelgende biyleushilermen auyzdas shyqty, jerdi jekemenshikke ótkizsek qana kósegemiz kógeredi desti, әriyne, “anandy…” – degen sóz­ding maghynasyn bilmeytin sabazdar qazaqsha emes, oryssha aitty, al olargha sol tilde “idy ty әlgi myqtygha” dep, sabap alatyn bir búzyq shyqpady, bәlkim, aitqysy kelmedi, qoly barmady, dәl osy arada – til mәselesi siyaqty, jer mәselesinde de ýkimeti­miz­ben ýndes kelip otyr ghoy, al qazaq patsha zamanynan beri úlyqty syilap ýirengen. Aqyry, әlgi silimtik­terding aitqany dúrysqa shyqty: Jer satugha týsken joq, sonyng kesirinen, kósegemiz kógergen qayda, bozardyq, quardyq… azdyq, tozdyq… Qazirgi eko­nomikalyq auyr jaghday, halyq­tyng qayyrshy túrmysy… emes, – ekonomika órlep barady, halyq bayyp barady, joq, ol emes, ol emes, myna jalqau, aqylsyz eldi basqaru, tejeu­siz biylik jolyndaghy kýtpegen qiyn­dyqtar, әlbette, sol jerding satylmay qalghanynyng zardaby… degen sheshimge keledi bizding sýiikti ýkime­timiz, tuysqan kósemderimiz. Sóitip, byqsyp jatqan shalany, ýstine shiyki múnay qúiyp, qaytadan ýrlep, op-onay tútatady da, qauqarsyz parlamentke Jer turaly zang jobasyn úsynady. Jazghy demalysqa asyghyp otyrghan parlament búl joly da birlik, yntymaq tanytty, jan qina­may, atalmysh Zandy alghashqy oqy­luynda maqúldandy degen sheshim shyghardy. Onyng mәnisi – kelesi oqy­lymda Zannyng qúrghaq jerin maylaydy, ketik jerin syrlaydy, sóile­min mipazdaydy, sózin jylmitady – túta­symen, birjola qabylday­dy. Ol degen – Jer – jekemenshikke satylady degen sóz.

“Jer – satylady!” – deydi ýkimet pen parlament. Olardyng artynda kim túrghany belgili.
“Jer satylmaydy!” – deydi halyq – býgingi kózi ashyq býkil qazaq qauymy. Olardyng artynda myng jyldyq tariyh, ótken aruaq amanaty, keleshek úrpaq mýddesi túr.
Eng aldymen aitarymyz – Jerdi satugha eshqanday qúqyqtyq negiz joq. Óitkeni búl Jer – qazaq halqynyng jeke menshigi. Ata-babasynyng qany­men juylghan, sýiegimen tynaytylghan. Toqsan toghyz buyn әuletin ósirgen. Búghan – ótken tarih kuә.

Qazirgi Qazaqstan respublikasy­nyng territoriyasy – osy ónirdegi bayyrghy júrt qazaq halqynyng ata mekeni bolyp tabylady. Qazaqtarda basqa bir meken, basqa bir otan joq. Yaghni, qazaq halqy tek qazirgi Qa­zaqstan respublikasy sheginde ghana ózining últtyq erekshelikterin saqtap, últ mәdeniyetin damyta alady. Qa­zaqstan respublikasy – qazaq halqy­nyng birden-bir últtyq memleketi. Búl jaghday tek territoriyalyq iyelik ar­qyly ghana emes, halyqtyng ghasyr­lar boyy ótken tarihy jolymen de tyghyz baylanysty.

