QAZAQSTAN-ZAMAN gazetining dóngelek ýsteli
Ata-babalarymyzdan múragha qalghan jer dauy kýnnen-kýnge órship túr. Shanyraqtyng mún-zary ainalasyna jayylyp, songhy bir jarym aidyng ishinde Alatau audanynyn  8 auylynda 121 ýy jermen-jeksen qiratyldy.

QAZAQSTAN-ZAMAN gazetining dóngelek ýsteli
Ata-babalarymyzdan múragha qalghan jer dauy kýnnen-kýnge órship túr. Shanyraqtyng mún-zary ainalasyna jayylyp, songhy bir jarym aidyng ishinde Alatau audanynyn  8 auylynda 121 ýy jermen-jeksen qiratyldy.
Jer bolghanda da qanday jerler desenizshi?! Qazaqqa óz elinde, óz jerinde pana taptyrmaugha ainalghan biylik, atap aitqanda Almaty qalasy әkimining qolymen ot kósegen Alatau audanynyng әkimi Baghdat Mәnizorov mәni zor zorlyghyn tynysh jatqan «Aqbúlaq», «Trudoviyk» auyldaryna jalghastyrugha kiriskenin aldynghy nómirimizde jazghanbyz. Prokuratura, zang oryndarynyng rúqsatyna qarap jatqan olar joq, «Zansyz salynghan ýilerdi zansyz búzamyz!» - degen úranmen halyqty zar qaqsatyp jatqan kórinedi. Osyghan oray biylik pen halyqty bettestirip, isting nasyrgha shappay sheshiluin qalaghan biz dóngelek ýstel úiymdastyrdyq. Almaty qalasynyng әkimi Ahmetjan Esimov, janadan taghayyndalghan qala prokurory Estaev, Ishki ister Departamentining bastyghy Erlan Túrghymbaev, Almaty qalalyq jer qatynastaryn retteu basqaramasynyng tóraghasy Bekqaly Torghaev myrzalar dóngelek ýstelge arnayy shaqyrylghandyqtan, ózderi kelmese de, ókilin jiberer dep beker ýmittenippiz.  «Halyqtyng qamyn biz de oilap jýrgen azamatpyz» degendi jii aitatyn Alatau audanynyng әkimi B.Mәnizorov, obaly ne kerek, orynbasary Ábdibekovti jiberipti. Alayda, Ábdibekov óz jaqtastarynyng tóbesi kórinbegen son, kóligine qayta otyryp, lәm-mim demesten túra zytty.  Búl biyliktegilerding halyqty mensinbegeni me? Álde «úrynyng arty quystyn» kebi me? Ne de bolsa, shaqyrghangha kelmegen dókeylerding dóng qylyghy dóngelek ýstel basyna jinalghan alataulyqtar men ózge de qoghamdyq úiymdardyng mýshelerine júmbaq kýiinde qaldy. «Ózimiz osynda jýrgende búlar baryp ýiimizdi qiratyp ketpey me?» – dep sanasy san-saqqa jýgirgen halyq  bir pәs ayaq jazyp otyrudan da qalypty.
Ertay Ayghaliyúly, «Qazaqstan-ZAMAN» gazetining Bas redaktory:
– Janayqaylarynyzdy ýzbey jariyalap kelemiz. Kelensizdikterge bizding jurnalister qauymy qatty alandaulymyz. Býgin әkimshilik, qúqyq qorghau oryndary basshylaryn arnayy shaqyryp, osy mәselening sebep-saldaryn izdeyik, terenge, aiqay-shugha aparmayyq degen oimen ózderinizben kezdestireyik dep edik, jana kórdinizder, Alatau audany әkimining orynbasary keldi, biraq kóligine qayta otyryp ketip qaldy. Degenmen, el mýddesin kóterip jýrgen azamattar, qoghamdyq úiymdar aramyzda bar. Bәrimiz birlesip, jer dauyn qalay sheshemiz, soghan toqtalsaq.

Jasaral Quanyshәliyn, «Algha, Azattyq!» qoghamdyq birlestigining tóraghasy:
– Jer mәselesi býgin bastalghan mәsele emes. Jalpy, qazaqta belgili, jer dauy men jesir dauy – negizgi mәsele. 1990 jyldardyng basynda jer satu mәselesi kýn tәrtibine qoyyldy, biraq oghan ol kezde eshkim mәn bermedi. 1993 jyly men Parlamentte deputatpyn. Memleket basshysy qabyldaghan eki Jarlyghynda jerdi satu, jekemenshikke beru mәselesi qaralghan. Biz osy jarlyqqa qarsy jiyn ótkizgende resmy biylikten qatysqan lauazymdy adamdardyng ózi shoshyghan edi. Dabyl qaqqanymyzda qúlaq aspaghan kóptegen qoghamdyq úiymdar men qayratkerler artynan barmaghyn tistedi. Sol birte-birte býgingi oirangha әkep soqtyrdy. El oirandalyp jatyr. Bizding der kezinde mәselege nazar audarmaytyn beyghamdyq  auruymyz ózimizdi sorlatty. Sonan song birinen song biri «Jer jóninde» zan  qabyldandy. Jer Qodeksin  qabyldatpau ýshin halyq  ashtyqqa otyrdy. «Algha!» partiyasynyng tarapynan arnayy komiytet qúrylyp, referendum ótkizu mәselesi kóterildi. Onyng qúramynda Aysúlu Qadyrbaeva, marqúm Qayrolla Adamov, Yuriy Hramov bar, polisiya aldaryna tosqauyl qoyyp, soyqan salghanyna qaramay, qazirgi halyqqa qarsy biylik belden basyp, qylmysty Jer kodeksin qabyldap tyndy.
Endi býgin nege Baqaygha, Shanyraqqa shabuyl jasaydy? Óitkeni búl biylikke qazir pyshaq ýstinen ózara bólisip alghan qazaqtyng eng qúnarly, shúrayly jerleri az bolyp túr.
Tereshenko, Kulagiyn, Madinov, Baliyeva, Darigha Nazarbaeva, Bolat Nazarbaev, t.b. audan-audan, oblys-oblysymen bólisip aldy. Jýzdegen gektar jerler solardyng qolynda. Endi biylikting ózi qanghytyp jibergen halyqtyng bas saughalap otyrghan jerin tartyp alugha shyqty. Olardy aldyn-ala satyp alghandary bar, satugha josparlap qoyghany bar, sondyqtan halyqty polisiyamen quyp, ýilerin traktormen búzyp, súmdyq zúlymdyq jasap jatyr. Men ózim Alatau audanynyng eki myngha juyq túrghynynyng qol qoyyp, senim bildirgen Halyq deputaty retinde «Algha!» partiyasynyng jobasymen iske kiristim. Byltyr qarasha aiynda «Algha, Azattyq!» atty qoghamdyq birlestik qúryp, Alatau audanynyng qúramyndaghy 18 eldi mekendi jayau aralap, 18 qoghamdyq komiytetti iske qostyq. Ýlken júmystar arqasynda qauip sayabyrsyp, Jer komiyteti halyqtyng ýiin búzugha bergen talap-aryzdaryn qaytaryp aldy. Búl – búghan deyin bolmaghan jaghday. Biraq, qazir qaytadan basymyzgha qara búlt ýiirildi. Atam qazaq adamnyng ýii týgili, qústyng úyasyn búzbaghan. 
Óitkeni ony jaman yrym, býlinshilik, pәle shaqyru dep eseptegen. Myna biylik Qúdaydan qoryqpaydy, eshtenege qaramay, kerek deseniz, ýiding ishinde adam bolsa da, ýy búzugha dayyn. Kózderinde - shel, qúlqynynda – aqsha. Sol sebepti búl biylikpen kýresu ýshin әlbette ýlken kýsh kerek. Úiymdasqan, birlesken kýsh qajet. Sorlaghan halyqtyng obaly osyny jasaghan biylikke, ekinshiden – sol halyqtyng paydasyna jasalyp jatqan isterge kedergi qoyyp jýrgenderge deymin. Konstitusiya boyynsha Qazaqstannyng әr azamatyna jer tiyesili, ýy tiyesili. Alatau audanyndaghy shanyraghy ortasyna týsip, biylikting әlimjettiginen jyly ornyn suytqan halyq bosqyngha ainaldy. Demek, eger Medeu men  Butakovkada toyyp sekirgen qaltalylar men biyliktegiler zansyz basyp alghan jerleri men zansyz salghan ýilerin osy biylik bir sәtte qalay zandastyrsa, Alatau audanyndaghy býkil ýilerding bәrin týgel solay zandastyruy kerek! Basqa jol joq. «Jalgha alyndar, aiyp tólender» degenning bәri – qiytúrqy sayasat, aldap-arbap, jerdi tartyp aludyng amaly ghana. Ókinishke qaray, sayasy jaghynan jәne zang túrghysynan sauatsyz halqymyz jalgha alugha kelisip, aiybyn tólep, óz-ózin sorlatyp jatyr. Biylikke әli kýnge deyin senedi. Preziydent saylauynyng aldynda IY.Tasmaghambetovting ózi: «Shanyraq shayqalmaydy, Áygerim әbigerlenbeydi»,– dep uәdesin berip edi ghoy. Al saylaudan keyin traktoryn jalandatyp qoya berdi. Sol sabaq bolmady halyqqa, әli senedi ótirikshi әkimderge. Jerdi jalgha aldym degen sóz – jer meniki emes degen sóz. Ar jaghynda iyesi túr, qay uaqytta kelip alady, ózi biledi. Halyq biylikting zansyz qúrbandyghyna shalyndy. Qyzyl syzyqta ornalasqan ýilerdi zandastyrmasa zandastyrmasyn. Biraq ketken júrt dalada qalmauy tiyis. Ýkimet ya ýimen, ya jermen qamtamasyz etuge tiyis. Biz osynday ýsh talabymyzdy Preziydentke, basqa da lauazymdy adamdardyng qolyna jetkizdik. Ary qaray ne isteydi, uaqyt kórsetedi. Eger halyq pen qoghamdyq úiymdar úiymdasyp kýshti tirlik jasasa, biylik rayynan qaytady dep oilaymyn.

Janar Moldahmetova, Aqbúlaq auylynyng túrghyny:
–  Men tórt balanyng anasymyn. 14 sәuirden bastap soyqan bastaldy da, sonyng ishinde mening ýiimdi de búzyp ketti. Tórt balamnyng aldynda namysym taptalyp, biylikting qúly ekenimizdi shyn sezindim. Almatyda túrghanyma otyz jyl boldy, kýieuim ekeumiz bilim salasynyng bildey qyzmetkerimiz. Hrapunovqa  kezinde talay ret jer súrap, hat jazghanmyn. Jekemenshik oqu ornynda istegenim ýshin meni túrghan jerimnen shygharyp tastady. Amal joq, Aqbúlaq auylyn panaladym. Ýsh jyl boyy ya әkimshilikten, ya uchaskelik polisiya bóliminen bir adam kelip: «Myna ýiing zansyz»,– dep eskertken emes. Ýiimdi soghyp bitirgen kezde shanyraghymdy ortasyna týsirdi. Kýieuimdi polisiya alyp ketti. Men esimnen tanyp qúladym.  Basymyzgha is týskende janymda medeu bolyp halyq komiytetining tórayymy Zәure Núrmaghambetova túrdy. Osy kisining arqasynda boyyma kýsh bitip, tórt balam ýshin basymdy kóterdim. Eger «Algha!» partiyasynyng ókili ekinshi jaghymnan demegende men ornymnan tik túryp keter me edim. Al endi qazir Aytqasymov, Mәnizorovtar  Aqbúlaqqa kýnde arnayy kelip, halyqty jerin jalgha beruge ýgitteude. Halyq qoryqqanynan amalsyz kelisude.

Jasaral Quanyshәliyn:
– Búl últqa qarsy biylik. Qazaqtan basqanyng ýiin qiratyp jatqan joq, sony eskerinizder. Jerdi jalgha beru degenning ne ekenin týsindirip, biz arnayy paraqsha tarattyq. Gazetke jazdyq, jinalystyng bәrinde aittyq. Sonda daaldaghangha kónip jatqan halyqqa ne isteuimiz kerek? Mәsele – halyqtyng aldanghyshtyghynda, sauatsyzdyghynda. Jalgha beruge qol qoyayyn dep jatqanda bógey almaysyz. Erteng sotqa barghan kezde onyng sózin eshkim sóilemeytinin, qansha jerden jylap-syqtasa da, kóz jasyn eshkim de kerek qylmaytynyn týsinbey otyr. «Aynalayyn, seni eshkim zorlaghan joq, ózing qol qoydyng ghoy?!» – deydi, sonymen bitti.
Ómirtay Ábildaev, Alatau audanynyng túrghyny: – Qoghamdyq úiymdar bolsyn, oppozisiyalyq partiyalardyng bolsyn, birinshi әngimesi tóbeni túqyrtudan bastalady. Endi az kýnde eshkim de qalmaydy, jerlerin bәri jalgha ótkizip tynady. Onyng birinshi sebebi – әkimshilik kýndelikti ýgittegen son, halyq kónbey qayda barady?

Aysúlu Qadyrbaeva, «Kýretamyr» qoghamdyq birlestigining tórayymy:
– Búl mәseleni tez arada Ýkimetting aldyna qong kerek! Ýlken sayasatqa shyghasyn, basqa basqa amalyng joq. «Maghan alty sotyq kerek edi» degeninnen eshtene shyqpaydy. Qazir bólip beredi, erteng tartyp alady.  Býgin on jylgha jalgha beruge shart jasaydy, ertenine ýiindi búzyp, on minutta qaytyp alamyn dese de qaqy bar. Býkil  Qazaqstandaghy jaghday osynday. Bos jatqan jer joq. Jerimizding iyesi – sheteldikter. Jeti alyp memleketpen birge DSÚ-gha qalay kirdik? Halyqaralyq bankterden nesie alu ýshin jerimiz kepildikke qoyylady. Al kepildikke qoyylghan dýnie eshqashan qaytpaydy.

Zәure Núrmaghambetova, halyqtyq komiytet tórayymy: 
– Resmy biylik ókilderining býgingi kezdesuge kelmeuining sebebi, isterining búrys ekenining belgisi, halyqtyn, qoghamdyq úiymdardyng aldynda jauap beruge dayyn emestigi. Óitkeni, birde-bir ýkimet, audan әkimining ózi zansyz ýy búzudy basqarghan emes. Bir kórinip, joq bolghan Alatau audany әkimining orynbasary Ábdibekov myrza ayaghyna kerzi etik kiyip kelip, ekskovatordyng aldynda ýilerdi búzugha búiryq bergenderding biri. «Zansyz salynghan ýidi zansyz búzamyn!»– dep tepsinip túrdy. Áuezov audanynan әli bólinip shyqpay túrghan kezimizde audan әkimi Ustugov ondaygha barghan joq edi. Múnyng bәri Alatau audany basshylarynyng teksizdigin bildiredi. Sózimiz dәlelsiz emes, eki auyldyng búzylyp jatqany týsirilgen beynetaspamyz bar. 20 mamyr kýni aramyzda Baghdat Áripov bar, ýsh-tórt kólikpen Alatau audanynyng әkimi B.Mәnizorovtyng Saq qorghanynyng qasyndaghy «Krasnyy trudoviyk» auylyn búzugha kelgen sәtinde tura ýstinen týstik. Ákimning ýilerdi búzbay qaytqysy joq. «Nege toqtatamyn? Búlar zansyz saldy, men de zansyz búzamyn!» - dep elirgenin kórgenimizde, jaghamyzdy ústadyq. Al telearnagha: «Biz búlargha eskertu bergenbiz. Eskertuge qúlaq asqan joq. Sondyqtan búzdyq. Ary qaray búza beremiz»,– dedi shimirikpesten. 18 auyldyng halqy alauyzdyqqa jol berip, ýsh topqa bólindi: jalgha beruge qarsylar – bir top, keliskender – ekinshi top, «qay jengening meniki» degen – ýshinshi top. «Qújat tapsyrghan 700 adamnyng 225-ining jeri jalgha berildi, 500-deyi jekemenshikke ótti»,– degen әkimning mәlimeti ótirik. Búlar gaz qúbyryn da әdeyi qospay otyr. Gaz qosylsa tórt auyldaghy eki mynnan asa túrghynnyng jeri jekemenshikke ótip ketedi ghoy. Jalgha beruge kóngen toghyz balaly ana 21 sәuirde aiyppúlyn tóledi, artynsha  5 mamyrda ýii búzyldy. Ákimshilikting zansyzdyghy sol,  elge aiyppúl tóletip, zansyz jer basyp alghandyghyn moynyna iledi, biraq isti sotqa jibermeydi. Ózderi sot. Ózderi sheshim shygharyp, bulidozerin bastap keledi. Qala әkimi A.Esimov «Vremya» gazetine: «Pәlenbay ýy búzyldy, bir adam aldyma kelgen joq»,– dep súhbat beripti. Yaghni, Esimov «ýibúzar» ekenin moyyndaydy. Ókinishke qaray, sharasyz halyqtyng kenestik zamandy ansap, Reseyding qúramyna kiruge bolsa da dayyn ekenin kórip jýreging auyrady.

Baghdat Áripov, «El bolashaghy» qoghamdyq úiymynyng tóraghasy:
– Ýidi búzyp, jerdi tartyp alugha sottyng ghana qúzyry jetedi. Ýy búzugha әkimder emes, qolynda sheshimi bar sot oryndaushylary ghana kelui kerek. Sol sebepti, әkimderdiki – baryp túrghan zansyzdyq.

Aysúlu Qadyrbaeva: Ýy búzghandardyng tizimin alyp, sotqa beru kerek. Zandy-zansyzdyghyn solay aiyrugha bolady.

Jasaral Quanyshәliyn: Jaqynda Qarasu da oirandaldy.  Túrghyndardyng anghaldyghy sonsha, qay «qaraqshy» kelgenin de bilmeydi. Tym bolmasa kólikterdin, traktordyng nómirin jazyp almay ma? Qorghayyn desen, izi joq.

Beysenghazy Sәduúly, «Jeltoqsan aqiqaty» qoghamdyq birlestigining tóraghasy:
– Alatau audanynyng әkimi Baghdat Mәnizorov qúrghan komissiyanyng qúramynda «Últ taghdyry» qozghalysynyng atynan men de júmys istedim. Bizdi «Shanyraq yqshamaudanyndaghy qordalanyp qalghan mәselelerdi birlesip shesheyik» dep shaqyrghan-dy. «Men әrqashan da halyq jaghyndamyn, halyqty qoldaymyn, birigip jerlerin zandastyrayyq», – dep sóilegen әkimge de ishimiz jylyp, shynynda da, mәsele halyq paydasyna sheshiledi dep sendik. Aqyrynda basqasha bolyp shyqty. Saz balshyqty tolarsaqtan keship jýrip, jýz ýige kirdim. Sondaghy bayqaghanym – Shanyraqta auyzbirshilik joq, bireu etekten, bireu jaghadan tartady. Biraq, oghan qarap otyrmauymyz kerek. Múnday halyqtyq mәseleni nege býkil partiyalar men últtyq úiymdardy, 130 etnikalyq mәdeny ortalyqtardyng basyn qosyp, ýlken zaldarda talqylamaymyz? Deputattardy nege shaqyrmaymyz? Bauyrlarymyzdyng «Reseyge qayta bodan bolayyq» degeni namysymyzgha tiymey me? Jany auyrghan adam osyndaygha barady. Múnyng qatelik ekenine kózderin jetkizuge tiyispiz.
Marjan Aspandiyarova, «Azat» partiyasy tóraghasynyng orynbasary: – Ákimshilikting janynan juyrda әleumettik daghdarysqa qarsy komissiya qúryldy. Biraz kisiler qúramyna kirdi. Biraq, men ony biylikke ynghayly, al halyqqa qajetsiz jasandy komissiya dep esepteymin. Ortaq komissiya qúrudy úsynamyn. Meninshe, ýy búzugha moratoriy jariyalaudy talap etu kerek! Biylikten súrau, jalynyp-jalbarynu degendi qoyyp, talap etu kerek!  Halyqty azamattyq qaqtyghysqa iytermelep otyrghan biylikting ózi. Óz jerine simay, qazaq qazaqtyng jaghasynan alyp jatyr. Biz Baqay túrghyndaryna qolymyzdan kelgenshe kómektesudemiz. Baqayda, bir jaqsysy,  týtin sany az. Bos jatqan jerge  2003 jyly qonystanghan adamdardyng ýstinen  2007 jyldyng datasy qoyylghan memaktiler shyqty. Hrapunov, Tasmaghambetovter qalay zansyz bergen? Endi sol memaktisi barlar búryn qonystanghan adamdardyng ýiining tóniregine benzin shashyp, tura soghystaghyday jaghday bolyp jatyr. Al búl memaktilerding iyesi kimder deysiz ghoy? Polisiya men sot oryndaushylardyn, әkimshilik pen jer komiyteti qyzmetkerlerining jer telimderi bolyp shyqty.  Býgingi jer dauy – shyn mәninde tótenshe jaghday. Bizdegi jer, su turaly zan-kodeksting bәri Konstitusiyamyzgha qarsy keledi. Jalghyz Mәnizorovtyn: «Zansyz ýilerdi zansyz búzamyn!» degen sózi ýshin sotqa beruge әbden tolyq qúqyghymyz bar. Beremin degen adam bolsa, sotta ókili bolugha әzirmin. Al ýiin zandastyra almay jatqan adamdardyng ózge mekende menshiktengen jeri bolmasa,  Ministrler Kabiynetining naqty sheshimimen birjola raqymshylyq jariyalanyp, qújattary zandastyryluy tiyis. Biylikting eng sýikimsiz jeri – halyqty altybaqan alauyz etip qyrylystyryp qoiy. Baqaylyqtardyng shydamy qashangha deyin jetetinin bilmeymin. Al halyqtyq komissiya eng songhy baqaylyqtyng ýii zandastyrylghansha, birge bolatyny anyq. Halyqtan ótinerimiz – óz sharualarynyzdy sheship alghan son, aramyzdan tayyp túrmasanyzdar eken.

Zәure Núrmaghambetova:
– Biz qúrylghan jarty jyldyng ayasynda týrli qaueset tarady. Mәnizorov pen Esimov «Krasnyy trudoviyk», «Kók qaynar» auyldarynyng jerin iyemdenip, Saq qorghanyndaghy keleshek ashyq múrajayda  qonaqýy saldyrmaqshy eken. Ol manda túp-túnyq kól bar, sugha shomylyp, demalatyn oryn jasaudy kózdeytin siyaqty. Ekinshiden, «Úljan-1», «Úljan-2» auyldaryndaghy Saq qorghanyna da ýlken qonaq ýy keshenin saldyrudy josparlauda. Bilekterin sybanyp, traktordyng aldyna týsip, esteri shyghyp jýrgenderine qaraghanda, osy qauesetter shyndyq pa dep te oilaysyn. Halyqtyng arasynda taghy bir qaueset boy kóterdi: biylikke talasqan birneshe top Alatau audany halqynyng qany arqyly tónkeris jasap, biylikke kelmek. Búghan senbeyin desen, ýshke bólingen halyqty aqyryndap qosyp jatyr. «Biz nege qarap otyrmyz? Biz nege kóterilmeymiz? Biz nege qarulanbaymyz?» – dep el kýnde aitady. «Kinәsiz halyqtyng qanyn moynyna jýktep, eshkim biylikke kelmey-aq qoysyn, basylynyzdar!» - dep sabyrgha shaqyryp otyrmyz. Endi kýizelgen el ne isteydi? «Jaraydy, kóterilmeyik, biylik te auyspasyn, sonda biz qayda baramyz?» – degen halyqqa ne dep jauap beresizder?

Jasaral Quanyshәliyn:
– Árbir túrghyn «Ýiding iyesi menmin be, әlde basqa iyesi bar ma?» dep súranys jasauy kerek. Ana jaq jauap beruge mәjbýr bolady. Eger jauaptan qashqaqtasa, ya búltalaqtasa, shiyki ekeni kórinedi. Qoghamdyq úiymdar atynan súranys jiberuimizge de bolady. Biraq, zang boyynsha jerding iyesi birinshi bolyp mәsele kóterui tiyis.

Avtor Gýljanat Shonabay   
«Qazaqstan-Zaman» gazeti 28 mamyr 2009 jyl