وتكەندەگى ء«داستۇرلى ءدىن» دەگەنىمىز نە؟» دەگەن ماقالامدا بۇكىل الەمگە كەڭ تاراعان ەڭ  ۇلى دىندەردىڭ ءبارى دە قازاق دالاسىندا، ياعني قازىرگى قازاقتىڭ اتا-بابالارىنىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلگەندىگىن ايتقانمىن. سول ماقالاداعى تۇجىرىمدارىما سىن ايتىپ، سەنىمسىزدىك بىلدىرۋشىلەردىڭ بولۋىنا بايلانىستى تومەندەگى دەرەكتەردى قوسىمشا ۇسىنامىن.

«بۋدديزم — دۇنيە جۇزىنە كەڭىنەن تارالعان نەگىزگى 3 ءدىننىڭ ءبىرى. ب.ز.ب. V-VI عاسىرلاردا ۇندىستاننىڭ بۇگىنگى بيحار شتاتىندا پايدا بولدى. ءبۋدديزمنىڭ نەگىزىن سالۋشى سيددحارتا گاۋتاما دەپ ەسەپتەلەدى. بۋدديزم باسقا ءىلىم-تانىمداردى بويىنا وڭاي ءسىڭىردى جانە ونىڭ نەگىزگى قاعيداسى جان يەسىنە جاماندىق جاساماۋ بولعاندىقتان، جەر جۇزىنە سوعىسسىز تارادى. قازىرگى كەزدە بۋدديزم ءدىنىن 1 ملردقا جۋىق ادام ۇستانادى. بۋددالىق ءدىني ءىلىم كوزقاراستاردىڭ كۇردەلى جۇيەسى بولىپ  تابىلادى (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

بۋرحان ءدىنىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىن شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ تاريحىن باياندايتىن «التان توبىش» اتتى ەڭبەكتە بىلايشا باياندالادى:

«دۇنيەدەگى پەندە بالاسى مەن جان-جانۋارعا يەلىك ەتكىزۋ ءۇشىن، وري بۇرحاننىڭ امىرىمەن ماحا ءساماديدىڭ قالاي حان تاعىنا وتىرعانى بىلايشا باياندالادى. ...ەگىن ەككەندەرى بىرىنىكىن ءبىرى تارتىپ جيناپ الاتىن بولدى. ءبارىنىڭ امالى قۇرىعان كەزدە، اقىلداسىپ وزدەرىنىڭ ىشىندەگى كەلبەتتى ءارى تاماشا مىنەزدى ءبىر كىسىنى بي ەتىپ كوتەردى. بۇل بي جالعان مەن شىندىقتى اق پەن قاراداي ايىراتىن وتە ءادىل بولعاندىقتان، ءۇندى ەلىنىڭ ايگىلى ماحا ءسامادي پاتشاسى دەگەن داڭققا بولەندى. ءسويتىپ، حانداردىڭ ارعى تەگى وسىلاي شىقتى. ...ماحا ءسامادي حان و دۇنيەلىك بولعان سوڭ، مىڭ جىل وتكەن كەزدە، ونىڭ التىن ۇرپاعى شىعىستاعى قارلى تاۋلى ولكەدە وركەن جايعاندىعى جونىندە بىلاي دەيدى: ءۇندىنىڭ مەگدى گۇشەلى حانىنىڭ بالاسى سارۋا دەگەن حانزادانىڭ بەس ۇلىنىڭ كەنجەسى تۋا ءۇستى-باسىن تۇك باسقان، قول اياعى جالپاق قازتابان، ال كاباعى جوعارىدان تومەن اشىلاتىن نىسانالى جان ەكەن. ونى بوتەن تەكتى قۇبىجىق دەپ، مىس ساندىققا سالىپ، گانگا دارياسىنا اعىزىپ جىبەرەدى. سول شاقتا بالبى مەن تيبەتتىڭ ارالىعىندا كۇن كەشەتىن ءبىر قاريا الگى ساندىقتى سۋدان شىعارىپ اشىپ كورسە، ىشىنەن وتە كورىكتى ۇل شىعادى. ول ون التى جاسقا تولعاندا، مۇز قۇرسانعان سامبو تاۋىن مەكەن ەتپەك بولىپ كەلگەندە، الدىنان تيبەت كىسى كەز كەلەدى. بالادان ءجون سۇراسا، ول سۇق ساۋساعىمەن كوكتى مەڭزەيدى. تيبەت كىسى، بۇل ءبىر اسپاننان كەلگەن ادام ەكەن، ءبىزدىڭ ەلدە حان جوق ەدى دەپ، موينىنا كوتەرىپ، ەل ىشىنەن الىپ كەلەدى. ءسويتىپ، تيبەتتىڭ تۇڭعىش حانى مويىن تاقتى حان اتانىپتى. ...ونىڭ جەتىنشى ۇرپاعى مۇحيت ساۋەگەي التىن تاقتى حان ەدى. بۇلاردىڭ داڭقى مارتەبەلى جەتى تاقتى حان دەپ ەلگە جايىلدى. وسى حاننان كەيىن ون توعىز ۇرپاق اۋىسقان سوڭ، لحا توتوري نيسۋلا سال دەگەن پاتشا بيلىك قۇرعان زاماندا بۇرحان ءدىنىنىڭ باسى باستالعان ەدى. ال، ول حاننان كەيىن بەس اتا وتكەندە، سورىنزان عامبى حان تۋعان-دى. بۇل حان قىتاي ەلىندەگى جاسىل ءدارى مۇسىنگە ءتاۋ ەتىپ، بالبىداعى اق ءدارى مۇسىنگە، سودان كەيىن اعشۋبي بۇرحاندارعا سىيىنعان سوڭ، ءوز ەلىنە ءمىناجاتحانالار ورناتادى. تومي سامبودا دەگەن وقىمىستىنى ءۇندى ەلىنە جىبەرىپ، ونداعى ءدىني كىتاپتاردى العىزادى. تيبەتتىڭ اناندا بانديدا دەگەن حانى ولاردى ءتارجىمالاپ، ەلگە تاراتادى.

ول حاننان  كەيىن تاعى بەس اتا وتكەن سوڭ، ەلدىڭ حانى ءامىرلىسان دالاي دەگەن لاما مەن بادما سامباۋا باعشى جانە گامالاشيلا باستاپ كەلىپ، ۆيروزونا اتتى ءتىلماش-اۋدارماشىلاردىڭ كىتاپتارىن تۇگەل ءتارجىمالاپ، قۇدايعا تابىنۋدى ودان ءارمان ورىستەتتى.