Alghashqy qauymdyq qúrylys ydyraghannan songhy kezendegi tarihta izi qalghan saqtar, ýisinder, qanly­lar jәne ghúndar – qazaq halqynyng ejelgi ata-babalary. Solar qúrghan taypalyq birlestikter bizding arghy babalarymyzdyng osy ónirde orny­ghyp, úrpaqqa úrpaq jalghauyna negiz boldy. Qazirgi Qazaqstan jerine tikeley qatysty Úly Týrik qaghandyghy, onyng ishinde Batys Týrik qaghandyghy, odan songhy Týrkesh qaghandyghy, Qar­lúq qaghandyghy, Oghyz memleketi, Qarahan handyghy, Qimaq jәne Qyp­shaq birlestikteri – bizding ejelgi mem­lekettik qúrylymdar bolyp esepte­ledi. Búl zamandarda (V-XII ghasyrlar) bizding ata-babalarymyz ózderining eldik dәstýrlerin qalyptastyrdy, әskery zor quatqa jetip, óz kezenine say mәdeniyetting ozyq ýlgilerin tudyrdy. Altyn Orda zamanynda, onyng qúramyndaghy, qazirgi Qazaqstan respublikasynyng shegin qamtyghan Kók Orda túsynda (XIII-XV ghasyrlar) eldik sana birinshi oryngha shyqty, keyin qazaq atalghan halyqtyng últtyq beynesi, ózindik sypaty, naqty meken-jayy búrynghydan góri aiqyndala týsti. Altyn Ordanyng ydyrau keze­ninde qúrylghan, alghash ret 1456 jyly tu kótergen Qazaq Ordasy qazaq halqynyng óz esimimen atalghan últtyq memleketi bolyp tabylady. Osy bir tústa jalpytýriktik ortaq arnadan bólinip, qazaq atty etnonim birjola ornyghady. Qazirgi tәuelsiz respublika shegindegi júrt – qazaqtar dep, al olardyng jana memlekettik qúrylymy Qazaq Ordasy, nemese Qazaqstan dep atala bastaydy. Qazaq Ordasy ózining quatynyng sharyqtau kezeninde qazirgi Qazaqstan territoriyasyn jәne onymen shektes taghy birtalay aimaqty iyelenedi. Qazaq sol zamandaghy asa iri halyqtardyng birinen sanalatyn. XV ghasyrdyng ayaq kezinde halqynyng úzyn sany millionnan assa, XVIII ghasyrdyng bas kezinde ýsh milliongha juyqtaydy. Eldi erikti saylau – qúryltay sheshimi negizinde aq kiyizge kóterilgen han basqarsa, jekelegen úlys-rulardy súltandar, biyler basqarady. Qazaq handyghynyng últtyq úrany – “Alash”, bas tanbasy (gerbi) – tóre tanba, bas bayraghy – tóre tanbaly qyzyl tu boldy. Qazaq Ordasynyng astanasy Týrkistan qalasy boldy. Qazaq Or­dasyn sol zamandaghy iri memleketter – Rusiya men Iran, Búqar handyghy men Jonghariya – alys-jaqyn kórshi­lerding bәri moyyndady. Qazaq Or­dasy kórshi memlekettermen diplo­matiyalyq qatynastar ornatty, keruen tartqan sauda isin jónge qoydy, Ortalyq Aziyadaghy jәne onymen shektes aimaqtardaghy sayasy jәne eko­nomikalyq ómirge belsene aralasty. Últtyq mәdeniyetin, әdebiyeti men ónerin damytty. Qazaq Ordasy tórt ghasyrday uaqyt boyy ózining memle­kettik jýiesin, últtyq tútas­tyghyn jәne bәsire territoriyasyn ústap túru ýshin tynymsyz kýres jýrgizdi. Búl auyr soghystarda qazaq halqy ózining tәuelsizdigin saqtady, atameken jerin jaugha aldyrmay, keyingi úrpaghyna miras etip qal­dyrdy.

Qazaq Ordasynyng eng songhy hany Kenesary sheyit bolghan, el ózining eki jarym myng jyldyq últtyq memleket jýiesinen, ghasyrdan ghasyrgha úlasyp, halyq mýddesin qorghap kelgen zang joralghylarynan aiyrylghan otarlyq auyr kezeng – әueli patshalyq Resey biyligindegi, keyin sovettik Resey ezgisindegi jýz elu jyldyq zúlmat zamanda qazaq halqynyng ar-namysy ghana ayaqqa basylghan joq, júrty tozyp, jeri talan-tarajgha týsti. Bir zamandaghy keudesi biyik qazaq óz elinde ógey halge jetti, bar biylik, bar iygilik kelimsekterding qolyna ótti. Tәuelsizdik tuyn kótersek te, bir jarym ghasyrlyq kemshin, otarlyq sanadan arylmaghan býgingi kýni qazaqtyng ata meken jerin talapaygha salu turaly mәselening kóterilui – ejelgi otar­lyq sayasattyng jalghasy, damy­ghan, jetilgen, jana bir kórinisi dep bagha­lanugha tiyis. Jay ghana kórinis emes, jana saty ghana emes, týiindi, sheshushi әreketi. Aqtaban-shúbyryn­dydan qayta kóterildik, 32-jylghy ashar­shylyq apatynan song ortamyz tolmasa da, onala bastadyq, al atameken jerimiz satugha kesilip, saudadan ótken song birjola joyylugha bet alamyz, onbaymyz, onalmaymyz, halyq re­tinde qúryp bitemiz. Ásiresiz aqiqaty osy.

