Ótkendegi «Dәstýrli din» degenimiz ne?» degen maqalamda býkil әlemge keng taraghan en  úly dinderding bәri de Qazaq dalasynda, yaghny qazirgi Qazaqtyng Ata-babalarynyng arasynda dýniyege kelgendigin aitqanmyn. Sol maqaladaghy tújyrymdaryma syn aityp, senimsizdik bildirushilerding boluyna baylanysty tómendegi derekterdi qosymsha úsynamyn.

«Buddizm — dýnie jýzine keninen taralghan negizgi 3 dinning biri. B.z.b. V-VI ghasyrlarda Ýndistannyn býgingi Bihar shtatynda payda boldy. Buddizmning negizin salushy Siddharta Gautama dep esepteledi. Buddizm basqa ilim-tanymdardy boyyna onay sinirdi jәne onyng negizgi qaghidasy jan iyesine jamandyq jasamau bolghandyqtan, jer jýzine soghyssyz tarady. Qazirgi kezde Buddizm dinin 1 mlrdqa juyq adam ústanady. Buddalyq diny ilim kózqarastardyng kýrdeli jýiesi bolyp  tabylady (Uikiypediya — ashyq ensiklopediyasynan alynghan mәlimet).

Burhan dinining dýniyege keluin Shynghyshan qaghanatynyng tarihyn bayandaytyn «Altan Tobysh» atty enbekte bylaysha bayandalady:

«Dýniyedegi pende balasy men jan-januargha iyelik etkizu ýshin, Ory búrhannyng әmirimen Maha Sәmәdiyding qalay han taghyna otyrghany bylaysha bayandalady. ...Egin ekkenderi birinikin biri tartyp jinap alatyn boldy. Bәrining amaly qúryghan kezde, aqyldasyp ózderining ishindegi kelbetti әri tamasha minezdi bir kisini by etip kóterdi. Búl by jalghan men shyndyqty aq pen qaraday aiyratyn óte әdil bolghandyqtan, ýndi elining әigili Maha Sәmәdy patshasy degen danqqa bólendi. Sóitip, handardyng arghy tegi osylay shyqty. ...Maha Sәmәdy han o dýniyelik bolghan son, myng jyl ótken kezde, onyng altyn úrpaghy shyghystaghy qarly tauly ólkede órken jayghandyghy jóninde bylay deydi: Ýndining Megdi Gýsheli hanynyng balasy Sarua degen hanzadanyng bes úlynyng kenjesi tua ýsti-basyn týk basqan, qol ayaghy jalpaq qaztaban, al kabaghy jogharydan tómen ashylatyn nysanaly jan eken. Ony bóten tekti qúbyjyq dep, mys sandyqqa salyp, Ganga dariyasyna aghyzyp jiberedi. Sol shaqta Balby men Tiybetting aralyghynda kýn keshetin bir qariya әlgi sandyqty sudan shygharyp ashyp kórse, ishinen óte kórikti úl shyghady. Ol on alty jasqa tolghanda, múz qúrsanghan Sambo tauyn meken etpek bolyp kelgende, aldynan tiybet kisi kez keledi. Baladan jón súrasa, ol súq sausaghymen kókti menzeydi. Tiybet kisi, búl bir aspannan kelgen adam eken, bizding elde han joq edi dep, moynyna kóterip, el ishinen alyp keledi. Sóitip, Tiybetting túnghysh hany Moyyn taqty han atanypty. ...Onyng jetinshi úrpaghy Múhit Sәuegey altyn taqty han edi. Búlardyng danqy mәrtebeli jeti taqty han dep elge jayyldy. Osy hannan keyin on toghyz úrpaq auysqan son, Lha Totory Nisula sal degen patsha biylik qúrghan zamanda búrhan dinining basy bastalghan edi. Al, ol hannan keyin bes ata ótkende, Sorynzan Ghamby han tughan-dy. Búl han qytay elindegi Jasyl dәri mýsinge tәu etip, Balbydaghy Aq dәri mýsinge, sodan keyin Aghshuby búrhandargha syiynghan son, óz eline minәjathanalar ornatady. Tomy Samboda degen oqymystyny ýndi eline jiberip, ondaghy diny kitaptardy alghyzady. Tiybetting Ananda bandida degen hany olardy tәrjimalap, elge taratady.

Ol hannan  keyin taghy bes ata ótken son, elding hany Ámirlisan Dalay degen lama men Badma Sambaua baghshy jәne Gamalashila bastap kelip, Virozona atty tilmash-audarmashylardyng kitaptaryn týgel tәrjimalap, qúdaygha tabynudy odan әrman óristetti.