ال، ول حاننان سوڭ ءۇش اتا وتكەننەن كەيىن شالۋ تاقتى حان ۇندىدەن ميدا دەگەن لامانى اكەلتىپ، بۇرىنعى تارجىمالانعان كىتاپتاردى قايتا تۇزەتىپ، ءالى اۋدارىلماعاندارىن اۋدارتىپ، بۇرحان ءدىنىن ءتىپتى گۇلدەندىردى. مىنە، وسىنداي ءدىندار حانداردىڭ ارقاسىندا بۇرحان ءدىنى وسى كۇندەرگە دەيىن ۇزىلمەي جەتكەن بولاتىن.

ءسويتىپ، بۇرحان باقي دۇنيەگە وزعان سوڭ، ءۇش مىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ جىلدان استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، تەرىستىك موڭعولدىڭ جەرىندە بوعدا شىڭعىس قاعاننىڭ دۇنيەگە كەلگەنى تۋرالى حيكايا مىنانداي ەدى:

تيبەتتىڭ مويىن تاقتى حانىنان تارايتىن مۇحيت ساۋەگەي التىن تاقتى حاننىڭ بالالارى ۇشەۋ ەدى. ولار: ۇلكەنى – بوراشى، ورتانشىسى – شيباقۇشى، كەنجەسى – بورتە شىنۋا. ۇشەۋى ءوزارا جانجالداسىپ، اعالارىنان بولىنگەن بورتە شىنۋا تۇستىكتەگى تەڭىزدەن ءوتىپ، بوتەن ولكەگە كەلگەن سوڭ، سۇلۋ مارال دەگەن قىزعا ۇيلەنىپ، بۇلاردان موڭعول تايپاسى تارايدى. كوك ءتاڭىردىڭ جەبەۋىمەن، تەڭىزدەن ءوتىپ كەلگەن بورتە شىنۋا ءسۇلى مارال ەكەۋى بۇرحان قالدىن دەگەن تاۋدى مەكەن ەتىپتى. ەكەۋىنىڭ تۇڭعىشى بولىپ باتساعان تۋادى» (لۋۆاندان زان «التىن شەجىرە» الماتى-2009. 12-13 بەتتەر).

بۇل جاعداي «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» بىلايشا بەرىلەدى.  «1. شىڭعىس قاعاننىڭ تەگى. ءتاڭىرى باقىتتى ەتىپ جاراتقان بورتە ءبورى زايىبى مارال سۇلۋمەن بىرگە تالاي تەڭىز-داريانى كەشىپ كەلىپ، ونىن وزەنى باس العان بۇرحان-قالدۇن تاۋىن تۇراق ەتكەن كەزدە، باتشاعان دەگەن ءبىر ۇل تۋادى» (26 بەت). سوندا بورتە ءبورى دەگەنىمىز، الشىن-كوكبورىنىڭ ۇرپاعى بورتە دەگەن ماعىنا دا قولدانىلعان.  بورتە ءوز اتى، ءبورى تەگى بولىپ تابىلادى. ال، «تالاي تەڭىز-داريانى كەشىپ كەلىپ» دەگەنىنەن، ولاردىڭ ول جەرگە كاسپي-ارال وڭىرىنەن قونىس اۋدارىپ بارعانىن دا باعامداۋعا بولادى.  بارلىق تاريحشىلاردىڭ قاپەرلەرىنە بەرەرىم، ەگەر كىمدە – كىم  ءوزىن شىن تاريحشىمىن دەپ ەسەپتەر بولسا بۇل جاعدايعا ءادىل باعاسىن بەرىپ مويىنداۋعا ءتيىس. تۇرىكتىڭ  ءتۇپ قازىعى، ياعني قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى قازاق، الشىن – كوكبورى ەكەندىگىن ءسۇيىنباي ارونۇلى اتامىز:

       ء «بورىلى مەنىڭ بايراعىم،

        ءبورىلى – بايراق كوتەرسە،

        قوزادى قاي – قايداعىم،-» دەپ جىرلاعان.

تۇسىنىكتەمە: - بۋددا دا، بۇرحان دا ءبارى ءبىر ءدىننىڭ اتاۋى. باستاۋىن اداي اتانىڭ التىنشى نەمەرەسى بۇزاۋ اتامىزدىڭ ەسىمىنەن الادى. ولاردىڭ سيىردى قۇداي دەپ تابىناتىندارىنىڭ دا، بۋددا، بۋرحان (بۇت-بۇرحان دەپ تە اتالادى) جانە بۇزاۋدىڭ تۇبىرلەس بولاتىندارىنىڭ دا سىرى وسى. سونىمەن قاتار، قۇداي - قۋ اداي، بۇرحان – ءبورى حان، بۋددا - بۇزاۋ اتا دەگەن ۇعىمداردى قامتيدى.

-          ماحا ءساماديدى – ماعا (مان اعا),  ءسام (سام) نۇق پايعامباردىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ءبىرى، ءماد

(ماد (مان اداي)), ءاد (اد),  ال «ي» دىبىسى ۇلى، بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى.  بۇگىنگى قازاقتاردىڭ ءوز بالالارىنا سامات دەپ ەسىم قوياتىندارى وسىدان. ادايدا سام دەپ اتالاتىن رۋ دا، ادام اتى دا بار. مىسالى، ادايدىڭ شوعىدان تارايتىن ءبىر تارماعى سام دەپ اتالسا، شوڭايدىڭ داڭ اتتى اۋىلىنان سام ەسىمدى بي شىققان.  ماڭعىستاۋداعى (بەينەۋ اۋدانى) سام قۇمى، سيرياداعى شام (سام) شاحارى، ماي شام،  سامالاداي جارقىراۋ، سامۇرىق (قۇس) ت.ت. وسى اتالارىمىزدان قالدى. بۇل باياعى نۇق پايعامباردىڭ ءۇش بالاسىنىڭ (حام، سام، يافەس) ورتانشىسىنىڭ اتى. اعىلشىنداردىڭ «دياديا ءسام» دەيتىندەرى وسى اتامىزدىڭ اتى.

-          مۇحيت ساۋەگەي – نۇح پايعامباردىڭ لاقاپ اتى. مۇحيت پەن نۇحتىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى وسى.

ال، ساۋەگەي (الدىن بولجاۋشى) نۇح پايعامبارعا توپان سۋدىڭ بولاتىنىن كۇنى بۇرىن بولجاعانى ءۇشىن حالىقتىڭ بەرگەن اتاعى. نۇق پايعامباردىڭ رۋى قوساي. ەجەلگى جازبالار دا پۇتقا تابىنۋشىلىق گيمالاي تاۋىنىڭ ءبىر شاتقالىندا قوسايلاردىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلدى دەگەن دەرەكتەردىڭ دە كەزدەسۋى وسىدان بولسا كەرەك. 

-          ءبارى مۇسىنگە تابىنادى. ەجەلگى قازاقتار دا سولاي جاساعان. بۇكىل قازاق دالاسىنداعى قاپتاپ

سالىنعان بالبال تاستاردىڭ سىرى وسى. ەڭ العاشقى مۇسىنگە تابىنۋ ماڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. ماڭعىستاۋداعى مان اتاعا جاقىن ايماقتان «جەتى قات» جەر استىنان تابىلعان ءبايىتى كەشەنى (قورىم) وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. ول جەردەن بيىكتىكتەرى ەكى مەتر مەن ءتورت مەتردىڭ ارالىعىندا 180-دەي تاس مۇسىندەر تابىلعان. عالىمدار بۇنى جەر بەتىنەن تابىلعان مۇسىندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ەسكىسى وسى دەپ وتىر. بۇل قاعيدا كۇنى بۇگىندە دە جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. بۇتكىل جەر شارىنداعى قالا مەن ەلدى مەكەندەردە تاس مۇسىندەر قويىلماعان بىردە-ءبىر ەلدى مەكەن جوقتىڭ قاسى. ايىرماسى قازىر ولارعا ەشكىم تابىنبايدى. تەك قانا ەسكەرتكىش (جادىگەر) رەتىندە قابىلدانادى.

«148. مۇسانىڭ ەلى – ول كەتكەننەن كەيىن اشەكەي زاتتارىنان ىڭىرانعان ءۇن شىعاراتىن بۇزاۋدىڭ ءمۇسىنىن جاساپ الدى. ولار ونىڭ ء(مۇسىننىڭ) وزدەرىنە سويلەمەيتىنىن ءارى تۋرا جول كورسەتپەيتىنىن كورمەدى مە؟ ولار ونى (قۇداي) تۇتىپ ادىلەتسىزدەردەن بولدى» (قۇران كارىم. ءال-اراف سۇرەسى). ءتاپسىر: بۇزاۋدى تابىناتىن زات ەتىپ الىپ، اسا ۇلى اللاھقا سەرىك قوستى. ا.ساادي).

-          بىرىندە بورتە شىنۋا، ەكىنشىسىندە بورتە ءبورى، تاعى ءبىر دەرەكتە بورتە شاينا دەلىنەدى. ۇشەۋى

دە دۇرىس. شىنۋا - الشىننىڭ بالاما اتاۋى. سەبەبى، ەكەۋىنىڭ دە ءسوز ءتۇبىرى «شىن». «ۋا» مەن «العا» كەلسەك، ەكەۋى دە باستاۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، ۋا، جاماعات! ۋا، حالايىق! ۋا، باتىر! ت.ت. ال – العى، الدىڭعى، العاشقى. ءبورى - الشىننىڭ لاقاپ اتى.  «شايناعا» كەلسەك، بۇل اۋىزعا سالىپ تىسپەن ۇساتۋ دەگەن ءسوز. بۇل ءبورىنىڭ (قاسقىردىڭ) تەرگەپ اتالۋى.

دەمەك، ءبىز بۇدان الەم بيلەۋشىسى شىڭعىس قاعان الشىن – كوكبورىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەنىن ايقىن كورەمىز.

«بۇرحان – تاۋ اتى. كەيدە بۇرحان-قالدۇن دەپ تە اتالىپ جۇرەدى. بۇرحان ءسوزىنىڭ ءمانىسى قاسيەت يەسى، كيە يەسى دەگەنگە كەلەدى. بۇرحان، ەجەلگى تاڭىرلىك دىننەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان ءسوز. قازاقتا «بۇت-بۇرحان» دەگەن قوس ءسوز بار. «بۇت» دەگەنى، بۇددا دىنىندەگىلەردىڭ تابىناتىن قۋىرشاق ءمۇسىنى. وعان جوعارىداعى «بۇرحان» ءسوزى قوسىلىپ قولدانىلۋىنا قاراعاندا، ول حالىقتىڭ كوكەيىنە بەرىك ساقتالاتىنداي، ۇزاق ۋاقىت بويى قولدانىلعان ءدىني تىركەس بولسا كەرەك. بىراق، كەيىنگى كەزدە مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ىقپالىمەن ءوزىنىڭ بۇرىنعى قادىر-قاسيەتىن السىرەتكەن. ءبىزدىڭ مەجەمىزشە، بۇل اتالىم: ء«بورى» جانە «حان» دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالىپ، ۇندەستىك زاڭىنا قاراي كىرىگۋ ناتيجەسىندە قالىپتاسقان سياقتى» (ت.ءا.تىنىبايىن «شىنىڭا كوش تاريح! شىڭعىسحان كىم؟» الماتى-2008. 21 بەت). تۇجىرىمى دۇرىس. ەندى وسىنىڭ قاسىنا بۇزاۋ مەن بۇرحاننىڭ ءبىرىنشى بۋىنىنىڭ بىردەي ەكەندىگىن قوسىڭىز. بۇل تۇجىرىم تاريحي دەرەكتەرمەن دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى. 

قاز ادايدىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا، بۇزاۋ ادايدىڭ ەكى بالاسىنىڭ كىشىسى كەلىمبەردىنىڭ ءتورتىنشى بالاسى، ادايدىڭ التىنشى نەمەرەسى جانە سونىمەن قاتار اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ جەتىنشى بۋىنى. بۇكىل الەم ەلدەرىندەگى بۋددا ءدىنىن ۇستانۋشىلاردىڭ، اسىرەسە ۇندىلىكتەردىڭ بۇزاۋدى (سيىردى) اسا قاستەرلەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى. بۇل جەردە ولار سيىردىڭ (بۇزاۋدىڭ) وزىنە تابىنىپ وتىرعان جوق. ولاردىڭ قاستەرلەپ وتىرعاندارى جابايى قوداستى قولعا ۇيرەتىپ، سيىرعا اينالدىرعان اتالارى بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ «يەسىن سىيلاساڭ اتىنا جەم سال» دەيتىن ماقالىنىڭ سىرى وسى. ال، بىراق شىنىنا كەلگەندە، وسى جەر بەتىندەگى، ءتىپتى بۇكىل عارىشتاعى اتاۋلاردىڭ ءبارى سول ۇعىمداردى دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ اتى. بارلىق اتاۋلاردىڭ ءسوز تۇبىرىندە، ياعني ءوز تۇبىندە سول ۇعىمداردى دۇنيەگە اكەلگەن  اتالارىمىزدىڭ (رۋدىڭ) اتتارى ساقتالىپ وتىرادى. ونى ءبىز قازىر «اۆتورلىق قۇقىق» دەپ اتاپ ءجۇرمىز.