Mine, jeti-segiz jyl boldy, jerdi satu turaly mәsele kóterilgennen beri qazaq ziyalylary dәleldi sózding bәrin aitty, renjidi, ashyndy, nazalandy, biraq ýkimetimiz ben kósem­derimiz sonyng eshqaysysyn da iltiy­patqa almady, jerdi satu turaly niye­tinen qaytpady, endi, halyq qal­­jy­­raghan, azamat esengiregen kezde eski úranyn qayta kóterip, birden pәrmendi әreketke kirisip otyr. Búl taraptaghy zanyn jarym-jartylay bekitip te qoydy. Jerdi satu – iygilikke bastaydy deydi. IYgilik bolar, biraq qazaq ýshin emes. Jerdi satu – sorgha bastaydy deymiz biz. Óitkeni Jerdi satu – qazaq halqynyng últtyq mýdde­si­ne kereghar súmdyq.
Búl sózding mәnisin taghy da qaytalaugha tura keledi.

Otarlyqtyng patshalyq kezeninde qazaq suly, nuly, qúnarly qonysta­rynan yghystyrylyp, taugha, qúmgha, shól men shóleytke quyldy, qazirgi Qazaqstannyng eng qúiqaly aimaqta­rynda basqa últ ókilderi otyr. Jer bóliske týsip, jekemenshikke berilse, osy, tirshilikke qolayly, ónim-pay­dasy mol, qymbat әri kórikti audan-aymaqtardyng barlyghy da basqa últtardyng qolyna ótedi.

Otarlyqtyng sovettik kezeninde ghalamat asharshylyq úiymdastyryl­dy, qazaq halqynyng demografiyalyq ýstemdigi búzyldy, jat júrttar tasqyny jergilikti halyqty basyp ketti, nәtiyjesinde el iyesi, jer iyesi qazaq otyz payyzgha da jetpey qaldy, biz óstik, olar ketip jatyr degen býgingi kýnning ózinde teng jarymgha jana ghana iyek arttyq, ol jarymnyng ýshten ekisi kәmeletke tolmaghan, әzirshe qogham ómirine yqpaly kem bala-shagha, Jer bóliske týsse, qalay tartsanyz da, tym qúrsa ýshten bir esenizdi ala almaysyz, sondaghy qol jetken jerinizding ózi qanday bolma­ghyn jana aittyq.

Qazaqtyng basym kópshiligi auylda, auyl – kedey, jer týgili, jemek satyp alar aqshasy joq, yaghni, taza qazaq qonystanghan audandardyng ózi, týgel bolmasa da tәuir bóligi jat júrttyq qaltalylardyng menshigine kóshedi degen sóz.

Jer satylyp jatqannan keyin, kórshisine kóz alartyp otyrghan shetelder, ondaghy basqynshy nemese paydakýnem toptar men jekelegen baylar qyruar qarjy shygharyp, biz­degi diasporalary arqyly audan emes, tútas oblystardy satyp aluy haq.

Kóregen kósemderimiz qúmart­qan jer satu mәselesining әuelgi nәtiyjesi: Jayyqtaghy qazaq-orystar, Soltýs­tiktegi orys-orystar, Ortalyqtaghy alman-nemister, Týstiktegi sart-ózbekter, taghy bir aimaqtardaghy úighyr, tatar, kәrister, әr tústan synalap engen qytaylar, alla taghala jaratyp, әrkim aidap әkelgen taghy alpys halyq әrqaysysy ózine ghana menshik kenbaytaq alapqa ie bolady, bekip alghansha bes jylgha shyday ma, shydamay ma, Qazaqstan qúramyndaghy avtonomiya turaly әngime qayda, oghan jylap kórise almaysyz, shektesteri – audan, oblys, aimaghymen Reseyge, qalasymen, dalasymen Ózbekke qo­sylu turaly mәsele kóteredi, orta­lyqta, shal­ghayda qalghandary Europa­nyng eki memleketine teng jerimiz bar, óz aldymyzgha, azat, derbes el bolamyz dep jariyalaydy. Quaty keneusiz, qaryndary toq, arghy bette qaruyn saylap, qarajatyn qamdap, aghayyn tuysy taghy túr, tipti, jalghyz ózi-aq ash-aryq, panasyz, basshy-baqansyz qazaqty shynashaghymen shertip qúla­tugha shamasy jetedi; aitty – bitti, ejelgi qazaq jerining besten ýsh bóligi til tartpay ketti deniz. Qalghan eki bólik jer – tek qana qazaq otyrghan, qúmdy, qúrghaq, qúnarsyz, shóleyt aimaqtar edi ghoy, әli de eki Fransiya, elu Izraili siyatyn ghalamat baytaq; osymen-aq el bolyp ketermiz deysiz ghoy, – joq, bolmaysyz, óitkeni osy quan, kebir jerinizding asty tolghan múnay, tastaq tauynyzdyng qoynauy, qúmdy shólinizding týbi túnghan altyn, kýmis, temir, kómir, qazaqtyng soryna bitken taghy bir pәleler. Mana, talapay bólis kezinde múnyng bәrin әlde­kimder iyelenip qoyghan, әlde orys, әlde aghylshyn, kәris, nemese, әkeng atyn da estimegen qaydaghy bir shýldir-byldyrlar; ara-túra qazaq ta kezdesip qaluy mýmkin, biraq múnyng týri ghana qazaq, tili shalys, dili shaytan, әieli joyyt, balasy jemit, dýniyedegi eng jaqsy kóretini – zamandy biyleytin aqsha, eng jek kóretini – qazaqsha sóileytin qazaq, osy kәpir qazaghynyz bar, kәpir qazaqpen tuys­tas basqa jyrtqyshtarynyz bar, tabanynyng astyndaghy Jeri basqanyng biyligine kóshken mýsәpir qazaqty qúl­dyq júmysqa jekse, raqmet-alghysy­nyzdy aityp tauysa almaysyz, ol qúldyqqa jekpese, qara nan, qara shay qaydan keler edi, biraq kóbine-kóp jekpeydi, jaldamaydy, óme qapsyn deydi, on ese artyq tólep, tekti júrttardan, shetelderden maman júmysshylar shaqyrtady.

Elinen aiyrylghan, Jerinen aiy­ryl­ghan, panasyz, dәrmensiz qazaq qayda barady, qayda barady emes, qanshagha barady? IYә, ózekti jan atau­lynyng bәri baratyn baqy dýniyege. Tek mezgilinen búryn jәne jeke ózi emes, auyl-aymaghymen emes, túqym-júra­gha­tymen emes, ordaly júrty­men, últymen-úlysymen – tútas! Jer satqannan songhy jeter múratymyz osy – últ retinde joyylamyz. Biraq joyylyp tausylar aldynda, moyyngha ajal qúryghy týsken alghashqy sәtte aiyz qanyp, raqat­tanyp túryp bir kýlemiz. Ejelden mәlim: Elge ie bolghan, Jerge ie bolghan jana әulet eng aldymen ózinen búrynghy әmirshi­lerding basyn alady, túqymyn túzday qúrtady, iyә, dәp solay… Shynghys han horezmshah Aladdindi nege sonshama qudalap, aqyry Hazar tenizinde alapesten shiritip óltirdi? Shәibany han besiktegi balasynan bastap, Aqsaq Temirding býkil әuletin nege bauyzdady? Tarihty bilu shart emes, oqymay, oilanbay-aq tabugha bolatyn kiltipan. Sonshama jerdi jaulap alghanda, toyys, satyp alghanda, әldekimdermen biylik bólisu qanday qisyngha keledi. Bólispeydi, bólinip kete barady, tek ketpeydi, aldy-artyn tazartyp kete­di, tazartudy ózine osy Jerdi kesip bergen kisilerden bastaydy. Kýlemiz-au. Eng songhy kýlki ekenin bile túra.

Hosh. Múnyng bәri – eng songhy dolbar. Oghan jetpeydi, jetkizbeymiz. Sol ýshin býgingi, almaghayyp kýni barymyzdy aitugha, aryla sóileuge tiyispiz:
“Jer turaly zan” arqyly jeke bir kisilerding mýddesi emes, tútas bir úrpaqtyn, tipti, tútas bir dәuirding talayy emes, býkil qazaq halqynyng taghdyry tarazygha týsip túr. Jerdi satu – ótken tarihynyzdy óshiru, býgingi júrtynyzdy qúldyqqa baylap, keler úrpaghynyzdy besiginde túnshyqtyru, qazaq atty halyqty dýniyeden alas­tau, birjola joyyp, túqymyn qúrtu dep qana baghalanugha tiyis. Jerdi satu – Otangha opasyzdyq, kýnәlardyng kýnәsi, keshirilmes qylmys.

Biz ýkimetke, parlamentke tilek salmaymyz, jalynyp, jalbarynbaymyz – talap etemiz jәne qatang eskertemiz:
– Qazaq jeri satylmaydy!
Alghashqy oqylymda maqúldanghan “Jer turaly zan”, atalmysh babymen birge, sol qalpynda qabyldanghan jaghdayda, ózin ólim jazasyna kesken múnday zorlyq ýkimdi qazaq halqy moyyndamaydy, býgin-erteng bolmasa, taqaudaghy bes-on jyl ishinde qara nizamnyng kýshin joyyp, últyna opasyzdyq jasaghan satqyndardyng barlyghyn da tiyesili jazagha tartady. Osynshama baytaq jerge nesheme ghasyrlar boyy biylik jýrgizgen, ordaly úlys retinde saltanat qúrghan Qazaq Tәnirige ghana tabynghan, adam­nyng tәlkegine kónip kórgen emes. Qaljyrasaq ta, qayratymyz qaytqan joq.

Dese de… Tynyshtyq jaqsy. Almaghayyp is aqylmen sheshilsin.

Múhtar Maghauiyn
15.VII.1999.

«Jas Alash» gazeti