Juyrda ghana kóz aldymda smartfonyna ýnilip, onysynan salbyraghan naushnikti qúlaghyna tyghyndap alghan qyzdy poezd lokomotiyvi qaghyp kete jazdady. Abyroy bolghanda әlgi lokomotiv temir jol jelisining jayau jýrginshiler ótetin jerinen sәl tómende túrghan basqa lokomotivti tirkeuge bara jatqandyqtan, jyldamdyghy joghary bolmay toqtap ýlgerdi. Al toqtap ýlgermese ne bolar edi?! Songhy jyldary telefongha telmirgen jýrgizushiler men jayau jýrginshilerding qatysuymen bolghan joldaghy kólik apaty jiyilegen. Alandatarlyq-aq jayt.

Býginde qala kóshelerinde, dәmhanalar men qoghamdyq kólikte jastardyng barlyghy derlik úyalysyna ýnilip otyrghanyn jii bayqaymyz. Olardyng deni sol smartfonynyng әldiyimen úiyqtap, әnimen túrady. Týnde oyana ketse, mindetti týrde jastyghynyng astynan smartfonyn alyp әleumettik jelidegi paraqshalaryn aqtaru әdetke ainalghan. Tipti búrynghyday oyatar saghatta kóbimizding ýiimizde joq shyghar. Tanghy asty da bir qolmen smartfondy ústap otyryp ishemiz. Ýiden shyghysymen qúlaqjip ilinip, әuen qosylady. Eshkimde eshkimning júmysy joq.

Tayauda 44 jylyn abaqtyda ótkizgen Otis Djonson atty AQSh azamaty bostandyqqa shyghyp, Niu-Yorkketin, jalpy әlemning búlaysha ózgergenine qarap, mәdeny shok alypty. Otis «bәrinen búryn nege qatty tandandynyz?» degen tilshiler saualyna «adamdardyng bәri birdeneni shúqylap, qúlaqtarynan jipke úqsas belgisiz zatty ilip, óz ózderimen sóilesip jýretin bolypty, alghashqyda olardy federaldyq tergeu burosynyng agentteri eken dep qaldym» dep jauap beripti.

Búl ýrdis tek bizding qoghamda ghana emes tútas әlemde beleng aluda. Qytaydyng Chunsin qalasynyng basshylyghy jolda telefon ekranyna telmirushilerding tym artqanyn әri onyng qanshalyqty qauipti ekendigin kórsetkisi kelip, qala kóshelerining jiyegine arnayy smartfongha tәueldi adamdargha arnalghan jolaq salghan. Al Ontýstik Koreyanyng astanasy Seul kóshelerine smartfondardy paydalanudyng qaupi turaly jýrginshilerdi eskertetin jol belgileri ornatylghan. Osyghan úqsas jayttar Europada da bar. Aytalyq Germaniyanyng Bavariya qalasynda jayau jýrginshilerge arnalghan joldyng tramvay jolymen týiiser jerine erekshe baghdarsham qoyylghan. Tramvay relisterine jaqyn asfalitty tósemege ornatylghan jaryqdiotty shamdar tramvay kelgende qyzyl týs berip, janady. Búnyng bәri kópting nazaryn qarapayym da asa manyzdy mәselege audarugha jasalghan sharalar.

Álbette, smartfon – aqparat almasudyn, janalyq oqudyn, bilim kókjiyegin keneytuding sonday-aq kónil kóterip, oiyn oinaudyn, dostarynmen sóilesudin, әrtýrli viydeolardy kórudi taptyrmas qúraly. Onymen ish pyspaytyny anyq. Alayda zertteushiler smartfondardy ýnemi qoldanu kýndelikti ómirimizding key sәtterine keri әser etetindigin aityp, dabyl qaghuda.

Emosiyanyng joghaluy

Massachusets tehnologiyalyq institutynyng professory Sherry Tarkldyng aituynsha, telefon arqyly qarym-qatynas jasau arqyly adamdar sezimtaldyghynan aiyrylady. Habarlama jiberu ynghayly bolghanymen, adamdar týsinistiginde basty oryn alatyn әngimelesushining qimyly kórinbey, dauys intonasiyasy estilmeydi, yaghny emosiya jetispeydi. Sonyng saldarynan adam boyynda aitylghan sózdi elemeu, oghan den qoymau sekildi jaghymsyz qasiyetter qalyptasady.

Úiqysyzdyq

Áleumettik saualnamalar kórsetkendey 18 ben 24 jas aralyghyndaghy jastardyng 44 payyzy smartfondaryn jastyghynyng astyna qoyyp úiyqtaydy. Al súralghandardyng shiyregi telefon qoldana bastaghaly, úiqylarynyng búzylghanyn aitqan. Smartfonnyng kók ekranyna úzaq qarau adam úiqysyna teris әser etip, sikldy yrghaqtyng ózgeruine soqtyrady. Al onyng guili týn ortasynda úiqynyng búzyluyna әkeledi. 10 adamnyng 5-eui týnde telefonyna kelgen habarlamany kóru ýshin úiqysyn qiyp, ony qolyna alady. Sonymen qatar jazghan habarlamagha jauap qanday bolar eken degen oy birazgha deyin úiqynyng keluin kesheuildetedi.

Júmys jasaugha kedergi

Smartfondar ýiden shyqpastan ya bolmasa tipti jýrip kele jatqanda da júmys jasaugha mýmkindik beretin qúral retinde jarnamalanghanymen, is jýzinde enbek ónimdiligine kóp kedergi keltiredi. Olar ózge de sandyq qúrylghylar syndy adam miynyng júmysyna ýnemi bóget jasaydy. Qonyraular, habarlarlamalar júmys jasaushynyng nazaryn negizgi júmystan basqa jaqqa audarady. Sonyng kesirinen iske tolyq kirise almay jatamyz. Juyrda tәjiriybe jasalyp, ol boyynsha smartfongha tәueldiligi bar adamdar barlyq qúrylghylaryn jiyp qoyyp, bel sheshe júmys isteuleri kerek bolady. Alayda bәri bir tolyqtay iske bilek sybana kirise almaghan. Búl nazardyng auuy әdetining tereng dendep ketkendigining kórinisi. Demek smartfondy qoldan tastamau ainalysqan iske tolyqtay den qoy qabiletin joyady.

Shynayy ómirden qol ýzu

Kóp adamdar óz kýnin smartfondaghy qosymshalar arqyly әleumettik jelilerdegi paraqshalaryn bir aqtaryp shyghudan bastaydy. Biz kýnine ortasha eseppen kompiuter, noutbuk, smartfondardyng aldynda 8 saghat uaqyt ótkizemiz. Qoldanushylardyng 81 payyzynda smartfondary tәulik boyyna qosuly túrady. Onyng jartysy telefonyn údayy qoldanady. Árkez telefon ekranyna qaraghan sayyn jol ýstinde qorshaghan ortanyng әsemdigin bayqamay, qarsy otyrghan adamdy úmytyp ketetin kezder de bolady. Qúddy sol jerde joq sekildi kýy keshedi.

Smartfongha óz ómirinizdi tapsyra otyryp, berdeneni joghaltyp jatyrmyn dep oilamaysyzdar ma?

Dýmshelenu

Smartfongha tәueldilik artqan sayyn ózimizding qalay ózgergenimizdi angharmaymyz. Aqparatty qabyldaudyng shapshandyghy jәne barynsha qarapayymdylyghy, ony týsinu qabiletin túmshalaydy, my júmysyn tejeydi. Az oqyghandyqtan ruhany ashqúrsaqtyghymyzdy týrli aqparat kózderining mayda kezekterimen toltyramyz. Sonyng saldarynan my jyldam әri ýstýrtin aqparattarmen tolyp, shygharmashylyq oi, onyng damuy kenjeley beredi. Nәtiyjesinde kýte almaytyn, bәrin birden dayyn kýiinde alghysy keletin jastar qalyptasady. Olar oilanyp, basyn qatyrghysy kelmeydi. Ghalamtorda bәri dayyn túrghandyqtan migha jýk týsirudi qajetsinbey, dýmshelene beredi.

Ózinizding kýnine qansha uaqyt smartfondy serik etetindiginizdi oilap kórdiniz be? Quanyshymyzgha oray smartfongha tәueldilikten arylu pәlendey qiyn sharua emes. Ol ýshin birneshe kenesterge qúlaq týrse jetkilikti.

– Ózinizding virtualdy kenistikke, qonyraulargha qansha uaqyt júmsaytynynyzdy sanap kóriniz. Júmysynyzgha kesiri tiymese telefondy ghalamtordan ajyratyp qoyynyz.

– Teatr, kino, kitaphana, jinalys syndy mәdeniy-búqaralyq oryndarda bolghanda telefondy dybyssyz rejimge qoymay, mýlde sóndirip qoyghan dúrys.

– Etiyketti saqtanyz. Dostarynyzben emen-jarqyn әngimelesip otyrghanda telefongha telmiru әdepsizdik.

– Naushnikti meylinshe az paydalanghan jón. Onymen әuen tyndaghanda dauysyn bәsendetip tyndaghan abzal. Óitpegen jaghdayda estu qabiletiniz nasharlauy mýmkin.

– Smartfonsyz jýruge daghdylanynyz. Alghashqyda birneshe saghatqa, keyin jarty kýnge, artynsha kýni boyy qaltafonynyzdy eske almanyz. Qosymsha bos uaqyttyng payda bolghanyn birden bayqaysyz. Ony ózinizge, jaqyn jandarynyzgha arnanyz. Ári smartfonsyz ótkergen uaqytta aspan ainalyp jerge týspegenine kóziniz jetedi.

– Úiyqtar aldynda, әsirese tósekte jatyp smartfonynyzdy ala kórmeniz. Ol tek uaqytty óltirip qana qoymay, úiqynyng búzyluyna әkelip, kýni boyy menzeng qylyp, sharshap jýruge soqtyrady. Kýizelis, ashushandyq osyndaydan payda bolady.

– Ghalamtordaghy әr jerlen alynghan aqparat ruhany azyq, tereng bilim bola almaydy. Sondyqtan «artyq bilim – kitapta» degendey shynay bilimning búlaghyn kitaptan izdeniz.

Melis SEYDAHMETOV

Abai.kz