بۇزاۋ دەگەندەگى «ب» دىبىسى الىپ ءبيدىڭ ءبىرىنشى دىبىسى (تاڭباسى) اتا دەگەندەگى «ا»، ەكىنشى اكە دەگەندەگى ء«ا»، ءۇشىنشى بالا دەگەندەگى «ب» تاڭباسىن قۇرايدى. بۇزاۋ - اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ جەتىنشى بۋىنى. مىنە قاسيەتتى جەتى سانىنىڭ شىعۋ تەگى. اتام قازاقتىڭ تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتى اتالىق جۇيەسىنىڭ باستاۋى وسى. ءبولىنۋ، بۇزاۋدىڭ ەكى بالاسىنىڭ كىشىسى جەمەنەي – سەميتتەردەن باستالادى. جەتى مەن جەمەنەيدىڭ، سەگىز بەن سەميتتىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى دا وسىدان.

«الەمدە قىتايدان كەيىنگى حالقىنىڭ كوپشىلىگى جاعىنان ەكىنشى ورىن الاتىن ينديادا حالىق سانى 1 ميلليارد 200 ميلليوننان اسادى ەكەن. سونىن ىشىندە 20% مۇسىلماندار. ۇندىستەردىڭ نەگىزگى ءدىنى – بۋدديزم. جيىرما مىڭنان اساتىن قۇدايىمىز بار دەپ گيد ايتقانىندا «استاعفيرۋللاھ» دەپ باسىمىزدى شايقادىق. ءبىر اللاعا تابىنۋشى مۇسىلمان بولعانىمىزعا شۇكىرشىلىك ەتتىك.

ۇندىستەر مومىن حالىق. ءارتۇرلى ماقلۇقاتتاردىڭ بارلىعىن قۇدايعا ساناپ، سولارعا تابىنادى. ءپىل، مايمىل، جىلان، سيىر كورىنىستەگى قۇداي مۇسىندەرىن كورگەنىمىزدە شوشىپ كەتتىك. سول سەبەپتى ۇندىستەردىڭ كەز-كەلگەن حايۋاناتتاردى ولتىرۋىنە بولمايدى ەكەن» (نۇرقوجا قاجى سىزدىقوۆ، شىمكەنت قالاسى. «ەستەن كەتپەس ءۇندىستان»).

«الىنشا حان كوپ جىلدار پاتشالىق قىلدى. نۇح پايعامبار زامانىنان الىنشا حانعا شەيىن بارشا يافەس اۋلەتى مۇسىلمان ەدى. الىنشا حان زامانىندا جۇرت بايىپ، داۋلەتى تاسىدى. «يت سەمىرسە يەسىن قابار» دەگەن وزبەك ماقالى بار ەدى. ءار كىسى ءوزىنىڭ ەڭ قيماس ادامى نە ۇلى، نە قىزى، بولماسا اعا-ءىنىسى ولسە، سوعان ۇقساتىپ، قۋىرشاق جاساتىپ قوياتىن بولدى. «بۇل پالەنشەنىڭ سۋرەتى» دەپ ونى سۇيەر ەدى، اس كەلگەندە ونىڭ الدىنا اس قويىپ، ونىڭ ءجۇزىن ءوبىپ، كوزىن سۇرتەر ەدى، وعان باس ۇرار ەدى. بۇنداي ادەت قايتالانا-قايتالانا پۇتقا تابىنۋعا اكەلدى.

...الىنشا حان بولعاننان كەيىن مال مەن باسى كوبەيىپ، حالىق بايلىققا ماس بولىپ، ءتاڭىرىنى ۇمىتتى، دىننەن اجىرادى. قاراحان زامانىندا مۇلدەم كاپىر بولدى. ەگەر اتاسىنىڭ مۇسىلمان بولعانىن ەستىسە، ونى ۇلى، ەگەر ۇلىنىڭ مۇسىلمان بولعانىن ەستىسە، اتاسى ولتىرەر ەدى.

اللانىڭ بۇيرىعىمەن قاراحان وعىز اتتى ۇلدى بولىپ، ول ءبىر جاسىندا ءوز اتىن ءوزى قويىپ، ەسەيگەندە مۇسىلمان بولدى.  قارا حان مەن وعىز اسكەرلەرىن ساپقا تۇرعىزىپ، ءوزارا سوعىستى. قۇدايتاعالا قولداپ، وعىز جەڭىسكە جەتىپ، قارا حان قاشتى. كىمنىڭ اتقانى بەلگىسىز. قارا حاننىڭ باسىنا وق ءتيىپ، حان سول جارادان ءولدى. وعىز حان اتا تاعىنا وتىردى.

وعىز حان وزىنە قاراعان ەلدىڭ بارشاسىنىڭ مۇسىلمان بولۋىن تالاپ ەتتى. مۇسىلمان بولعاندارىن قۇرمەتتەپ، بولماعاندارىنىڭ ءوزىن ءولتىرىپ، بالا-شاعاسىن قۇل قىلدى.

ول كەزدە قارا حانعا تاۋەلدى ەلدەردەن باسقا دا جۇرتتار كوپ ەدى. ءاربىر ۇلكەن جۇرتتاردىڭ ءوز پاتشاسى بولار ەدى، كىشىرەك ەلدەر سوعان باعىنىپ تۇرار ەدى. قارا حاننىڭ قول استىنداعى مۇسىلمان بولعان ەلدەر وعىزعا كەلىپ قوسىلدى دا، مۇسىلمان ەمەستەرى وزگە جۇرتقا قاراپ كەتتى.

وعىز حان تۇران، ءۇندىستان، يران، شام، مىسىر ەلدەرىنە جورىق جاساپ، ءبارىن مۇسىلمان ەتتى» (ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى» الماتى-1992. 13-17 بەتتەر).