Al, ol hannan song ýsh ata ótkennen keyin Shalu taqty han Ýndiden Mida degen lamany әkeltip, búrynghy tәrjimalanghan kitaptardy qayta týzetip, әli audarylmaghandaryn audartyp, búrhan dinin tipti gýldendirdi. Mine, osynday dindar handardyng arqasynda búrhan dini osy kýnderge deyin ýzilmey jetken bolatyn.

Sóitip, Búrhan baqy dýniyege ozghan son, ýsh myng eki jýz elu jyldan astam uaqyt ótkennen keyin, teristik mongholdyng jerinde Boghda Shynghys qaghannyng dýniyege kelgeni turaly hikaya mynanday edi:

Tiybetting Moyyn taqty hanynan taraytyn Múhit Sәuegey altyn taqty hannyng balalary ýsheu edi. Olar: ýlkeni – Borashy, ortanshysy – Shibaqúshy, kenjesi – Bórte Shynua. Ýsheui ózara janjaldasyp, aghalarynan bólingen Bórte Shynua týstiktegi tenizden ótip, bóten ólkege kelgen son, Súlu Maral degen qyzgha ýilenip, Búlardan Monghol taypasy taraydy. Kók tәnirding jebeuimen, tenizden ótip kelgen Bórte Shynua Súli Maral ekeui Búrhan qaldyn degen taudy meken etipti. Ekeuining túnghyshy bolyp Batsaghan tuady» (Luvandan zan «Altyn shejire» Almaty-2009. 12-13 better).

Búl jaghday «Múnaldyng qúpiya shejiresinde» bylaysha beriledi.  «1. Shynghys qaghannyng tegi. Tәniri baqytty etip jaratqan Bórte Bóri zayyby Maral súlumen birge talay teniz-dariyany keship kelip, Onyn ózeni bas alghan Búrhan-qaldún tauyn túraq etken kezde, Batshaghan degen bir úl tuady» (26 bet). Sonda Bórte Bóri degenimiz, Alshyn-Kókbórining úrpaghy Bórte degen maghyna da qoldanylghan.  Bórte óz aty, Bóri tegi bolyp tabylady. Al, «talay teniz-dariyany keship kelip» degeninen, olardyng ol jerge Kaspiy-Aral ónirinen qonys audaryp barghanyn da baghamdaugha bolady.  Barlyq tarihshylardyng qaperlerine bererim, eger kimde – kim  ózin shyn tarihshymyn dep esepter bolsa búl jaghdaygha әdil baghasyn berip moyyndaugha tiyis. Týriktin  týp qazyghy, yaghny qarashanyraghynyng iyesi Qazaq, Alshyn – Kókbóri ekendigin Sýiinbay Aronúly atamyz:

        «Bórili mening bayraghym,

        Bórili – bayraq kóterse,

        Qozady qay – qaydaghym,-» dep jyrlaghan.

Týsinikteme: - Budda da, Búrhan da bәri bir dinning atauy. Bastauyn Aday atanyng altynshy nemeresi Búzau atamyzdyng esiminen alady. Olardyng siyrdy Qúday dep tabynatyndarynyng da, Budda, Burhan (Bút-búrhan dep te atalady) jәne Búzaudyng týbirles bolatyndarynyng da syry osy. Sonymen qatar, Qúday - Qu Aday, Búrhan – Bóri han, Budda - Búzau Ata degen úghymdardy qamtidy.

-          Maha Sәmәdiydi – Magha (Man agha),  Sәm (Sam) Núq payghambardyng ýsh balasynyng biri, Mәd

(MAD (Man Aday)), Ád (Ad),  al «IY» dybysy úly, balasy, úrpaghy degen maghyna beredi.  Býgingi qazaqtardyng óz balalaryna Samat dep esim qoyatyndary osydan. Adayda Sam dep atalatyn ru da, adam aty da bar. Mysaly, Adaydyng Shoghydan taraytyn bir tarmaghy Sam dep atalsa, Shonaydyng Dang atty auylynan Sam esimdi by shyqqan.  Manghystaudaghy (Beyneu audany) Sam qúmy, Siriyadaghy Sham (Sam) shahary, may sham,  samaladay jarqyrau, samúryq (qús) t.t. osy atalarymyzdan qaldy. Búl bayaghy Núq payghambardyng ýsh balasynyng (Ham, Sam, Iafes) ortanshysynyng aty. Aghylshyndardyng «Dyadya Sәm» deytinderi osy atamyzdyng aty.

-          Múhit Sәuegey – Núh payghambardyng laqap aty. Múhit pen Núhtyng týbirles bolatyny osy.

Al, Sәuegey (aldyn boljaushy) Núh payghambargha topan sudyng bolatynyn kýni búryn boljaghany ýshin halyqtyng bergen ataghy. Núq payghambardyng ruy Qosay. Ejelgi jazbalar da pútqa tabynushylyq Gimalay tauynyng bir shatqalynda Qosaylardyng arasynda dýniyege keldi degen derekterding de kezdesui osydan bolsa kerek. 

-          Bәri mýsinge tabynady. Ejelgi qazaqtar da solay jasaghan. Býkil qazaq dalasyndaghy qaptap

salynghan balbal tastardyng syry osy. Eng alghashqy mýsinge tabynu Manghystauda dýniyege kelgen. Manghystaudaghy Man atagha jaqyn aimaqtan «jeti qat» jer astynan tabylghan Bәiiti kesheni (qorym) osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq. Ol jerden biyiktikteri eki metr men tórt metrding aralyghynda 180-dey tas mýsinder tabylghan. Ghalymdar búny jer betinen tabylghan mýsinderding ishindegi eng eskisi osy dep otyr. Búl qaghida kýni býginde de jalghasyn tauyp keledi. Býtkil jer sharyndaghy qala men eldi mekenderde tas mýsinder qoyylmaghan birde-bir eldi meken joqtyng qasy. Ayyrmasy qazir olargha eshkim tabynbaydy. Tek qana eskertkish (jәdiger) retinde qabyldanady.

«148. Músanyng eli – ol ketkennen keyin әshekey zattarynan ynyranghan ýn shygharatyn búzaudyng mýsinin jasap aldy. Olar onyng (mýsinnin) ózderine sóilemeytinin әri tura jol kórsetpeytinin kórmedi me? Olar ony (qúday) tútyp әdiletsizderden boldy» (Qúran Kәrim. Ál-Araf sýresi). Tәpsir: Búzaudy tabynatyn zat etip alyp, asa úly Allahqa serik qosty. A.Saadiy).

-          Birinde Bórte Shynua, ekinshisinde Bórte Bóri, taghy bir derekte Bórte Shayna delinedi. Ýsheui

de dúrys. Shynua - Alshynnyng balama atauy. Sebebi, ekeuining de sóz týbiri «Shyn». «Ua» men «Algha» kelsek, ekeui de bastau degen maghyna beredi. Mysaly, Ua, Jamaghat! Ua, Halayyq! Ua, Batyr! t.t. Al – alghy, aldynghy, alghashqy. Bóri - Alshynnyng laqap aty.  «Shaynagha» kelsek, búl auyzgha salyp tispen úsatu degen sóz. Búl bórining (qasqyrdyn) tergep ataluy.

Demek, biz búdan әlem biyleushisi Shynghys qaghan Alshyn – Kókbórining tikeley úrpaghy ekenin aiqyn kóremiz.

«Búrhan – tau aty. Keyde Búrhan-qaldún dep te atalyp jýredi. Búrhan sózining mәnisi qasiyet iyesi, kie iyesi degenge keledi. Búrhan, ejelgi tәnirlik dinnen kýni býginge deyin saqtalyp kele jatqan sóz. Qazaqta «bút-búrhan» degen qos sóz bar. «Bút» degeni, búdda dinindegilerding tabynatyn quyrshaq mýsini. Oghan jogharydaghy «búrhan» sózi qosylyp qoldanyluyna qaraghanda, ol halyqtyng kókeyine berik saqtalatynday, úzaq uaqyt boyy qoldanylghan diny tirkes bolsa kerek. Biraq, keyingi kezde músylman dinining yqpalymen ózining búrynghy qadir-qasiyetin әlsiretken. Bizding mejemizshe, búl atalym: «bóri» jәne «han» degen eki sózden qúralyp, ýndestik zanyna qaray kirigu nәtiyjesinde qalyptasqan siyaqty» (T.Á.Tynybayyn «Shynyna kósh tariyh! Shynghyshan kim?» Almaty-2008. 21 bet). Tújyrymy dúrys. Endi osynyng qasyna Búzau men Búrhannyng birinshi buynynyng birdey ekendigin qosynyz. Búl tújyrym tarihy derektermen de tolyqtay sәikes keledi. 

Qaz Adaydyng shejire deregi boyynsha, Búzau Adaydyng eki balasynyng kishisi Kelimberdining tórtinshi balasy, Adaydyng altynshy nemeresi jәne sonymen qatar Aday ata úrpaqtarynyng jetinshi buyny. Býkil әlem elderindegi Budda dinin ústanushylardyn, әsirese Ýndilikterding Búzaudy (Siyrdy) asa qasterleytinderining syry osy. Búl jerde olar siyrdyng (búzaudyn) ózine tabynyp otyrghan joq. Olardyng qasterlep otyrghandary jabayy Qodasty qolgha ýiretip, siyrgha ainaldyrghan atalary bolyp tabylady. Qazaqtyng «iyesin syilasang atyna jem sal» deytin maqalynyng syry osy. Al, biraq shynyna kelgende, osy jer betindegi, tipti býkil gharyshtaghy ataulardyng bәri sol úghymdardy dýniyege әkelgen úly atalarymyzdyng aty. Barlyq ataulardyng sóz týbirinde, yaghny óz týbinde sol úghymdardy dýniyege әkelgen  atalarymyzdyng (rudyn) attary saqtalyp otyrady. Ony biz qazir «avtorlyq qúqyq» dep atap jýrmiz.

Búzau degendegi «B» dybysy Alyp biyding birinshi dybysy (tanbasy) Ata degendegi «A», ekinshi Áke degendegi «Á», ýshinshi bala degendegi «B» tanbasyn qúraydy. Búzau - Aday ata úrpaqtarynyng jetinshi buyny. Mine qasiyetti jeti sanynyng shyghu tegi. Atam qazaqtyng tuystyghy bólinbeytin jeti atalyq jýiesining bastauy osy. Bólinu, Búzaudyng eki balasynyng kishisi Jemeney – Semitterden bastalady. Jeti men Jemeneydin, segiz ben Semitting týbirles bolatyny da osydan.

«Álemde Qytaydan keyingi halqynyng kópshiligi jaghynan ekinshi oryn alatyn Indiyada halyq sany 1 milliard 200 millionnan asady eken. Sonyn ishinde 20% músylmandar. Ýndisterding negizgi dini – buddizm. Jiyrma mynnan asatyn qúdayymyz bar dep gid aitqanynda «Astaghfirullah» dep basymyzdy shayqadyq. Bir Allagha tabynushy músylman bolghanymyzgha shýkirshilik ettik.

Ýndister momyn halyq. Ártýrli maqlúqattardyng barlyghyn qúdaygha sanap, solargha tabynady. Pil, maymyl, jylan, siyr kórinistegi qúday mýsinderin kórgenimizde shoshyp kettik. Sol sebepti ýndisterding kez-kelgen hayuanattardy óltiruine bolmaydy eken» (Núrqoja qajy Syzdyqov, Shymkent qalasy. «Esten ketpes Ýndistan»).

«Alynsha han kóp jyldar patshalyq qyldy. Núh payghambar zamanynan Alynsha hangha sheyin barsha Iafes әuleti músylman edi. Alynsha han zamanynda júrt bayyp, dәuleti tasydy. «It semirse iyesin qabar» degen ózbek maqaly bar edi. Ár kisi ózining eng qimas adamy ne úly, ne qyzy, bolmasa agha-inisi ólse, soghan úqsatyp, quyrshaq jasatyp qoyatyn boldy. «Búl pәlenshening sureti» dep ony sýier edi, as kelgende onyng aldyna as qoyyp, onyng jýzin óbip, kózin sýrter edi, oghan bas úrar edi. Búnday әdet qaytalana-qaytalana pútqa tabynugha әkeldi.

...Alynsha han bolghannan keyin mal men basy kóbeyip, halyq baylyqqa mas bolyp, tәnirini úmytty, dinnen ajyrady. Qarahan zamanynda mýldem kәpir boldy. Eger atasynyng músylman bolghanyn estise, ony úly, eger úlynyng músylman bolghanyn estise, atasy óltirer edi.

Allanyng búiryghymen Qarahan Oghyz atty úldy bolyp, ol bir jasynda óz atyn ózi qoyyp, eseygende músylman boldy.  Qara han men Oghyz әskerlerin sapqa túrghyzyp, ózara soghysty. Qúdaytaghala qoldap, Oghyz jeniske jetip, Qara han qashty. Kimning atqany belgisiz. Qara hannyng basyna oq tiyip, han sol jaradan óldi. Oghyz han ata taghyna otyrdy.

Oghyz han ózine qaraghan elding barshasynyng músylman boluyn talap etti. Músylman bolghandaryn qúrmettep, bolmaghandarynyng ózin óltirip, bala-shaghasyn qúl qyldy.

Ol kezde Qara hangha tәueldi elderden basqa da júrttar kóp edi. Árbir ýlken júrttardyng óz patshasy bolar edi, kishirek elder soghan baghynyp túrar edi. Qara hannyng qol astyndaghy músylman bolghan elder Oghyzgha kelip qosyldy da, músylman emesteri ózge júrtqa qarap ketti.

Oghyz han Túran, Ýndistan, Iran, Sham, Mysyr elderine joryq jasap, bәrin músylman etti» (Ábilghazy «Týrik shejiresi» Almaty-1992. 13-17 better).

Taghy  bir   derekte:  «Túrpannyn   bezekilik    saghasyndaghy    budda    dininin   ýngir   (myng ýi) ghibadathanasynyn  qabyrghasyna jәne tóbesine syzylghan órnekterde qazirgi qazaq syrmaqtaryna salynatyn mýiiz oilardyng ýlgisi kezdesedi. Búl ong-órnekterding tym erteden kele jatqandyghynan derek beredi»  («Qazaqtyng kóne tarihy». Almaty 1993 j. 364 bet).

Demek, Oghyz qaghan Musa payghambardyng jolyn ústanyp, joghary da kórsetilgen elderdi tek qana bir Qúdaygha (Tәnirge, Haqqa) iman keltiruin iske asyrdy. Oghyzdar sol ýshinde toghyz degen san atauyna ie bolyp, keyinnen Tobysh degen jiyntyq ataumen ataldy.

Týsinikteme: Kórshi orystardyng óz tekterin «ov (ob), (Ivanov, Sidorov, Petrov)», al Qúdaylaryn «Bog (sóz týbiri «og (oq)» dep jýrgenderining syry osy. Biraq, olar múny bilmeydi. Bilse, mektep oqulyqtaryna Adamzattyng atasy maymyl (adam maymyldan jaralghan) dep jazbaghan bolar edi.  

«Ortaghasyrlyq, әsirese Týrik qaghanaty kezindegi (VI-VIII ghgh.) kóshpendilerding muzykalyq mәdeniyeti turaly qúndy qújattar Nara (Japoniya) qalasynda Sesoid imperatorynyng qazynasynda saqtalghan. Tarihy eksponattardyng ishinde erekshe nazar audartatyny Dunuhuadada tabylghan týrikting notalyq haty (partitura, tabulatura). Búl Buddanyng jiyrma besinshi sutrasynyng notasy, onyng әueni qazaqtyng halyq әni “Gәkkuge” sәikes keledi. Ol kezde japondyqtar Shyghys Týrkistannyng muzykalyq aspaptar orkestrin gagaku dep, osy aspaptarda oinau әdisin billy dep ataghan. Búl sózder qazaqtyng gәkku – әuen, muzyka, by sózderine úqsas. Ybyray Sandybayúlynyng tvorchestvosy jayly jazylghan kitap “Gәkku” dep atalghan. (Ónerbek Ahmet).

Týsinikteme: Billiydi – Biyler eli (Qas biyler, Qazaqtar), Japondardy – Qazaqtyng Altyn-Jappasynan taraghan el (ejelgi shyghys jazbalary olardy Jabarqy dep te atalghan),  Dunuhuadadany, Ellada, Iliada, Iliadaday degen siyaqty sonshama kýrdelendirmey-aq, Aday eli dep óz atymen ataghanymyz jón bolady.

«Gautama Siddhartha Budda Shakiya - Muny (danyshpan), shakiya úlysynan shyqqan kalender), (b. z. d. 556–476) – Ganga dariyasynyng orta aghymyndaghy otyryqshy Shakiya   patshasynyng úly. Indiya men Nepaldyng shekarasyna jaqyn Gimalay tauynyng eteginde tuylghan.

Budda dini — b.z.b. 6 ghasyrda Budda negizin qalaghan filosofiyalyq jәne diny nanym. Ýndistannyng býgingi Bihar shtatynda payda bolghan. Budda dini kezinde Ontýstik Ýndistan jerindegi Shry Lankadan bastap soltýstikte Sibirge, batysta Edil ózeni boyyna deyin taraghan. Budda dini basqa ilim-tanymdardy boyyna onay sinirdi jәne onyng negizgi qaghidasy jan iyesine qiyanat jasamau bolghandyqtan, jer jýzine soghyssyz tarady. Qazirgi kezde dýnie jýzi boyynsha Budda dinin 1 mlrd-qa juyq adam ústanady.

Budda dini fәny ómirding azaptary — auru, kәrilik, ólimnen qútylu jolyn izdeydi. Ol ómirding qasireti — nәpsining tilegine baylanysty dedi. Adamnyng denesi uaqytsha ómir sýredi. Al nәpsi qanaghatsyz tilegimen, ólimning qorqynyshymen ylghy beynet tughyzady. Sondyqtan nәpsining tileginen qútylu kerek. Ol ýshin tórt haqiqatty bilu qajet: 1) ómir — azap; 2) azap nәpsiden tuady; 3) nәpsini auyzdyqtasa — azaptan qútylady; 4) nәpsiden qútyludyng tórt satysy bar: a) jýrekting oyanuy; ә) niyet, aqyl, oidy týzetu; b) minez-qúlyqty týzetu; v) adamgha ghana emes, býkil jan iyelerine degen raqymshylyqqa, mahabbatqa jetu.

Gautama osy ilimning negizinde dýniyelik dinderding biri Búrhan dinin oilap shygharghan. Buddizm qazirgi tanda Ýndi, Shriy-Lanka, Japon, Qytay, Nepal, Birma, Tiybet jәne basqa ólkelerde keng taraghan din bolyp esepteledi» («Budda dini». Ensiklopediya).        

Buddany - Búzau, Shakiyany – Saq (Saqiya), Muniydi - Múnal, Gimalaydy – Qidan (Qiyan, Qypshaq),   Gangany – Qangha, Gautamany – Qau Tama (Tama qauymy) dep týsinsek dúrysy osy. Man, Myn, Men, Mýn, Múng (Múnal)  bәri Man atamyzdyng balama esimderi bolyp tabylady. Osy tújyrymnyng dәleli, Budda dinining dýniyege kelgen jerining Bihar dep ataluy. By sirә, ózimizding By degen sózimiz. Al, Hardy – Qar desek dúrysy osy. Sebebi, Qar men Aq sinoniym. Al, Aq - Saqtyng sóz týbiri. Sóz týbiri janylyspaydy. Sóz reti kelgesin taghy bir derek bere keteyin, búl dinning dýniyege kelgen eli Ýndi dep atalady. Búl ataudy da olargha qoyghan bizding atalarymyz. Ýn bizding qazaqtyng sózinde auyzdan shyghatyn dybys, dauys, sóz. Ýnde auyzdan  óz-ózinen shyqpaydy, ony shygharatyn ar jaghynda til túr. Qazaq qaghanattarynyng bas  tanbalarynyng «til» bolatyny da, Manqystaulyq Adaylardyng «Til tanbaly Adaylar» delinetinining de syry osy. Endi osynyng ýstine olardyng óz salttaryn Nata (Núq Ata) salty dep ataytyndaryn jәne Kýnning týbiri Ýn ekenin qosynyz. 

Biz Gautama atauynan býgingi qazaqtyng qarashanyraghy (kenjesi) Bekarystan (Kishi jýz) taraytyn Jetirudyng qúramyndaghy Tama atamyzdyng esimin (ruynyng atauyn) kóremiz. Búl bayaghy Zoroastrizm (Zaratushtra degen ataumen de belgili) dinin dýniyege әkelushi «Ariylerding (Arystardyn) Spitama ruynyn» atauy. Gautama men Spitamanyng bir týbirden bolatyndary osydan. Ekeuining de shyqqan tegi Manghystau. Búl rudan әigili Qarabura Áz әulie men Shora batyr shyqqan.

Zaratushtranyng negizgi atauy – Jaratushy. Ekeuining de «aratush» degen bir týbirden (bir týpten) bolatynynyng syry osy.

Tamanyng sinoniymi Tana. Sebebi, «a+m» men «an», ekeuining de maghynasy birdey, әiel adam degendi bildiredi. Ayyrmasy "a+m" tek qana topan sugha deyingilerdi bildirse, «an» topan sudan keyingilerdi de qosa qamtidy. Demek, Tama ruy Ad qauymy zamanynda, al Tana (on eki ata Bayúlynyng bir balasy) ruy Man ata qauymy kezindegi jalghasy bolyp tabylady. Biz múny dybystardyng sandyq jýiesinen de aiqyn kóre alamyz. Sebebi, Tama 23-1-15-1 qúrasa, Tana 23-1-16-1 qúraydy.  Al, Tana men Búzau sinonim sózder bolyp tabylady. Búzaudyng sandyq jýiesi 3-25-9-1-24 rettik sandaryn qúrap Tama men Tana úghymdarynyng bәrin ishine alyp túr. Jaraysyndar, Atalarym! Sóz jasasang osylay jasa, tarih jazsang osylay jaz. Osydan keyin senderdi qalaysha Qas by (Kaspiy) dep atamassyn.

13 sәuir 2015 jyly «Núr Kz» gazetinde tilshi Rýstem Omarovtyng «Budda saq taypasynan shyqqan ba?»,   22 cәuir 2015 jyly «Qazaqiya»  gazetinde Q. Jýsipting – Budda qazaq pa ?! – atty zertteu maqalasynda belgili arheolog Arman Umarhodjiyev – Nepalgha ekspedisiya úiymdastyryp – Buddanyng arghy tegi – saq – ekendigin ghylymy dәleldep, onyng býgingi úrpaqtary shakiiylerge genetikalyq testileu jýrgizgeni aitylghan. Shakiiylerding (sakii) tili men әdet-ghúrpy jәne oi-órnekteri ejelgi saqtarmen úqsastyghy jәne onyng jinaqtaghan mәlimetteri boyynsha saq Altyn adamy men Buddanyng bir adam bolyp shyghu mýmkindigin kórsetken.

Buddanyng tikeley úrpaghy bolyp tabylatyn shakiya taypasy genetikalyq zertteuge qatysugha kelisken. Zerteu nәtiyjeleri shakiyanyng qazaqtargha tuys bolyp keletindigin rastaghan. Múnymen qosa, “Saq taypasynyng danasy” atty derekti filim týsirushileri búl boljamdy dәleldey týsetin kóptegen faktilerdi kórsetken.

Olar Nepalda saq mәdeniyetine tәn kóptegen artefaktiler tapqan. Mәselen, buddistik diny vadjra qúraly Tengry tәnirin bildiretin adjy  belgisine úqsas bolyp shyqty. Sonymen qatar, Nepal buddisteri men saqtardyng sadaq oqtarynyng úshtary birdey eken. Nepaldyqtarda bizding mәsige úqsas ayaq-kiyimderi bar. Jәne eng bastysy, kóptegen nepaldyq sózder qazaq tiline jaqyn keledi. Atap aitsaq, “jan” jәne “apta” sózderi nepaldyqtarda dәl bizdikindey maghyna beredi.

Professor Viktor Zaybert Arman Umarhodjiyevtyng janalyghyn quana qabyldady. Búryndary Buddanyng saq taypasynan ekendigi jay boljamdardyng biri bolsa, endi múny dәleldi fakt dep esepteuge bolady. 

Tilshi Rýstem Omarov búl tújyrymnyng jaydan-jay jasalmaghandyghyn jazghan.

 “Bizding zamanymyzgha deyin II ghasyrda saqtar taudy asyp, Soltýstik Ýndistandy jaulaghan. Buddagha kelsek, onyng kezinde hanzada bolghany belgili. Sidhartha Gautama (Buddanyng ýndilik esimi) ómir sýrgen jyldary Soltýstik Ýndistan men Nepaldy saqtar biylegen. Al el basqaru qúrmetining tek saq tumasyna berilui – Buddanyng saq boluyn dәleldey týsedi.  Onyng Shakiyamuny degen atyn sóbe-sóz audarsaq, “Saqtardan shyqqan dana” degen maghyna beredi”, – dep jazdy Omarov maqalasynda. («Shyn-aqparat» Derekkóz: NUR.KZ  http://www.shyn.kz/article/view?id=1198).     

Óte dúrys tújyrym. Atam Qazaqtyng rulyq shejire dereginde Saqtar - Aday atanyng besinshi buyn úrpaghy Qaz Adaydyng Aqpanynan (araptar olardy Aqqadtar dep ataydy) taraydy. Manghystaulyq Qaz Adaylardyng tanbalarynyng Sadaq pen jebe bolatyndarynyng syry osy. 

Joghyrada keltirgen Qaz Adaydyng rulyq shejiresindegi derekterding tasqa basylghan «ayday» aighaghy Ile ózenining ong jaghasynda, Qapshaghay su qoymasynan soltýstik-batysqa qaray 20 shaqyrym jerdegi «Tanbaly-tas» shatqaly bolyp tabylady. Ondaghy Tanbaly tastyng birinde Búzau Saq Múnaldyng (Budda Shakiya Muniydin) beynesining biri negizgi keshennen bólek ózen jaghasynan 50 metr aryda ornalasqan.

Ýlken tastardyng arasymen jýrip ótken adamnyng aldynan jylan oralghan Bút-Búrhan beynesi salynghan jeke tasqa kez bolady. Múnda miftik obrazdaghy mýiizdi jylandar beynesi tasqa qashalghan. Múnday jylandardyng birine «ólim syilaushy» degen ataq berilgen. Ontýstik-Shyghys Aziya dәstýrinde kezdesetin múnday qorqynyshty beyneler zúlym kýshterdi quyp, zalym adamdardy kirgizbeydi. Jylan oralghan Búrhan beynesinen ótken song ghana keshenning ortalyghyna kóteriluge bolady.

Múndaghy Budda mýsinine oralghan jylan beynesi de Qaz Adaydyng rulyq shejiresinen tolyqtay habar berip túr. Sebebi, qyl, ghyl, ghylym, jyl, jylnama, jylqy, jylqyshy, qylysh, pyshaq, jylu, jylan, qylau, sylau t.t. degenimizdegi týbir sóz «YL», búl Qaz Adaydyng jetinshi buyn úrpaghy Búzaudyng eki balasynyng ýlkeni Aytumystan taraytyn Shylym atamyzdyng deregin berip túr. Qazaqtyng qayqy qylyshynyng da, sol siyaqty pyshaqtyng da avtory osy Shylymdar. Býtkil jer betindegi Shylym (Chulum) atty ózender, býkil әlem elderindegi «qazaqtyng qayqy qylysh» tanbasy beynelengen qoytastar men qúlpytastardyng bәri solardan qaldy. Manghystaudaghy ejelgi qorymdardyng basym kópshiliginde osy «qayqy qylysh» Adaydyng «til» jәne «jebe» tanbalarymen qatar beynelengen. Eske ústayyq! Sóz týbiri (óz týbi, óz atasy) eshqashan janylysqan emes, janylyspaydy da.

Týsinikteme: Týbir sózdegi «Yl», Aday atanyng altynshy nemeresi Búzaudyng eki balasynyng ýlkeni Aytumystan taraytyn Shylym atamyzdyng «azan shaqyrylyp» qoyylghan esimi, yaghny osy úghymdardyng bәrining atasy, býgingishe aitqanda «avtory» degen sóz.

Músa payghambar jayly ejelgi derekterding bәrinen Músa úrpaqtarynyn  Búzaudy pir tútqanyn kóremiz. Búzau shejire deregi boyynsha Adaydyng eki balasynyng kishisi Kelimberdining tórtinshi balasy, Adaydyng altynshy nemeresi, yaghny Qosaydyng inisi. Jәne onyng ýstine Búzau Adaydyng eng jaqyn tuystyqty bildiretin, bólinbeytin jetinshi buyn úrpaghy bolyp tabylady. Áytpese, Er Dәuitti býkil qazaq halqy Temirshi-ústalardyng ústazy dep pir tútyp, Búzaudy asa qasterlemegen bolar edi. Olar eng alghash emhana ashyp, adam emdep, aghashtan keme jasap, qatty aghashqa emen, qoldan jasalghan qatty zatqa temir dep óz esimin berip, temirden jasalghan qarugha «semser» dep óz esimderin bergender de solar bolatyn. Shyndyqtan eshkim eshqayda qashyp qútylyp, olardyng «avtorlyq» qúqyghyn eshkim tartyp ala almaydy.  Sol ýshinde qoldan jasalghan eng qatty zatqa «sement», qatty tasqa «kremniy» dep at qoyyldy. Ózderiniz kórip otyrghanday búl úghymdardyng barlyghynyng avtory Búzau atamyzdyng eki balasynyng kishisi Jemeneyler, yaghny  barlyghynyng bir ghana «em» degen týbirden bolatyny osy.

Osy jerde alghash temir qorytyp, odan semser, selebe jasaghandar Jemeneyler bolsa, Qazaqtyng qayqy qylyshy men pyshaghynyng atauy qaydan shyqty degen  súraqtyng tuyndary sózsiz. Qylysh pen pyshaqty da oilap tapqandar osylar. Ózderiniz kórip otyrghanday, Qylyshtyng sóz týbirining «yl» boluy, Jemeneyding aghasy Aytumystyng ishte qalghan jalghyz balasy Shylym atamyzdyng atynyng «yl» týbirimen sәikes kelui, jәne sonymen qatar, pyshaqtyng sóz týbiri «ysh» bolatyny da osydan. Tura qylyshtyng úsh jaghyn syndyryp alyp, ýy sharuasyna paydalanyp, ony pyshaq dep ataghan.

Endi osynyng ýstine Búmyn qaghannyng úly Maqan qaghannyng budda dinin qabyldaghany, buddalyq nasihat kitaptardy týrki tiline audartqany belgili. Búl júmys Taspar qaghan kezinde de jalghasqan. Týrki (qazaq M.Q.) kaghandary ózderining tikeley atalary Búzaudyn: "Adam óltirme, ótirik aitpa, úrlyq jasama, qyzuly ishimdik ishpe" degen ósiyetterin basshylyqqa alghan bolyp túr. Budda hramdary (ghibadathanalary) Jetisu jerinde Aqbeshim, Krasnorechensk ortaghasyrlyq qalalarynda, Sayramda (Ispidjab) tabyldy.

Keltirilgen derekter jay ghana sóz úqsastyqtary boluy mýmkin, dep kýmәndanbaularynyz ýshin myna jaghdaydy qaperlerinizge bere keteyin: Jaqynda әlemdik BAQ-tar әlem elderi til ghylymy osydan 6000 jyldan әride býkil әlem elderining bir tilde sóilegen degen qorytyndygha kelgenin jariyalady. Áriyne, ol til Qazaqtyng ANA tili bolyp tabylady.

Tarih taghlymy: Jogharyda keltirilgen derekterden shyghatyn qorytyndy, «Týgel sózding týbi bir, týp Atasy Mayqy biy» dep qazaq maqalynda aitylghanday, býkil әlem elderi tilderining de, dinderining tegi bir, bәri de Úly Dala elinen (Qazaqtan) bastau alady.

Týsinikteme: Atalarymyz «Mayqy biy» dep Mayalardy, yaghny ejelgi shumerlerdi aitqan. Maya biyding molasy Manghystauda, kýni býginde de «Maya» qorymy dep atalady. Qorym Aq Ketik (qazirgi atauy Fort Shevchenko)  - Taushyq jolynyng 37 km-de ornalasqan. Manghystau – «360 әuliyeli kiyeli Manghystau» dep beker atalmaghan.

ÚLY JARATUShY – ALLA OSY JOLDARDY OQYGhAN BÁRINIZGE IMAN BERGEY!

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz