KSRO-nyng ekonomikalyq túrghydan qúldyrau sebebine arnalghan byltyrghy jylghy «Kýireu» atty maqalamyzda («Egemen Qazaqstan».,  «Kýireu», 25.11.15 j.) soghys shyghyndary, jappay qarulanu, sonyng ishinde asa qymbatqa týsken yadrolyq qarulardy jәne olardy orbitagha shygharyp, orta (1000-5000 shaqyrym), qúrylyq aralyq qashyqtyqtargha jetkizetin zymyrandardy shygharu aqyrynda budjetti oisyratyp, IJÓ ósimin tejeu ghana emes, tómen qúldyrata bastaghanyn derektermen kórsetken edik. Sonymen qatar Aughanstandaghy soghystyng shyghyndary ólsheusiz zor bolghanyn jәne kóptegen mamandar dәl osyny KSRO-ny ekonomikalyq túrghydan daghdarysqa tirep, aqyry jer betinen joyyluyna alyp kelgenin dәleldeuge tyrysqany turaly da jazghanbyz. Alayda KSRO-nyng Brejnev basqarghan 1960 jyldyng ekinshi jartysynan 1990-shy jyldardyng basyna deyin jýrgizgen soghystary jalghyz búl emes edi. Eldi ólsheusiz shyghyndargha batyra otyryp, Kenes basshylary dýniyejýzilik qauymdastyq aldynda KSRO-ny demokratiyalyq biyligi joq, oilaryna ne kelse sony isteytin kommunisterding azghantay toby (politburo) basyp alghan soghysqúmar, agressor memleket retinde tanyta týsti. Onyng osynday qalpyn barlyq әlem apat kele jatyr degen maghynada úghylatyn «orystar kele jatyr» (russkie idut) degen qúbyjyq sózderge ainaldyrghan edi. Endi sol soghystargha toqtalyp óteyik.

Beybit zamandaghy soghystar

Brejnev zamanyndaghy alghashqy soghys 1968 jyly boldy. Sol jyldyng basynda Chehoslovakiya kommunistik partiyasy Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy bolyp Aleksandr Dubchek saylanghan. Ol  salghannan liyberaldyq reformalardy qolgha alyp, kazarmalyq sosializm kelmeske ketirgen sóz bostandyghy, adamnyng qúqy men erkindigi, halyqtardyng bir-birimen erkin aralasuy siyaqty mәselelerdi sheshudi birden qolgha aldy. Onyng «adamgershilikke bet búrghan sosializm» ornatamyz degen úranyn halyq qan kóterip әketti. Biraq búl sheshimder ózi de kazarmalyq sosializmde ómir sýrip, eldegi biylikti kýshpen jýrgizip túrghan, sóz bostandyghy, halyqtyng qúqy men erki degendi auyzben ghana aitatyn KSRO-gha únamady. Erkin saylau bolsa Chehoslovakiyadaghy biylik basyna sosializmdi qoldamaytyn, demokratiyalyq baghyttaghy adamdar keletininen jәne olar elde ashyq jýie ornatatynynan, sóitip búl el ózine tәueldi boludan qalatynynan ýrikken KSRO basshylary Dubchektyng reformalaryna birden qarsy shyqty. Alayda halyq qoldap túrghan basshyny ornynan taydyru onay emes edi, sondyqtan qara kýshti qoldanugha tura keldi.  

         Sosializmmen býrkengen úlyorystyq shovinistik sayasat Kenes qaruynyng jetken jerine týgel jayylghan. Sonyng biri retinde Slovakiyadaghy grek-katolik shirkeuin kýshpen jabudy aitugha bolady. 1950 jyly KSRO-nyng talabymen ol jabylyp, pravoslavie shirkeuine ainaldyrylghan. A.Dubchek 1968 jyldyng 13 mausymynda sony qaytadan ashtyryp, katolikterding alghysyna bólendi. Búl liyberaldyq demokratiyanyng alghashqy, naqty qadamdarynyng biri edi. Jana basshylyq bastaghan liyberaldyq ózgeristerge últtyq ozyq oily adamdary da ýn qosyp, kompartiyanyng osy kýnge deyingi isterin synap, BAQ betterinde pikir aluandyghyn talap etken ýndeuler qaptap ketti. Jazushy Ludvik Vasulikting maniyfesi de sonyng biri. Oghan jýzdegen belgili qogham qayratkerleri, ataqty adamdar qol qoydy. Sayasy jýieni demokratiyalandyrugha shaqyrghan búl qújattyng iydeyasy KSRO basshylarynyng shamyna әsirese qatty tiydi...

          Aqyry, Sayasy buronyng sheshimimen shap-shaghyn Chehoslovakiyagha KSRO әskerleri tórt jaqtan 300 myng qolmen 1968 jyldyng 20-21 tamyzynda basyp kirdi. (Taghy bir qandy qyrghan bola jazdaghan 1991 jylghy Mәskeudegi TJMK kýnderine dәl kelgeni kórinip túr). Sonyng ishinde «Varshava kelisimsharty» boyynsha Polishada, GDR-de, Vengriyada túrghan әskerlermen qatar múzday qarulanghan basqynshy diviziyalar KSRO-nyng óz aumaghynan jetkizildi. A.Dubchek bastaghan Chehoslovakiya kompartiyasy OK Sayasy burosynyng 11 mýshesining jeteui búl aksiyany «basyp alu» dep aiyptaytyn ýndeu qabyldady. Alayda, el әskerleri Bas qolbasshy Ludvik Svobodanyng búiryghymen basqynshylargha qarsy oq atqan joq. Shekarany búzyp kirgen 24 diviziya Chehoslovakiyanyng barlyq strategiyalyq ghimarattaryn basyp aldy. Elding basshylary tegis tútqyndalyp, úshaqpen Mәskeuge jetkizildi.

         Basqynshylyq turaly habar alghan halyq mitingilerge shyghyp, okkupanttargha qarsy jiyndar ótkizip, barrikadalar túrghyzyp, tankilerge jarylghysh zattar laqtyrdy. Sonyng nәtiyjesinde kenestik 11 әskery qaza bolyp, 87 jaralandy. Chehoslovak jaghynan 108 adam óltirilip, 500-den artyghy týrli jaraqattar aldy. Mәskeude A.Dubchekti biylikten bas tartugha kýshpen kóndirip, ornyna Gustav Gusakty otyrghyzyp, Chehoslovak lany ayaqtaldy...

           Býkil әlemning azat júrtshylyghy búl isti aiyptap, qarsylyq aksiyalaryn, mitingilerin jasap, petisiyalar men maniyfester qabyldady. Sosialistik Qytaydyng ózi KSRO-ny «sosialistik imperializm» jolyna týsti dep aiyptady. KSRO aumaghynda Resey, Ukraina, Baltyq boyy respublikalary, Ázerbayjan, Gruziya jәne t.b. qatar keybir qazaqstandyqtar da búl isti aiyptaghan. KSRO-gha, sonyng ishinde orystargha degen jekkórushilikting shekten shyqqany sonday – kelesi, 1969 jyly hokkeyden Stokgolimde bolghan әlem chempionatynda chehoslovaktar KSRO-men eki ret kezdeskende de ony qaqyratyp jengen edi. Barlyq stadion chehoslovaktardy ghana qoldap, gýrildep túrdy.  Búl - әlem qauymdastyghynyng aiyzyn qandyrghan halyq kegining bir kórinisi sekildi oqigha boldy...

                                             IYdeologiya qúrbandary

         Toqyrau zamanyndaghy ekinshi soghys Vietnam qyrghyny boldy. 1965 jyldan bastalghan búl soghys sol kezdegi Ministrler kenesining tóraghasy A.Kosyginning esebi boyynsha kýnine 1,5 mln. somgha týsip túrghan. Ol kezdegi somnyng baghamy dollardan da salmaqtyraq ekenin eskersek búl ýlken shyghyn. Áriyne, búl soghysty aqtaytyndar kóp. Sondaghy aitatyn sebepteri: qaru-jaraghy barynsha jetildirilgen AQSh-tyng Vietnamdy jaulap aluyna jol berilgenin aitady. Is jýzinde AQSh Fransiyanyng otary boludan azattyq alghan elde demokratiyalyq ózgerister bolghanyn qalady, al KSRO-nyng kómegin alghan kommunister onda kazarmalyq sosializm jýiesin ornatqysy keldi. Sóitip, әlemdik eki jýie beybit halyqtardy qandy qyrghyngha saldy. Kommunistik joldy ústanamyz degen Soltýstik Vietnamgha KSRO-dan 18 brigadadan túratyn eki zenitti-zymyran korpusy engizildi. Soghys jyldarynda jeke qúram ýsh ret auystyrylyp, úzyn sany 30 mynnan artyq Kenes әskeri maydangha kirdi. 1965 jyldan 1973 jylgha deyin keng auqymda jýrgizilgen osy soghysta Soltýstik Vietnam 1 mln., Ontýstik Vietnam 250 myng adamynan airyldy. Soghystyng negizgi rejisserleri qatarynda bolghan AQSh 58 myn, KSRO 16, Qytay 1 mynnan artyq adamyn joghaltty.

          Sol jyldary kolonialdy tәueldilikten endi ghana qútylghan elding basyna kelgen adam, kóp bilmese de markstik iydeologiyany jaqtap sóilese boldy, naq osynday әdispen oghan KSRO tarapynan aghyl-tegil kómek berildi. Sonyng ishinde әskery tehnikalar men qaru-jaraqtar mýlde tegin, al qarjylyq kómekter tiyimsiz ósimmen úzaq jyldargha berildi. Eshqashan qaytarylmaytyn sol qaryzdardyng esebine kenestik әskeriy-bazalar salynyp, AQSh-pen aradaghy kiykiljinder kýrdelene týsti. Osy jolmen barlyq Afrika elderining jartysynan artyghyna kenestik әskery tehnikalar men qaru-jaraqtar jetkizildi.  Sonyng ishinde 1986 jyl men 1991 jyldar arasynda «ýshinshi әlem» elderine 6 myng tank, 10 myng әrtýrli bronidy mashinalar, 9500 zenbirek pen jappay atatyn reaktivti jýieler, 2500 әskery úshaq, 1600 tikúshaq, 50-den asa iri jәne 185 orta dәrejedegi kemeler jetkizilgen.

           Osynsha qaru-jaraq pen әskery tehnika jetkizilgen song ony qoldana alatyn adamdardy da dayyndau kerek qoy.  Sondyqtan myndaghan kenestik núsqaushylar men audarmashylar Afrikanyng azattyq alghan elderine qaptap ketti. 1960 jyldardyng basynda ashylyp, Kongonyng alghashqy premier-ministri Patris Lumumbanyng atyn alghan Mәskeuding Halyqtar dostyghy uniyversiyteti naq osy, Aziya men Afrikanyng elderine mamandar dayyndau ýshin ashylghan edi. Onda ghylymy baghyttary ýilespeytin injener, múghalim, zanger, dәriger, ekonomist, auylsharuashylyghy mamandarynyng qatar dayyndaluynyng syry sonda. Al P.Lumumba óltirilgende oghan KSRO-nyng 40 shaqty qalalary men kentterinde kóshe ataulary berildi. Sonyng ishinde Qazaqstannyng Almaty,  Shymkent, Óskemen, Taraz qalalary da bar. Ne degen sheksiz «qúrmet» desenizshi? Daraqylyqtyng bir kórinisi osy.

           Jalpy alghanda Brejnev jyldarynda Afrikanyng Aljiyr, Angola, Liviya, Mysyr, Mali, Gviyneya, Gviyneya-Bissau, Beniyn, Niygeriya, Seysheli araldary, Somali, Efiopiya, Mozambik jәne t.b. elderinde kenestik mamandar jyldap jatyp júmys istegen. Osynyng ýstine olardyng myndaghan adamdary kenestik mektepter men JOO-larynan ótkizildi. Kenestik iydeologiya sheteldikterge qúrmet kórsetudi memlekettik resmy sayasattyng dengeyine deyin kóterdi. Olargha tek jaqsylarymyzdy kórsetip, jamandy jasyru da barlyq dengeydegi qyzmetkerlerding mindeti boldy. Múndaylardy kórip jýretin halyq olardyng isin anekdottargha ainaldyryp, mysqylmen kýlip jýretin. Sondaydyng birin ghana eske sala keteyik. Audandyq partiya komiytetining hatshysy sheteldik delegasiyagha kolhoz bazaryn kórsetip, jetistikterdi ondy-soldy maqtap jýredi. Bir kezde sheteldikter siyr satyp túrghan bir adamnyng janyna kelip, ony qanshagha satatynyn súraydy. Hatshy qonaqtardyng kózin ala berip mújyqqa «arzandat, arzandat» deydi ysyldap. Úgha qoyghan mújyq «ýsh som» dep taq ete qalady. Sheteldikter tanyrqap, riza bolady. Biraq myna baghany estigen ótip bara jatqan bireu maghan satshy dep jabysa ketedi. Hatshy oghan júdyryghyn kórsetip, kózin alaytady. Anau da jaghdaydy týsine qoyyp, joq men siyr almaymyn, odan da taghy bir som qosyp tauyq alayyn dep búrylyp ketipti. 

Halyq múnday anekdottyng neshe atasyn aityp, ókimetting jasandy qylyqtaryn aiyzy qana әjualaytyn. Sondyqtan shynayy ómir bir basqa da, kenestik iydeologiyanyng jauyngerleri taratatyn ómir salty ekinshi týrli bolatyn. Áriyne, múndaygha kenestik kezendi kórmegen jastar kýlmeui de mýmkin, olardyng anekdoty qazir basqa...

(jalghasy bar)

Jaqsybay SAMRAT

Abai.kz