تاعى  ءبىر   دەرەكتە:  «تۇرپاننىڭ   بەزەكىلىك    ساعاسىنداعى    بۋددا    ءدىنىنىڭ   ۇڭگىر   (مىڭ ءۇي) عيباداتحاناسىنىڭ  قابىرعاسىنا جانە توبەسىنە سىزىلعان ورنەكتەردە قازىرگى قازاق سىرماقتارىنا سالىناتىن ءمۇيىز ويۋلاردىڭ ۇلگىسى كەزدەسەدى. بۇل ويۋ-ورنەكتەردىڭ تىم ەرتەدەن كەلە جاتقاندىعىنان دەرەك بەرەدى»  («قازاقتىڭ كونە تاريحى». الماتى 1993 ج. 364 بەت).

دەمەك، وعىز قاعان مۋسا پايعامباردىڭ جولىن ۇستانىپ، جوعارى دا كورسەتىلگەن ەلدەردى تەك قانا ءبىر قۇدايعا (تاڭىرگە، حاققا) يمان كەلتىرۋىن ىسكە اسىردى. وعىزدار سول ۇشىندە توعىز دەگەن سان اتاۋىنا يە بولىپ، كەيىننەن توبىش دەگەن جيىنتىق اتاۋمەن اتالدى.

تۇسىنىكتەمە: كورشى ورىستاردىڭ ءوز تەكتەرىن «وۆ (وب), (يۆانوۆ، سيدوروۆ، پەتروۆ)»، ال قۇدايلارىن «بوگ ء(سوز ءتۇبىرى «وگ (وق)» دەپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى. بىراق، ولار مۇنى بىلمەيدى. بىلسە، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ادامزاتتىڭ اتاسى مايمىل (ادام مايمىلدان جارالعان) دەپ جازباعان بولار ەدى.  

«ورتاعاسىرلىق، اسىرەسە تۇرىك قاعاناتى كەزىندەگى ء(Vى-ءVىىى عع.) كوشپەندىلەردىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتى تۋرالى قۇندى قۇجاتتار نارا (جاپونيا) قالاسىندا سەسويد يمپەراتورىنىڭ قازىناسىندا ساقتالعان. تاريحي ەكسپوناتتاردىڭ ىشىندە ەرەكشە نازار اۋدارتاتىنى دۋنۋحۋادادا تابىلعان تۇرىكتىڭ نوتالىق حاتى (پارتيتۋرا، تابۋلاتۋرا). بۇل بۋددانىڭ جيىرما بەسىنشى سۋتراسىنىڭ نوتاسى، ونىڭ اۋەنى قازاقتىڭ حالىق ءانى “گاككۋگە” سايكەس كەلەدى. ول كەزدە جاپوندىقتار شىعىس تۇركىستاننىڭ مۋزىكالىق اسپاپتار وركەسترىن گاگاكۋ دەپ، وسى اسپاپتاردا ويناۋ ءادىسىن بيللي دەپ اتاعان. بۇل سوزدەر قازاقتىڭ گاككۋ – اۋەن، مۋزىكا، بي سوزدەرىنە ۇقساس. ىبىراي ساندىبايۇلىنىڭ تۆورچەستۆوسى جايلى جازىلعان كىتاپ “گاككۋ” دەپ اتالعان. (ونەربەك احمەت).

تۇسىنىكتەمە: ءبيلليدى – بيلەر ەلى (قاس بيلەر، قازاقتار), جاپونداردى – قازاقتىڭ التىن-جاپپاسىنان تاراعان ەل (ەجەلگى شىعىس جازبالارى ولاردى جابارقى دەپ تە اتالعان),  دۋنۋحۋادادانى، ەللادا، يليادا، يلياداداي دەگەن سياقتى سونشاما كۇردەلەندىرمەي-اق، اداي ەلى دەپ ءوز اتىمەن اتاعانىمىز ءجون بولادى.

«گاۋتاما سيددحارتحا بۋددا شاكيا - مۋني (دانىشپان), شاكيا ۇلىسىنان شىققان كالەندەر), (ب. ز. د. 556–476) – گانگا دارياسىنىڭ ورتا اعىمىنداعى وتىرىقشى شاكيا   پاتشاسىنىڭ ۇلى. ينديا مەن نەپالدىڭ شەكاراسىنا جاقىن گيمالاي تاۋىنىڭ ەتەگىندە تۋىلعان.

بۋددا ءدىنى — ب.ز.ب. 6 عاسىردا بۋددا نەگىزىن قالاعان فيلوسوفيالىق جانە ءدىني نانىم. ءۇندىستاننىڭ بۇگىنگى بيحار شتاتىندا پايدا بولعان. بۋددا ءدىنى كەزىندە وڭتۇستىك ءۇندىستان جەرىندەگى شري لانكادان باستاپ سولتۇستىكتە سىبىرگە، باتىستا ەدىل وزەنى بويىنا دەيىن تاراعان. بۋددا ءدىنى باسقا ءىلىم-تانىمداردى بويىنا وڭاي ءسىڭىردى جانە ونىڭ نەگىزگى قاعيداسى جان يەسىنە قيانات جاساماۋ بولعاندىقتان، جەر جۇزىنە سوعىسسىز تارادى. قازىرگى كەزدە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا بۋددا ءدىنىن 1 ملرد-قا جۋىق ادام ۇستانادى.

بۋددا ءدىنى ءفاني ءومىردىڭ ازاپتارى — اۋرۋ، كارىلىك، ولىمنەن قۇتىلۋ جولىن ىزدەيدى. ول ءومىردىڭ قاسىرەتى — ءناپسىنىڭ تىلەگىنە بايلانىستى دەدى. ادامنىڭ دەنەسى ۋاقىتشا ءومىر سۇرەدى. ال ءناپسى قاناعاتسىز تىلەگىمەن، ءولىمنىڭ قورقىنىشىمەن ىلعي بەينەت تۋعىزادى. سوندىقتان ءناپسىنىڭ تىلەگىنەن قۇتىلۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءتورت حاقيقاتتى ءبىلۋ قاجەت: 1) ءومىر — ازاپ; 2) ازاپ ناپسىدەن تۋادى; 3) ءناپسىنى اۋىزدىقتاسا — ازاپتان قۇتىلادى; 4) ناپسىدەن قۇتىلۋدىڭ ءتورت ساتىسى بار: ا) جۇرەكتىڭ ويانۋى; ءا) نيەت، اقىل، ويدى تۇزەتۋ; ب) مىنەز-قۇلىقتى تۇزەتۋ; ۆ) ادامعا عانا ەمەس، بۇكىل جان يەلەرىنە دەگەن راقىمشىلىققا، ماحابباتقا جەتۋ.

گاۋتاما وسى ءىلىمنىڭ نەگىزىندە دۇنيەلىك دىندەردىڭ ءبىرى بۇرحان ءدىنىن ويلاپ شىعارعان. بۋدديزم قازىرگى تاڭدا ءۇندى، شري-لانكا، جاپون، قىتاي، نەپال، بيرما، تيبەت جانە باسقا ولكەلەردە كەڭ تاراعان ءدىن بولىپ ەسەپتەلەدى» («بۋددا ءدىنى». ەنتسيكلوپەديا).        

بۋددانى - بۇزاۋ، شاكيانى – ساق (ساقيا), ءمۋنيدى - مۇڭال، گيمالايدى – قيدان (قيان، قىپشاق),   گانگانى – قاڭعا، گاۋتامانى – قاۋ تاما (تاما قاۋىمى) دەپ تۇسىنسەك دۇرىسى وسى. ماڭ، مىڭ، مەن، ءمۇن، مۇڭ (مۇڭال)  ءبارى مان اتامىزدىڭ بالاما ەسىمدەرى بولىپ تابىلادى. وسى تۇجىرىمنىڭ دالەلى، بۋددا ءدىنىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرىنىڭ بيحار دەپ اتالۋى. بي ءسىرا، ءوزىمىزدىڭ بي دەگەن ءسوزىمىز. ال، حاردى – قار دەسەك دۇرىسى وسى. سەبەبى، قار مەن اق سينونيم. ال، اق - ساقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى. ءسوز ءتۇبىرى جاڭىلىسپايدى. ءسوز رەتى كەلگەسىن تاعى ءبىر دەرەك بەرە كەتەيىن، بۇل ءدىننىڭ دۇنيەگە كەلگەن ەلى ءۇندى دەپ اتالادى. بۇل اتاۋدى دا ولارعا قويعان ءبىزدىڭ اتالارىمىز. ءۇن ءبىزدىڭ قازاقتىڭ سوزىندە اۋىزدان شىعاتىن دىبىس، داۋىس، ءسوز. ۇندە اۋىزدان  ءوز-وزىنەن شىقپايدى، ونى شىعاراتىن ار جاعىندا ءتىل تۇر. قازاق قاعاناتتارىنىڭ باس  تاڭبالارىنىڭ ء«تىل» بولاتىنى دا، مانقىستاۋلىق ادايلاردىڭ ء«تىل تاڭبالى ادايلار» دەلىنەتىنىنىڭ دە سىرى وسى. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە ولاردىڭ ءوز سالتتارىن ناتا (نۇق اتا) سالتى دەپ اتايتىندارىن جانە كۇننىڭ ءتۇبىرى ءۇن ەكەنىن قوسىڭىز. 

ءبىز گاۋتاما اتاۋىنان بۇگىنگى قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى (كەنجەسى) بەكارىستان (كىشى ءجۇز) تارايتىن جەتىرۋدىڭ قۇرامىنداعى تاما اتامىزدىڭ ەسىمىن (رۋىنىڭ اتاۋىن) كورەمىز. بۇل باياعى زورواستريزم (زاراتۋشترا دەگەن اتاۋمەن دە بەلگىلى) ءدىنىن دۇنيەگە اكەلۋشى «اريلەردىڭ (ارىستاردىڭ) سپيتاما رۋىنىڭ» اتاۋى. گاۋتاما مەن سپيتامانىڭ ءبىر تۇبىردەن بولاتىندارى وسىدان. ەكەۋىنىڭ دە شىققان تەگى ماڭعىستاۋ. بۇل رۋدان ايگىلى قارابۋرا ءاز اۋليە مەن شورا باتىر شىققان.

زاراتۋشترانىڭ نەگىزگى اتاۋى – جاراتۋشى. ەكەۋىنىڭ دە «اراتۋش» دەگەن ءبىر تۇبىردەن ء(بىر تۇپتەن) بولاتىنىنىڭ سىرى وسى.

تامانىڭ ءسينونيمى تانا. سەبەبى، «ا+م» مەن «ان»، ەكەۋىنىڭ دە ماعىناسى بىردەي، ايەل ادام دەگەندى بىلدىرەدى. ايىرماسى "ا+م" تەك قانا توپان سۋعا دەيىنگىلەردى بىلدىرسە، «ان» توپان سۋدان كەيىنگىلەردى دە قوسا قامتيدى. دەمەك، تاما رۋى اد قاۋىمى زامانىندا، ال تانا (ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ ءبىر بالاسى) رۋى مان اتا قاۋىمى كەزىندەگى جالعاسى بولىپ تابىلادى. ءبىز مۇنى دىبىستاردىڭ ساندىق جۇيەسىنەن دە ايقىن كورە الامىز. سەبەبى، تاما 23-1-15-1 قۇراسا، تانا 23-1-16-1 قۇرايدى.  ال، تانا مەن بۇزاۋ سينونيم سوزدەر بولىپ تابىلادى. بۇزاۋدىڭ ساندىق جۇيەسى 3-25-9-1-24 رەتتىك ساندارىن قۇراپ تاما مەن تانا ۇعىمدارىنىڭ ءبارىن ىشىنە الىپ تۇر. جارايسىڭدار، اتالارىم! ءسوز جاساساڭ وسىلاي جاسا، تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. وسىدان كەيىن سەندەردى قالايشا قاس بي (كاسپي) دەپ اتاماسسىڭ.

13 ءساۋىر 2015 جىلى «نۇر كز» گازەتىندە ءتىلشى رۇستەم وماروۆتىڭ «بۋددا ساق تايپاسىنان شىققان با؟»،   22 ءcاۋىر 2015 جىلى «قازاقيا»  گازەتىندە ق. ءجۇسىپتىڭ – بۋددا قازاق پا ؟! – اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا بەلگىلى ارحەولوگ ارمان ۋمارحودجيەۆ – نەپالعا ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ – بۋددانىڭ ارعى تەگى – ساق – ەكەندىگىن عىلىمي دالەلدەپ، ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى شاكيلەرگە گەنەتيكالىق تەستىلەۋ جۇرگىزگەنى ايتىلعان. شاكيلەردىڭ (ساكي) ءتىلى مەن ادەت-عۇرپى جانە ويۋ-ورنەكتەرى ەجەلگى ساقتارمەن ۇقساستىعى جانە ونىڭ جيناقتاعان مالىمەتتەرى بويىنشا ساق التىن ادامى مەن بۋددانىڭ ءبىر ادام بولىپ شىعۋ مۇمكىندىگىن كورسەتكەن.

بۋددانىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولىپ تابىلاتىن شاكيا تايپاسى گەنەتيكالىق زەرتتەۋگە قاتىسۋعا كەلىسكەن. زەرتەۋ ناتيجەلەرى شاكيانىڭ قازاقتارعا تۋىس بولىپ كەلەتىندىگىن راستاعان. مۇنىمەن قوسا، “ساق تايپاسىنىڭ داناسى” اتتى دەرەكتى فيلم تۇسىرۋشىلەرى بۇل بولجامدى دالەلدەي تۇسەتىن كوپتەگەن فاكتىلەردى كورسەتكەن.

ولار نەپالدا ساق مادەنيەتىنە ءتان كوپتەگەن ارتەفاكتىلەر تاپقان. ماسەلەن، بۋدديستىك ءدىني ۆادجرا قۇرالى تەنگري ءتاڭىرىن بىلدىرەتىن ادجي  بەلگىسىنە ۇقساس بولىپ شىقتى. سونىمەن قاتار، نەپال بۋدديستەرى مەن ساقتاردىڭ ساداق وقتارىنىڭ ۇشتارى بىردەي ەكەن. نەپالدىقتاردا ءبىزدىڭ ماسىگە ۇقساس اياق-كيىمدەرى بار. جانە ەڭ باستىسى، كوپتەگەن نەپالدىق سوزدەر قازاق تىلىنە جاقىن كەلەدى. اتاپ ايتساق، “جان” جانە “اپتا” سوزدەرى نەپالدىقتاردا ءدال بىزدىكىندەي ماعىنا بەرەدى.

پروفەسسور ۆيكتور زايبەرت ارمان ۋمارحودجيەۆتىڭ جاڭالىعىن قۋانا قابىلدادى. بۇرىندارى بۋددانىڭ ساق تايپاسىنان ەكەندىگى جاي بولجامداردىڭ ءبىرى بولسا، ەندى مۇنى دالەلدى فاكت دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. 

ءتىلشى رۇستەم وماروۆ بۇل تۇجىرىمنىڭ جايدان-جاي جاسالماعاندىعىن جازعان.

ء “بىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن II عاسىردا ساقتار تاۋدى اسىپ، سولتۇستىك ءۇندىستاندى جاۋلاعان. بۋدداعا كەلسەك، ونىڭ كەزىندە حانزادا بولعانى بەلگىلى. سيدحارتحا گاۋتاما (بۋددانىڭ ۇندىلىك ەسىمى) ءومىر سۇرگەن جىلدارى سولتۇستىك ءۇندىستان مەن نەپالدى ساقتار بيلەگەن. ال ەل باسقارۋ قۇرمەتىنىڭ تەك ساق تۋماسىنا بەرىلۋى – بۋددانىڭ ساق بولۋىن دالەلدەي تۇسەدى.  ونىڭ شاكيامۋني دەگەن اتىن سوبە-ءسوز اۋدارساق، “ساقتاردان شىققان دانا” دەگەن ماعىنا بەرەدى”، – دەپ جازدى وماروۆ ماقالاسىندا. («شىن-اقپارات» دەرەككوز: NUR.KZ  http://www.shyn.kz/article/view?id=1198).     

وتە دۇرىس تۇجىرىم. اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرە دەرەگىندە ساقتار - اداي اتانىڭ بەسىنشى بۋىن ۇرپاعى قاز ادايدىڭ اقپانىنان (اراپتار ولاردى اققادتار دەپ اتايدى) تارايدى. ماڭعىستاۋلىق قاز ادايلاردىڭ تاڭبالارىنىڭ ساداق پەن جەبە بولاتىندارىنىڭ سىرى وسى. 

جوعىرادا كەلتىرگەن قاز ادايدىڭ رۋلىق شەجىرەسىندەگى دەرەكتەردىڭ تاسقا باسىلعان «ايداي» ايعاعى ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىندا، قاپشاعاي سۋ قويماسىنان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي 20 شاقىرىم جەردەگى «تاڭبالى-تاس» شاتقالى بولىپ تابىلادى. ونداعى تاڭبالى تاستىڭ بىرىندە بۇزاۋ ساق مۇڭالدىڭ (بۋددا شاكيا ءمۋنيدىڭ) بەينەسىنىڭ ءبىرى نەگىزگى كەشەننەن بولەك وزەن جاعاسىنان 50 مەتر ارىدا ورنالاسقان.

ۇلكەن تاستاردىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ وتكەن ادامنىڭ الدىنان جىلان ورالعان بۇت-بۇرحان بەينەسى سالىنعان جەكە تاسقا كەز بولادى. مۇندا ميفتىك وبرازداعى ءمۇيىزدى جىلاندار بەينەسى تاسقا قاشالعان. مۇنداي جىلانداردىڭ بىرىنە ء«ولىم سىيلاۋشى» دەگەن اتاق بەرىلگەن. وڭتۇستىك-شىعىس ازيا داستۇرىندە كەزدەسەتىن مۇنداي قورقىنىشتى بەينەلەر زۇلىم كۇشتەردى قۋىپ، زالىم ادامداردى كىرگىزبەيدى. جىلان ورالعان بۇرحان بەينەسىنەن وتكەن سوڭ عانا كەشەننىڭ ورتالىعىنا كوتەرىلۋگە بولادى.

مۇنداعى بۋددا مۇسىنىنە ورالعان جىلان بەينەسى دە قاز ادايدىڭ رۋلىق شەجىرەسىنەن تولىقتاي حابار بەرىپ تۇر. سەبەبى، قىل، عىل، عىلىم، جىل، جىلناما، جىلقى، جىلقىشى، قىلىش، پىشاق، جىلۋ، جىلان، قىلاۋ، سىلاۋ ت.ت. دەگەنىمىزدەگى ءتۇبىر ءسوز «ىل»، بۇل قاز ادايدىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى بۇزاۋدىڭ ەكى بالاسىنىڭ ۇلكەنى ايتۋمىستان تارايتىن شىلىم اتامىزدىڭ دەرەگىن بەرىپ تۇر. قازاقتىڭ قايقى قىلىشىنىڭ دا، سول سياقتى پىشاقتىڭ دا اۆتورى وسى شىلىمدار. بۇتكىل جەر بەتىندەگى شىلىم (چۋلۋم) اتتى وزەندەر، بۇكىل الەم ەلدەرىندەگى «قازاقتىڭ قايقى قىلىش» تاڭباسى بەينەلەنگەن قويتاستار مەن قۇلپىتاستاردىڭ ءبارى سولاردان قالدى. ماڭعىستاۋداعى ەجەلگى قورىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە وسى «قايقى قىلىش» ادايدىڭ ء«تىل» جانە «جەبە» تاڭبالارىمەن قاتار بەينەلەنگەن. ەسكە ۇستايىق! ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس، جاڭىلىسپايدى دا.

تۇسىنىكتەمە: ءتۇبىر سوزدەگى «ىل»، اداي اتانىڭ التىنشى نەمەرەسى بۇزاۋدىڭ ەكى بالاسىنىڭ ۇلكەنى ايتۋمىستان تارايتىن شىلىم اتامىزدىڭ «ازان شاقىرىلىپ» قويىلعان ەسىمى، ياعني وسى ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ اتاسى، بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتورى» دەگەن ءسوز.

مۇسا پايعامبار جايلى ەجەلگى دەرەكتەردىڭ بارىنەن مۇسا ۇرپاقتارىنىڭ  بۇزاۋدى ءپىر تۇتقانىن كورەمىز. بۇزاۋ شەجىرە دەرەگى بويىنشا ادايدىڭ ەكى بالاسىنىڭ كىشىسى كەلىمبەردىنىڭ ءتورتىنشى بالاسى، ادايدىڭ التىنشى نەمەرەسى، ياعني قوسايدىڭ ءىنىسى. جانە ونىڭ ۇستىنە بۇزاۋ ادايدىڭ ەڭ جاقىن تۋىستىقتى بىلدىرەتىن، بولىنبەيتىن جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى بولىپ تابىلادى. ايتپەسە، ەر ءداۋىتتى بۇكىل قازاق حالقى تەمىرشى-ۇستالاردىڭ ۇستازى دەپ ءپىر تۇتىپ، بۇزاۋدى اسا قاستەرلەمەگەن بولار ەدى. ولار ەڭ العاش ەمحانا اشىپ، ادام ەمدەپ، اعاشتان كەمە جاساپ، قاتتى اعاشقا ەمەن، قولدان جاسالعان قاتتى زاتقا تەمىر دەپ ءوز ەسىمىن بەرىپ، تەمىردەن جاسالعان قارۋعا «سەمسەر» دەپ ءوز ەسىمدەرىن بەرگەندەر دە سولار بولاتىن. شىندىقتان ەشكىم ەشقايدا قاشىپ قۇتىلىپ، ولاردىڭ «اۆتورلىق» قۇقىعىن ەشكىم تارتىپ الا المايدى.  سول ۇشىندە قولدان جاسالعان ەڭ قاتتى زاتقا «تسەمەنت»، قاتتى تاسقا «كرەمني» دەپ ات قويىلدى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي بۇل ۇعىمداردىڭ بارلىعىنىڭ اۆتورى بۇزاۋ اتامىزدىڭ ەكى بالاسىنىڭ كىشىسى جەمەنەيلەر، ياعني  بارلىعىنىڭ ءبىر عانا «ەم» دەگەن تۇبىردەن بولاتىنى وسى.

وسى جەردە العاش تەمىر قورىتىپ، ودان سەمسەر، سەلەبە جاساعاندار جەمەنەيلەر بولسا، قازاقتىڭ قايقى قىلىشى مەن پىشاعىنىڭ اتاۋى قايدان شىقتى دەگەن  سۇراقتىڭ تۋىندارى ءسوزسىز. قىلىش پەن پىشاقتى دا ويلاپ تاپقاندار وسىلار. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قىلىشتىڭ ءسوز ءتۇبىرىنىڭ «ىل» بولۋى، جەمەنەيدىڭ اعاسى ايتۋمىستىڭ ىشتە قالعان جالعىز بالاسى شىلىم اتامىزدىڭ اتىنىڭ «ىل» تۇبىرىمەن سايكەس كەلۋى، جانە سونىمەن قاتار، پىشاقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ىش» بولاتىنى دا وسىدان. تۋرا قىلىشتىڭ ۇش جاعىن سىندىرىپ الىپ، ءۇي شارۋاسىنا پايدالانىپ، ونى پىشاق دەپ اتاعان.

ەندى وسىنىڭ ۇستىنە بۇمىن قاعاننىڭ ۇلى ماقان قاعاننىڭ بۋددا ءدىنىن قابىلداعانى، بۋددالىق ناسيحات كىتاپتاردى تۇركى تىلىنە اۋدارتقانى بەلگىلى. بۇل جۇمىس تاسپار قاعان كەزىندە دە جالعاسقان. تۇركى (قازاق م.ق.) كاعاندارى وزدەرىنىڭ تىكەلەي اتالارى بۇزاۋدىڭ: "ادام ولتىرمە، وتىرىك ايتپا، ۇرلىق جاساما، قىزۋلى ىشىمدىك ىشپە" دەگەن وسيەتتەرىن باسشىلىققا العان بولىپ تۇر. بۋددا حرامدارى (عيباداتحانالارى) جەتىسۋ جەرىندە اقبەشىم، كراسنورەچەنسك ورتاعاسىرلىق قالالارىندا، سايرامدا (يسپيدجاب) تابىلدى.

كەلتىرىلگەن دەرەكتەر جاي عانا ءسوز ۇقساستىقتارى بولۋى مۇمكىن، دەپ كۇماندانباۋلارىڭىز ءۇشىن مىنا جاعدايدى قاپەرلەرىڭىزگە بەرە كەتەيىن: جاقىندا الەمدىك باق-تار الەم ەلدەرى ءتىل عىلىمى وسىدان 6000 جىلدان ارىدە بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ءبىر تىلدە سويلەگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنىن جاريالادى. ارينە، ول ءتىل قازاقتىڭ انا ءتىلى بولىپ تابىلادى.

تاريح تاعلىمى: جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردەن شىعاتىن قورىتىندى، «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەپ قازاق ماقالىندا ايتىلعانداي، بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ دە، دىندەرىنىڭ تەگى ءبىر، ءبارى دە ۇلى دالا ەلىنەن (قازاقتان) باستاۋ الادى.

تۇسىنىكتەمە: اتالارىمىز «مايقى بي» دەپ مايالاردى، ياعني ەجەلگى شۋمەرلەردى ايتقان. مايا ءبيدىڭ مولاسى ماڭعىستاۋدا، كۇنى بۇگىندە دە «مايا» قورىمى دەپ اتالادى. قورىم اق كەتىك (قازىرگى اتاۋى فورت شەۆچەنكو)  - تاۋشىق جولىنىڭ 37 كم-دە ورنالاسقان. ماڭعىستاۋ – «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ» دەپ بەكەر اتالماعان.

ۇلى جاراتۋشى – اللا وسى جولداردى وقىعان بارىڭىزگە يمان بەرگەي!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz