Derek pen dәiek

Resmy atauy:  Ózbekstan Respublikasy (O'zbekiston Respublikasi)

Tәuelsizdik kýni:  31 tamyz 1991 jyl (KSRO-dan)

Astanasy: Tashkent

Iri qalalary:Tashkent, Samarqand, Ferghana, Ándijan, Namangan, Búqara, Karshi, Nýkýs, Qoqan.

Halqynyng sany:31 576 400  adam.  (әlem boyynsha 41-oryn)

Últtyq qúramy:ózbekter (75,8%), onan basqa orystar (6%), tәjikter (4,8%), qazaqtar (4,1%), tatarlar (2,4%), qaraqalpaqtar (2,1%), t.b.

Jer aumaghy:447 400 sharshy  shaqyrym  (55-oryn)

Memlekettik  til:Ózbek tili

Ár túrghyngha JIÓ :  US $ 6343.5

Últtyq Valutasy:sum (UZS, kod 860)

Basqaru týri:Preziydenttik respublika

Úrany: «Kýsh әdilettilikte!» («Kuch adolatdadir»)
Ánúrany:«Serquyosh hur o'lkam» («Mening kýn sәuleli jәne erkin elim»)

Telefon  kody     +998

Internettik  domen:  .uz

Alghashqy preziydenti:Islam Karimov
Premier-ministri: Shavkat Mirziyaev 

Songhy kezderi elimizding aqparattyq kenistiginde kórshi Ózbek eli turaly taqyryptar jii qozghalatyn bolyp jýr.Olardyng turizm men jenil ónerkәsiptegi jetistikteri,  tól ruhaniyatyn saqtauy men memlekettik til mәrtebesin tiyisti dengeyinde qoldanuy ýlgi retinde mysalgha jii alynady. Al songhy jazghy  olimpiadada erekshe últtyq namyspen, sporttyq әleuetining artuymen kózge týsip,tipti Qazaqstannyng aldyn orap, jalpy esepte 21-oryn aluy olardy zor quanyshqa keneltkenin nesin jasyrayyq.  Juyrda olar ózining túnghysh preziydentin aqtyq sapargha shygharyp saldy...Islam Karimovtyng óz eli ýshin jasaghan jaqsylyghy kóp pe, әlde zardaby mol ma degen saual tónireginde pikirtalastar әli de tolastar emes. Shyndyghynda kórshi, әri bauyrlas últtyng eli Ózbekstan turaly ne bilemiz, al neni bilmeymiz? Osy jolsapar kýndeligin oqu barysynda búl súraqqa jauap alasyz dep ýmittenemin.

     Kedennen ótu nemese alghashqy әser

Ózimiz biletin Ózbekstan. Búl elding atyn ataghanda, kózkórgen, qora-qopsysy qatar jaqyn kórshimizdi aityp jatqanday, jaybaraqattyqty sezinetinimiz ras. Rasynda da Ózbek eli bizding qabyrghalas jatqan qúdayy kórshimiz, al ózbek últy – týbi bir týrki elining bir tarmaghy bolyp órken jayghan tete bauyrymyz. Tamyry ortaq bolghanmen, óni ózgeshe, týbi bir bolghanmen, tili ózgeshe búl el turaly ne bilemiz?Jaqyn kórshimizdi jaqsy tanimyz ba? Mine, osy súraqtar tolghandyryp, Nauryz merekesine oraylastyryp, Ózbekstangha sapargha shyqtyq.

Astanadan Ózbekstangha eki jol arqyly barugha bolady. Birinshisi – әuemen, ekinshisi – jermen. Áue jolynyng týr-týrin kórip jýrmiz ghoy, bauyrlas elding tóbesinen «top» etpey-aq, asyqpay, jermen barayyq dep, Shymkent qalasy arqyly baratyn keden beketin tandadyq. Halyq arasynda «Chernyaevka», al resmy atauy «Jibek joly» dep atalatyn búl keden beketine jetu ýshin Shymkent әuejayynan taksiyge otyrdyq. Qaladan zyryldatyp alyp shyqqan jenil túlparmen kele jatqan bizder, Qazyghúrttan asa bere aiqysh-úiqysh qisalandaghan jolgha týstik. Shopyr jigitting aituynsha, «jol jóndelip jatyr» eken. Degenmen, bólingen qarajat jol bolyp tóselem degenshe,  qayta-qayta «týrli kedergilerge» tap bolyp, «joghalyp kete beredi» eken de, sonyng saldarynan qarapayym halyq eldigimizge jaraspaytyn súryqsyz jolmen saldyrlatyp jýruge mәjbýr.(«Batys Qytay-Batys Sibir» halyqaralyq avtojolynyng Ontýstik Qazaqstangha qaraytyn bóligining keshigip ayaqtalghanyn jәne jasalghan bóligining ózi asa syn kótermeytin dәrejede ekenin eskersek, búl memleketaralyq manyzdaghy joldyng әzir bite qoymauyna renjimeuge de bolatyn shyghar.)

Sonymen, shekara beketine kelip jettik. Jýz elu metrdey jer qalghanda shopyrymyz«ary qaray jýruge tyiym salynghan» dep kóliginen týsirip, ketip qaldy. Aynala qap-qaranghy. Shamdar alystan ghana múnartyp túr. Otaghasy ekeumiz eki jol sómkemizdi alyp, keden beketine deyin jayau tarttyq. Kireberiste jyly shyrayly ózimizding kedenshi qújattarymyzdy bir qarap shyqty da, ishke kirgizdi. Adam kóp eken. Búl jerde birneshe qatar bolyp baqylau punktine mór  basatyn terezelerge kezekke túrdyq.

Aynalamyzda bes litrlik súiyq may men bes kelilik ún arqalaghan apalar kóp. Mulitfilim keyipkerine úqsaytyn bir kishkentay sabalaq it jәimendep sómkelerimizdi iyiskep qoyyp, adamdardy aralap jýr. Kedenshi myrza oghan sybyrlap «tapsyrma berip» qoyady. Bir kezde itting egesi bir jolaushynyng qasyna kelip: «Sen taghy jýrsing be? Búl joly qanday pasportpen keldin?..» dep edi, әlgi ózbek kýmiljip, kózining astymen jer sýze qarady... Qújatyn teksergen son, ony  ary qaray alyp ketti. Qansha uaqyt boyy osynday jerde qyzmet etken adamnyng kýdiktini ainytpay tany alatynday kózi ótkir bolaryna taghy bir ret kóz jetkizdim. Hosh, sonymen eki el aralyq «beytarap aimaqty»basyp ótip, Ózbekstan bóligindegi keden beketine adymdadyq.

Qabaqtary qatuly sarbazdar. Qoldarynda avtomat. Qújatty kezek-kezek, qayta-qayta qaraudan jalyqpaydy eken. Shalys bassang atudan tayynbaytyn, múzday qarulanghan búnday әskerdi bizding elde jii kórmeytinimiz qanday jaqsy.

Kezekke túrdyq.Mór basatyn Kedendik qyzmetkerding týri qazaqtan ainymaydy eken. (Bir kezderi Leninning aldynda Tashkentti qay elding menshigi etemiz degen mәsele kóterilgende, qay últ kóp,sol últtyki bolsyn dep sheshim shygharyp, sonyng jeleuimenQazaq handyghynyng astanasy bolghan búl qalanyng jergilikti myndaghan qazaghyn «ózbek» etip tirkep alugha kelistirgen sasyq sayasattyng oryn alghany turaly әkem marqúm aityp otyrushy edi. Odan keyingi qoldan jasalghan asharshylyq kezinde bir-birining etin jeuge mәjbýr bolyp, tughan auyldarynan bezip, taryday shashylyp, osy jәne kórshiles ózge elderge ótip ketken jýz myndaghan qazaq sekildi, onyng naghashylary Tashkentting týbinen pana tauyp, aman qalghan. Sondyqtan, әkemning bala kezinen bastap óle-ólgenshe eng jii kelip-ketip túratyn eli bolatyn, búl. Odan bólek, Hrushev kezinde«jýrekterge jol tapqan» jylmaqay basshylardyng tabandy enbegining arqasynda, «auylsharuashylyghy maqsatynda» degen jeleumen,1956 jәne 1962 jyly «erikti» týrde zorlyqpen ótip ketken Ontýstik Qazaqstan men Qyzylorda oblysynyng jýz myndaghan gektar jeri birneshe audannyng qúramynda ketkenin eskersek,  tólqújatymen de, dýniyetanymymen de ózbek bolyp ketken qanshama qandasymyz bar ekenin elestetu asa qiyn emes...) Kedenshi tólqújatymyzgha úzaq ýnildi. «Osy elderding bәrinde bolypsyzdar. Jaysha bardynyzdar ma?» dep súrady, ol bizden... Kózinde súraqtan góri basqa dýnie kórinis tapqan: tang qalyp, qyzyghyp túrghan kózqaras. «Sayahatpen barghanbyz». «Sonda mamandyghynyz ne?..» «Jurnalistpin».

Ary qaray óttik. Taghy tekseru. Qújatty da, sómkeni de qayta aqtardyq. Osymen ýshinshi ret. Amal joq. Tәrtipke baghynu kerekpiz. (Osydan birneshe jyl búryn noutbuginde sol elding zanyna sәikes kelmeytin aqparat bar degen jeleumen, shekaradan ótip jatqanqazaq azamatyn týrmege toghytqany kópshilikting esinde bolar. Sondyqtan, aqyryn jýrip, anyq basuymyz kerektigi anyq).

Derek pen dәiek

Ózbekstan-kópúltty respublika, múnda 120-dan astam últtar men úlystardyng ókilderi túrady. Ákimshiligi jaghynan bir avtonomiyalyq respublikagha (Qaraqalpaqstan) jәne 12 oblysqa bólinedi. Soltýstiginde Qazaqstanmen, batysynda Týrkimenstanmen, shyghysynda Qyzghyzstan jәne Tәjikistanmen, ontýstiginde Aughanstanmen shektesedi. Jeri tabighy resurstargha bay. Býkil Orta Aziyadaghy gaz kondensatynyng 74%-y osy elding ýlesine tiyedi. Altyn qory jóninen ol әlemde 4, jez qory jóninen 11, uran qory boyynsha 7 – 8-oryndy iyelenedi. Tabighy ósuding joghary boluy sebepti jәne basqa últtardynrespublika aumaghynan tys jerlerge qonys audaruynyn, kýshti assimilyasiyanyng nәtiyjesinde ózbek halqynyng sany artyp keledi. Qazirgi kezde ózbekter el halqynyng 3/4 bóligin qúraydy. Olardan basqa resmy mәlimet boyynsha orystardyng 7,4% tәjikterding 4,7%, qazaqtardyng 4,1% ýlesi bar. 2001 jyldyng ózinde Ózbekstannan Qazaqstangha 15 861 adam qonys audardy, olardyng negizgi bóligin tarihy Otanyna oralghan qazaq halqynyng ókilderi qúraydy.

Taghy bir-eki tekseristi aman-esen ótkerip, ghimarattan shyqtyq. Amansyng ba, Jolbarystay hanyma jota, Tóle biyime túghyr, Mústafa Shoqayday arysyma meken bolghan, Tashkentim!...

Týngi on bolyp qalypty. Jaryq әr jerden qoyylghan týzu kóshening basynda túr ekenbiz. Bir ózbek dereu janymyzgha kelip, ózining taksy qyzmetin úsyndy. Birden baghany aspandatyp aitatynyn súrastyryp bilip kele jatyrmyz, sondyqtan saudalasugha tyrystyq. Shopyr bala tengemen eseptesuimizdi ótindi. «Qazaqtar  - bay» degen úghym tek Resey nemese Ukrainada emes, tiyip túrghan Ózbekstanda da qalyptasqaly qashan. Qalanyng ishine jetkizip salghanyna әuelde5000 tenge (44 000 sum) súraghan sabazymyz aqyry3000 tengege (26 000 sum)  kelisip, kóligine otyrghyzyp aldy. «Nexya» markaly әppaq avtokólikke otyryp alyp, «Ózbekstan» qonaqýiine qaray tartyp kettik.

Búl elding zany boyynsha avtoinspeksiya qyzmetkerleri kólikterdi  esh sebepsiz, qalaghan jerinde toqtatyp, mashinany tinty alady eken. Oghan jolda birneshe ret kózimiz jetti. Terezening arghy jaghynda túryp, lazerli shamyn dәl kózimizge týsirip túryp qaraghanda, jaysyzdyq degen qanday bolatynyn taghy bir úqqanday boldyq...

Bizding ataqty «Qazaqstan» qonaqýiinin  zamandasy - «Ózbekstan» qonaqýiine de kelip jettik-au! Bizge aldaghy birneshe kýnde pana bolatyn meken osy. Qonaqýiding interieri ótken ghasyrdyng 80-90 jyldarynda qalyp qoyghanday eken. Tariyhqa sayahat dese, sayahat bolghaly túr...

Býgingi kýnge aman jetken ejelgi Tashkent

Bizding sayahatymyz tang ata qonaqýige kelgen gidpen bastaldy. «Anya», dep tanystyrdy ol ózin. Bet- әlpeti ózbekke úqsas... Alayda shashyn sarygha boyap alghan kelinshekkýn kózildirigin taghyp alghan kezde, europalyqtan ainymay qalady eken. Kóp úzamay bәrin de anyqtadyq: Anna hanymnyng әkesi eston, al anasy ózbek, yaghny ózi metis eken. Kólik jýrgizushisi jas jigit eken, esimi – Hamidulla. Kólikke otyra salysymen, Anya óz qyzmetine kirisip ketti.

 Sheteldikterge ózderin jýzdegen jyldyq tarihtan syr shertetin kóne ghimarattar mekeni retinde tanytyp ýlgergen Ózbekstanda turizm bizden әldeqayda jaqsy damyghan. Kýnine myndaghan turisti qabyldap, shygharyp salyp jatqan olarda kóp dýnie jolgha qoyylyp, saghattay syrghyp jatatynyna kóz jetkizdik.

«Tanystyruymyzdy eski qaladan bastaymyz,  - dedi bizge, Anya orys tilinde әngimesin bastap. – Oghan deyin el men qala tarihynan az-maz aqparat bere otyrayyn. Tashkent – respublikanyng soltýstik shyghysyndaghy Shyrshyq jazyghynda ornalasqan qala. Biz jýrip kele jatqan kóshe Sharaf Rashidov  atynda. Búl 1959 jyldan 1983 jylgha deyin Ózbek elin basqaryp, kóp enbek sinirgen tarihy túlgha. Orystargha Leniyn, sizderge Qonaev qanday syily bolsa, bizge Rashidovtyng enbegi solay singen. Al myna kóshemen kezinde «Tas-uchya» dep atalatyn alghashqy tramvaylar jýrgen.  Biz teren  tarihymyzben maqtanamyz.Elimiz Samarqandtyng 2750 jyldyghyn, al Tashkentting 2200 jyldyghyn atap ótti. «Tashkent» sózining shyghu tórkinine baylanysty birneshe núsqa bar. Sonyng ishinde «tas minezdi elding qalasy» degen úghym eng layyqtylardyng biri...»

Derek pen dәiek

B.e.d.II-I gh.gh. Tashkent qalasy— Shash-tepa, Chach-tepa dep atalghan.  XI ghasyrdan bastap «Tashkent» dep atala bastaghan. Tas qala.  (ózbekshe «tosh» — «tas»). Eng kóne Qytay derekterinede Tashkentting atyn «Shiy» (qytayshadan audarghanda – «tas» degen maghyna), «Chjeshiy» jәne «iyeniy» dep atasa, ortaghasyrlarda  — «Chach», «Shash» jәne «Djach» dep atalghan. Áygili «Myng bir týn» hikayasynda kezdesetin Shash qalasy dәl osy Tashkent bolsa kerek.  XIV-XV ghasyrlarda  Tashkent  Ámir-Temir әmirligining qúramynada bolsa,  15 gh-dyng sony men 16 gh-dyng basynda Orta Aziyany Múhammed Shaybaniy hannyng kóshpeli ózbek taypalary basyp aldy. Kóshpelilerding jergilikti túrghyndarmen sinisui nәtiyjesinde “ózbek” etnoniymi ornygha bastaydy. 1630 jyly Tashkent Qazaq handyghynyng Astanasy bolyp jariyalanyp, Qart Ábilhayyr han, Jolbarys han biylik etedi. 1784  jyly Jýnis Qoja  tәuelsiz Tashkent memleketin qúrsa, 1807 jyly Qoqan handyghynyng qúramyna enedi.  1865 jyly Tashkent Resey imperiyasynyng qúramyna kirip, Syrdariya oblysy men Týrkistan general-gubernatorlyghynyng basty qalasy bolady.

Anna hanymnyng sózine jýginsek, Ózbekstannyng oblystary jaghdayy «jaqsy» jәne «onsha emes» dep shartty týrde ekige bólinedi eken. Jaghdayy tәuirleu qalalar: Búqara, Samarqand, Ferghana, Tashkent bolsa, jaghdayy «mәz» emes eldimekener: Koshqandariya, Surhandariya, Germes.

Tarihy sebepterge baylanysty, qala shartty  týrde eski jәne jana qala bolyp ekige bólinedi eken. Eski qala qolóner men sauda-sattyqtyng ortalyghy bolsa, jana qala – bir kezderi bau-baqsha men egistikter bolghan jerlerge salynghan ónerkәsip oryndarymen erekshelenetinin aitty.  Mәselen,  «Chorsu» bazary –   XVIII ghasyrdan beri júmysyn toqtatpaghan kóne bazar.

Tashkent qalasynyng eski bóligin aldymen XV-XVI gh.gh.salynghan Haziret Imam atyndaghy mәdeny keshennen bastadyq.«Búl keshenning osylay ataluyna sebep bolghan jan Hghasyrdaghy músylman әlemining tanymal imamdarynyng biri – Ábubәkir Múhammed, al halyq ony «Hazreti Imam», yaghny qasiyetti imam dep atap ketken», -  dedi Anna hanym. Biz Haziret Imam alanyn, Kafali al-Shash mavzoloeyin, Baraq han medresesin, Namazgoh meshitinjәne Tilya-Sheyh meshitin aralap shyqtyq. Búl eskertkishtereng aldymen, әriyne osy ónirgeislam dinin әkelgenarab basqynshylyghynan song boy kótergen dýniyeler. (Aytpaqshyday, Altyn ordany  1423-1428 jyldary basqarghan Baraq han –  bizding de babamyz. Óitkeni onyng kishi úly Jәnibek han men jiyeni Kerey Qazaq handyghynyng negizin salghan handarymyz). Búl tarihi-arhiytekturalyq ansambli óz kezinde Orta Aziya men Qazaqstannyng da diny basqarmasy bolghan degen derek bar. Keshenning shyghys bóliginde janadan salynghan ghimarattardyng biri – Ózbekstannyng diny basqarmasy bolsa, ekinshisi Imam Buhary atyndaghy Islam instituty. Birneshe meshit pen kýmbezdi mazarlardan túratyn búl keshen býgingi kýndegi bet-beynesin saqtap qalu ýshin, Ózbekstandaghy jýzdegen arhiytekturalyq eskertkishter siyaqty, ýlken rekonstruksiyadan ótken. Eng songhy jóndeu júmystary Ózbekstandaghy Islam jyly bolyp atalyp ótken 2007 jyly jýrgizilipti. Dәl sol jyly  ýkimet halqyna arnap 5000 adam syyatyn jana meshit salyp bergen.

Aqshyl sarghylt týsti kirpishter men aspan týstes órnekti suretter Tashkent sәuletshilik- qolónerlik mektebinin  jarqyn ýlgisindey. Sol qoldanbaly sәn ónerining býgingi ókilderi mavzoley manyndaghy jaghalay ornalasqan shaghyn dýkenderining aldyna jayghasyp, biri qamystan suret salyp, ekinshisi aghashtan oy oiyp jatty. Sonday bir kolónershi jigit bizding Qazaq elinen kelgenimizdi bilip, Mәdina Sәduaqasovamen tanys-bilis bolghanyn aityp bir maqtanyp aldy. Dúghay sәlem aitty.

Kelesi qolóner dýkenine kirgende, bizge ózbekting ejelgi últtyq kiyimin kiyip kórudi úsyndy. Áyelderi basyna kiygen býrkenishining bet jaghy attyng qylynan jasalady eken. Syrttan eshtene kórinbeydi, al ishten qaraghanda, ainalannyng bәri anyq kórinedi. Osynday kiyim kiygen әielding kiyimindegi shashaqtar onyng túrmysqa shyqqan-shyqpaghanyn, neshe balasy bar ekenin bildiretin astarly әshekey jiptermen kómkeriletinin bildik.  (Keyin anyqtaghanymday, ol sart әielderining últtyq kiyimi eken).

«Myna biyik minaretke minip azan shaqyryp, namazgha ýndegen. Alayda oghan tek  soqyr adam kóterile alatyn bolghan,  - dedi Anya. Onyng sebebi: soqyr adam tóbeden qaraghanda kórshi túrghan myna mahәlladaghy (meshitter keshenine tayaq tastam jerde túrghynýy alaby ornalasqan) ýilerding aulasynda erkin jýrgen qyz-kelinshekterdi kóre almaydy jәne biyiktikke kóterilgende basy ainalyp qoryqpaydy».

Kelesi baghytymyz –eski qaladaghy mahәlla.Saban men batpaqtan salynyp, bir-birine jaghalay, japsarlay ornalasqan, jeke-jeke biyik qorshalghan aulasy bar ýilerden túratyn móltek audandy araladyq. Ýiding darbazasynyng esigi qiyalay ashyq túrsa, búl ýiding azamaty dәl qazir ýiinde, ishke qarayerkin kire berseniz bolady degen belgi eken. (Biz aralap jýrgende, birneshe ýiding syrtqy esikteri solay ashylyp túrdy). Búl mahәllanyng kósheleri osydan 200-300 jyl búryn salynghandyqtan, óte tar, әri iyrelendey ornalasypty. Túrghyndarynyng jýzi jyly, janynnan ótkendeyqylaspen sәlem berudi úmytpaydy eken.

«Qalanyng búl eski bóliginde úrlyq joqqa tәn. Adamdary solay tәrbiyelengendikten, islam qaghidattaryn ústana otyryp,sanasyna myqtap bekitken». Sonymen qatar,qala uaqyt aghymynan birshama keyin qalyp qoyghanday kórinedi eken:  janalyqqa úmtylys kórinbeydi. Sol birneshe ghasyr búrynghy bet-beynesin saqtap qalghan. Tipti mahәlla ishinde «Gәp» atty tek er azamattardyng әngime-dýken qúruyna  arnalghan kishigirim kezdesu oryndarynyng saqtaluy da sonyng belgisi bolsa kerek.

Biz mahәllany aralap bolam degenshe, kýn kәdimgidey ysydy. «Ózbekstan – kýn sәuleli memleket, sondyqtan búl elding jazy óte ystyq bolyp keledi. Astanamyz Tashkentte «chilla» (shilde) kezinde órt qaupi qatty jogharylaydy. Mausymnan bastap tamyzgha deyingi 60 kýnnen astam aptap ystyq bolghangha da jergilikti halyq әbden beyimdelgen», dedi Anna hanym. Búdan әri shildening ystyghynan tughan ózbekting birneshe salt-joralghylaryna keshendi aralay, naqty mysaldardy kórsete jýrip toqtaldy. Mәselen, Ózbekstanda kisi qaytys bolsa, salt boyynsha sol kýni kýn batqansha jer qoynyna tapsyru kerek eken. Áyel kisiler 30 jastan asqan son, er azamattar 40 jastan asqan song ýilerinde «kenetten kelip qaluy mýmkin» ajalgha dayyndyq jasap, kebinge dep aq mata saqtauly túruy shart eken. «Tipti ózge qaladan, ózge elden úl-qyzynyng kelgenin kýtpeydi. Al key jaghdaylarda bazar jabylyp qalghan keshqúrym kezde ýzilip ketken adam ýshin tughan-tuys, kórshi-qolannyng ýiinde túrghan aq matany  súraugha deyin tura keledi», - dedi. «Ár elding salty basqa» degen osy bolar...

Keshegi kýnde qalyp qoyghan qazirgi Tashkent

Osylaysha, ortaq tarihymyzdyng mәlim de beymәlim betterin bir paraqtap shyghyp, Tashkentting jana bóligine óttik. Jana qala degen aty bolmasa, asa bir janalyqtyng tabyn seze qong qiyndau ma dedim.Óz basym búl qalany 1990-2000 jyldardaghy Almaty qalasyna úqsattym.«Aldymyzdaghy qiylys – Abay kóshesi», dedi Anna hanym.  Bizde Álisher Nauay kóshesi, búlarda Abay kóshesi. Ózara qúrmet. Jón-aq. «Orta Aziyadaghy eng jana ýlgidegi meshitterding biregeyi – Aq meshitke qosh keldinizder! Ózbekstannyng barlyq meshiti bir stilide desek, al búl meshitimiz erekshe bólek stilide ekenin anghara alasyzdar».

Kólikten shyghyp, biyik qúrylys nysanyna bettedik. Jana aq meshitterining syrt beynesi, aq týsi bizding Áziret Súltan meshitine kelinkireydi eken. Meshitting aty «Minor» bolsa da, kópshiliktýsine qarap, «Aq meshit» atap ketipti. Salystyru ýshin: 2014 jyldyng Qúrban ait merekesinde ashylghan búl meshitting syiymdylyghy  2400 adam bolsa, 2012 jyly ashylghan bizdin  Áziret Súltan meshitinde bir mezette 5000  adam namaz oqy alady.

«Búl meshitke әielderdi kirgizbeydi», dedi Anna hanym.  «Nege?.. Tiyisti kiyimin kiyse de, arnayy әielder bólmesine kiruge rúqsat joq pa?» «Joq». «Qyzyq eken. Meshit – Allanyng ýii. Erlerge de, әielderge de ortaq emes pe? Bizding meshitterge әielderdi kirgizedi». Anna ýnsiz qaldy. Meninshe, ol jartylay ghana ózbek bolghandyqtan, meshitke kelmeytin siyaqty. Sondyqtan meshitke keluding әdebin bilmegendikten, «kirgizbeydi» dep jyly jauyp qoya salu onay bolyp túr. Gýlzarlarmen kómkerilgen әdemi aulany kózben sýzip shyqtym. Meshitke kirip bara jatqan әiel kisini kezdestirgim kelgen. Alayda kózime eshkim týspedi...

Kelesi ayaldama – Nauay eskertkishi. Onyng eskertkishi búl qalada kóp. Búl – eng ýlkenderining biri. Kóptegen tepkishektermen joghary qaray órlep baryp, eskertkish jaqqa kóterilesiz. (Degenmen dәl janyna jaqynday almadyq. Jolaqtarmen qorshap qoyghan. Negizi, Tashkentting qay eskertkishi bolsyn, osynday qorshaulardan túrady eken... Sebebin týsinbedik. Tek alystan, eteginde otyryp suretke týse alasyz. )

Derek pen dәiek

Álisher Nauay – ózbek әdeby tilining negizin qalaushylardyng biri, týrki halyqtaryna ortaq úly aqyn, filosof, memleket qayratkeri. XV ghasyrda ómir sýrgen Álisher Nauay «Hamsa» tobyna enetin «Jaqsylardyng tandanuy» (1483), «Farhad pen Shyryn», «Lәili men Mәjnýn», «Jeti әlem» (1484), «Eskendir dualy» (1485) syndy  shygharmalardyn, jalpy alghanda  30-gha juyq jinaqtyng avtory. Onyng zamanyna deyin qazirgi  ózbek elinde  basqa imperiyalar ómir sýrip, memlekettik tili  tәjik jәne parsy tilderi bolghan desedi.  Nauay shygharmalary 15 gh. ózinde Maurennahr men Horasandy ghana emes, Iran, Ázirbayjan, Shyghys Týrkistan, Ýndistan, Mysyr, týrki elderine, keyinnen Europa men Amerika kitaphanalaryna da tarady.Álisher Nauaidyng shygharmashylyghan qúrmet retinde Ózbekstannyng barlyqqalalarynan bólek, Mәskeu men Tokioda da eskertkish ornatylghan. 

Nauay eskertkishi «Shahidlar Hotirasiy»  kesheninde ornalasqan.  2000 jyly ashylghan búl memorialda birneshe tarihy oryndar bar. Qughyn-sýrgin qúrbandaryna arnalghan múrajay. Zobalang jyldaryndaghy qym-qighash taghdyrdyng beynesindey bolyp iyrelendep aghyp jatqan kanal. Osy manayda 1920-1940 j.j. qughyn sýrgin kezinde ishinde Kadyri, Fitrat, Chulpon, Hamza syndy qogham qayratkerler bar 13 myng adam atylghan degen derek bar. 17 gektar jerdi alyp jatqan búl keshenning ainalasy qazir sayabaq, mýlgigen múndy tynyshtyq. 

Kelesi barghan jerimiz – Erlik memoriyaly. Ony «Eske alu alany» dep te ataydy eken. Bizdinshe aitqanda, «Mәngilik alau» parki ghoy. Úly Otan  soghysyna arnalghan sayabaq keshenindegi eskertkishte  keudesimen oqty qarsy alghan Kenes әskeri emes, jas sәbiydi qorghap qalghan sarbaz da emes, aq oramaldy apa beynelenipti. IYә, kәdimgi aq jaulyqty,múnayyp tómen qarap, soghysqa ketken balasyn saghynyp otyrghan ana... Bizding qogham ekige jarylyp, «Úly Otan soghysy» nemese «Qyzyl qyrghyn» dep bagha berip, bir bitimge kele almay jatqan sol bir zobalangha ózbekter osylay óz kózqarasyn salmaqtap bildiripti...Maydan dalasynan oralmaghan batyrlarynyng esimin eske alu kitabyna altyn әriptermen oiyp jazypty.

Dәl osy sayabaqta erekshe әdemi sap-sary gýlderin jayqaltyp túrghan bútaly aghashtardy kórdim. Anna hanymnan súrap bildim. Gýlding aty – forzisiya eken. Europanyng biraz jerin aralap jýrsek te, múnday әdemi taldy kezdestirmegen edim. Sóitsem, búl ósimdik negizinen Aziyada ósetin, shyghys aruy eken.

Aldaghy ayaldama – zilzala qúrbandaryna arnalghan memorial. Múnday memorialdy kez kelgen elden kezdestire almaysyz. Sondyqtan, ol qanday eskertkish eken dep, kórgimiz kelgeni ras. Jersilkinis qúrbandaryna qoyylghan búl belgi shyn mәninde jýrek tebirenterlik. Ayaghynyng astyna, qaq bólinip jatqan jerge ýreylene qarap, apatqa qarsy túryp, jan jaryn qorghap qalghysy kelgen er azamat beynesi.  Rasynda da, ózbek eli ýshin búl óte ýlken tragediya. 1966 jyldyng 26 sәuiri, saghat tanghy 05.23-ti kórsetkende Tashkentte alapat jer silkinisi oryn alghan. «Resmy derekterde 7 ball dep aitylsa da, shyn mәninde 8-9 ball bolghan desedi, kóz kórgender. Saldarynan Tashkent qalasy qatty qiraghan edi»,- dedi Anna jolbasshymyz. (Bir tang qalarlyghy, aragha  tura 20 jyl salyp,  dәl sol kýni taghy bir dýley apat –  Chernobyli radiasiyalyq jarylysy oryn alady). Jersilkinis saldarynan Tashkentting ortalyq bóligi týgeldey qirap, 2 million sharshy metr túrghyn ýi, 181 oqu oryn jaramsyz dep tabylghan. 78 myng otbasy baspanasyz qalghanmen, aragha tura 3,5 jyl uaqyt salyp, Odaqtas respublikalar atsalysyp (onyng ishinde Qazaqstannyng da ýlesi erekshe), barlyghyn qalpyna keltirgen.

Sayabaqtan shygha beriste polisiya toqtatty. Múnda qay jerde jýrseng de, әr taldyng týbinde bir tәrtip saqshysy. Kózimen tintip túrady. Bizdi teksermegenine birneshe saghat ótip ketkenin sezdi me, kim bilsin, aldymyzdan shyqqan formaly azamat sómkemizdi ashuymyzdy ótindi. Barlyq qaltany, oi-shúqyrdy týgeldey qarap shyqqan son, «jany jay tauyp», jayymyzgha jiberdi...

Mustakillik alany – postkenestik  elderding bәrinde bolghan, óz kezinde tórinde Lenin «baba» túryp, keyin bostandyq ala salysymen,«Tәuelsizdik» atyn alghan alandardyng biri. V.Lenin atyndaghy búrynghy alandaryn 1992 jyly «Mustakillik maydoniy»dep atau turaly sheshim qabyldap, «kýn kósemnin»  ornyna  Otan-anany bildiretin әiel beynesi jәne planetany bildiretin shar ispetti jana eskertkish ornatylypty. Biz barghanda búl alanda Nauryz toyy «toylanyp jatty». Sonyng arqasynda ersili-qarsyly ýlken nópirmen jýrgen jarty Tashkentting halqyn kórdik-au, shamasy. Týrli-týsti kiyimning әraluandyghy kózding jauyn alarday. Al qyz-kelinshekter men ýlken apalardyng barlyghynyng ortaq nәrsesi – súgha salyp kete beretin, jýrgen sayyn dybys shygharatyn «slansy» ispetti ayaq kiyim. Alayda, bizding kóshelerdegidey jartylay jalanash, «etegin it tartyp ketken» kiyim kiygen keybir qyz-kelinshekti búl jaqtan mayshammen izdep tappaysyz. Osy jaghy qazaqqa ýlgi bolarlyqtay eken.

Mereke demekshi, adam kóp jinalghan múnday jerlerde últtyq әn men by kórsetilip, konsert qoyylatyn shyghar degenbiz. Osylaysha ónerpazdardy tamashalarmyz dep oilaghanbyz. Biraq kýtkenimiz bolmady. Annanyng aituynsha, osydan 4-5 jyl búryn keremet konsertterden bólek, últtyq kiyim ýlgisin zamanuy sarynda nasihattaytyn týrli sәn aptalyqtary úiymdastyrylyp túrghan eken. Alayda onyng bәrining basy-qasynda jýrgen el basshysynyng ýlken qyzy qazir shekteulerge tap bolghan... Dumandatu jaghynan aldyna jan salmaydy dep eseptep jýrgen ózbek ónerpazdary qazir jana, bizge týsiniksizdeu tәrtipke baghynghan siyaqty...

Osylay jýrip, kýnimizding qalay syrghyp óte shyqqanyn angharmay qalyppyz. Onyng ýstine, bizding elmen salystyrghanda bir saghat aiyrmashylyghy bar. Otaghasymen birge keshikken keshki asymyzdy ishsek dep qonaqýige jaqyn mandaghy dәmhanalardyng birine bas súqtyq. Bizding qonaqýy qalanyng dәl ortalyghynda ornalasqanyn eskersek, dәmhanalar da naghyz astanalyq sipatta, joghary dengeyde bolar dep kýtkenbiz... Degenmen shetkeri bir audandaghy eng shaghyn kafege barghanday әserde boldyq. Interieri de, as mәziri de mәz emes. Bәri tozynqyraghan. Tamaqqa tapsyrys bermek bolyp, dayashyny shaqyrdyq. Tandaghan asymyzdyng eshbirin tapsyrysqa qabylday almaytynyn aitty. «Nege?» dep shoshyp kettik. «Bilesizder me, bizde saghat 11-de barlyq qoghamdyq oryndar jabylady. Qazir saghat 10. Sizder tek 15-20 minutta dayyn bolatyn túshparagha ghana tapsyrys bere alasyzdar». Jaqsy, búghan da shýkir dedik. Tamaqtary qymbat emes eken. Mәselen salattardyng ortasha baghasy 4000 sum. Búl bizding tengege shaqqanda 450 tenge. (Meyramhana biznesimen ainalysatyn eldegi bir tanys kisi salattardyng ortasha qúny 200-300 tenge bolatynyn, biraq 5-7 ese ýstemelep bagha qoyylatynynaytqan edi. Sol ras bolyp túr...)

Qaytar jolda әdettegidey әr taldyng janynda qarayyp túrghan poliyseylerding súlbasynan basqa onsha eshkim kórinbedi. Jolasty ótkelining aldynda da bireui túr eken. Toqtatyp, taghy da sómkemizdi qarady.  Búghan da ýirene bastaydy ekensin. Jalpy, poliyseylerding múnsha kóp boluynyng birneshe sebebin týidim. Birinshiden, Ózbekstan Aughanstan, Tәjikstan syndy zanbúzushylyq dәrejesi jogharylau, mazasyzdau eldermen shekaralas. Týrli esirtkining partiyalary tranzit el retinde ótu yqtimaldyghy joghary. Ekinshiden, Iran, Siriya syndy elderden әlemge aghylyp jatqan diny ekstremizmmen «auyratyn» týrli kelimsekter әr týrli lankestik jaghdayyn ornatu qaupi taghy bar. Ýshinshiden, búl jaqta júmys tabu óte qiyn sharuanyng biri, al tәulik boyy birneshe auysymmen kýzette túratyn poliyseylerding ailyghy óte jogharylardyng sanatynda ekenin Anna jolbasshymyz biz sózinde aitqan bolatyn. Sondyqtan, bedeli joghary, jalaqysy kóp, qoghamgha paydaly dep sanalatyn júmys jasaugha әr azamaty yntaly bolary týsinikti.

(jalghasy bar)

Alma Saylauqyzy, jurnalist

abai.kz