جۋىردا عانا كوز الدىمدا سمارتفونىنا ءۇڭىلىپ، ونىسىنان سالبىراعان ناۋشنيكتى قۇلاعىنا تىعىنداپ العان قىزدى پوەزد لوكوموتيۆى قاعىپ كەتە جازدادى. ابىروي بولعاندا الگى لوكوموتيۆ تەمىر جول جەلىسىنىڭ جاياۋ جۇرگىنشىلەر وتەتىن جەرىنەن ءسال تومەندە تۇرعان باسقا لوكوموتيۆتى تىركەۋگە بارا جاتقاندىقتان، جىلدامدىعى جوعارى بولماي توقتاپ ۇلگەردى. ال توقتاپ ۇلگەرمەسە نە بولار ەدى؟! سوڭعى جىلدارى تەلەفونعا تەلمىرگەن جۇرگىزۋشىلەر مەن جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ قاتىسۋىمەن بولعان جولداعى كولىك اپاتى جيىلەگەن. الاڭداتارلىق-اق جايت.

بۇگىندە قالا كوشەلەرىندە، ءدامحانالار مەن قوعامدىق كولىكتە جاستاردىڭ بارلىعى دەرلىك ۇيالىسىنا ءۇڭىلىپ وتىرعانىن ءجيى بايقايمىز. ولاردىڭ دەنى سول سمارتفونىنىڭ الديىمەن ۇيىقتاپ، انىمەن تۇرادى. تۇندە ويانا كەتسە، مىندەتتى تۇردە جاستىعىنىڭ استىنان سمارتفونىن الىپ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارىن اقتارۋ ادەتكە اينالعان. ءتىپتى بۇرىنعىداي وياتار ساعاتتا كوبىمىزدىڭ ۇيىمىزدە جوق شىعار. تاڭعى استى دا ءبىر قولمەن سمارتفوندى ۇستاپ وتىرىپ ىشەمىز. ۇيدەن شىعىسىمەن قۇلاقجىپ ءىلىنىپ، اۋەن قوسىلادى. ەشكىمدە ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق.

تاياۋدا 44 جىلىن اباقتىدا وتكىزگەن وتيس دجونسون اتتى اقش ازاماتى بوستاندىققا شىعىپ، نيۋ-يورككەتىڭ، جالپى الەمنىڭ بۇلايشا وزگەرگەنىنە قاراپ، مادەني شوك الىپتى. وتيس «بارىنەن بۇرىن نەگە قاتتى تاڭداندىڭىز؟» دەگەن تىلشىلەر ساۋالىنا «ادامداردىڭ ءبارى بىردەڭەنى شۇقىلاپ، قۇلاقتارىنان جىپكە ۇقساس بەلگىسىز زاتتى ءىلىپ، ءوز وزدەرىمەن سويلەسىپ جۇرەتىن بولىپتى، العاشقىدا ولاردى فەدەرالدىق تەرگەۋ بيۋروسىنىڭ اگەنتتەرى ەكەن دەپ قالدىم» دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

بۇل ءۇردىس تەك ءبىزدىڭ قوعامدا عانا ەمەس تۇتاس الەمدە بەلەڭ الۋدا. قىتايدىڭ چۋنتسين قالاسىنىڭ باسشىلىعى جولدا تەلەفون ەكرانىنا تەلمىرۋشىلەردىڭ تىم ارتقانىن ءارى ونىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەندىگىن كورسەتكىسى كەلىپ، قالا كوشەلەرىنىڭ جيەگىنە ارنايى سمارتفونعا تاۋەلدى ادامدارعا ارنالعان جولاق سالعان. ال وڭتۇستىك كورەيانىڭ استاناسى سەۋل كوشەلەرىنە سمارتفونداردى پايدالانۋدىڭ قاۋپى تۋرالى جۇرگىنشىلەردى ەسكەرتەتىن جول بەلگىلەرى ورناتىلعان. وسىعان ۇقساس جايتتار ەۋروپادا دا بار. ايتالىق گەرمانيانىڭ باۆاريا قالاسىندا جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ارنالعان جولدىڭ ترامۆاي جولىمەن تۇيىسەر جەرىنە ەرەكشە باعدارشام قويىلعان. ترامۆاي رەلستەرىنە جاقىن اسفالتتى توسەمەگە ورناتىلعان جارىقديوتتى شامدار ترامۆاي كەلگەندە قىزىل ءتۇس بەرىپ، جانادى. بۇنىڭ ءبارى كوپتىڭ نازارىن قاراپايىم دا اسا ماڭىزدى ماسەلەگە اۋدارۋعا جاسالعان شارالار.

البەتتە، سمارتفون – اقپارات الماسۋدىڭ، جاڭالىق وقۋدىڭ، ءبىلىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋدىڭ سونداي-اق كوڭىل كوتەرىپ، ويىن ويناۋدىڭ، دوستارىڭمەن سويلەسۋدىڭ، ءارتۇرلى ۆيدەولاردى كورۋدى تاپتىرماس قۇرالى. ونىمەن ءىش پىسپايتىنى انىق. الايدا زەرتتەۋشىلەر سمارتفونداردى ۇنەمى قولدانۋ كۇندەلىكتى ءومىرىمىزدىڭ كەي ساتتەرىنە كەرى اسەر ەتەتىندىگىن ايتىپ، دابىل قاعۋدا.

ەموتسيانىڭ جوعالۋى

ماسساچۋسەتس تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى شەرري تاركلدىڭ ايتۋىنشا، تەلەفون ارقىلى قارىم-قاتىناس جاساۋ ارقىلى ادامدار سەزىمتالدىعىنان ايىرىلادى. حابارلاما جىبەرۋ ىڭعايلى بولعانىمەن، ادامدار تۇسىنىستىگىندە باستى ورىن الاتىن اڭگىمەلەسۋشىنىڭ قيمىلى كورىنبەي، داۋىس ينتوناتسياسى ەستىلمەيدى، ياعني ەموتسيا جەتىسپەيدى. سونىڭ سالدارىنان ادام بويىندا ايتىلعان ءسوزدى ەلەمەۋ، وعان دەن قويماۋ سەكىلدى جاعىمسىز قاسيەتتەر قالىپتاسادى.

ۇيقىسىزدىق

الەۋمەتتىك ساۋالنامالار كورسەتكەندەي 18 بەن 24 جاس ارالىعىنداعى جاستاردىڭ 44 پايىزى سمارتفوندارىن جاستىعىنىڭ استىنا قويىپ ۇيىقتايدى. ال سۇرالعانداردىڭ شيرەگى تەلەفون قولدانا باستاعالى، ۇيقىلارىنىڭ بۇزىلعانىن ايتقان. سمارتفوننىڭ كوك ەكرانىنا ۇزاق قاراۋ ادام ۇيقىسىنا تەرىس اسەر ەتىپ، تسيكلدى ىرعاقتىڭ وزگەرۋىنە سوقتىرادى. ال ونىڭ گۋىلى ءتۇن ورتاسىندا ۇيقىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلەدى. 10 ادامنىڭ 5-ەۋى تۇندە تەلەفونىنا كەلگەن حابارلامانى كورۋ ءۇشىن ۇيقىسىن قيىپ، ونى قولىنا الادى. سونىمەن قاتار جازعان حابارلاماعا جاۋاپ قانداي بولار ەكەن دەگەن وي بىرازعا دەيىن ۇيقىنىڭ كەلۋىن كەشەۋىلدەتەدى.

جۇمىس جاساۋعا كەدەرگى

سمارتفوندار ۇيدەن شىقپاستان يا بولماسا ءتىپتى ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا دا جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قۇرال رەتىندە جارنامالانعانىمەن، ءىس جۇزىندە ەڭبەك ونىمدىلىگىنە كوپ كەدەرگى كەلتىرەدى. ولار وزگە دە ساندىق قۇرىلعىلار سىندى ادام ميىنىڭ جۇمىسىنا ۇنەمى بوگەت جاسايدى. قوڭىراۋلار، حابارلارلامالار جۇمىس جاساۋشىنىڭ نازارىن نەگىزگى جۇمىستان باسقا جاققا اۋدارادى. سونىڭ كەسىرىنەن ىسكە تولىق كىرىسە الماي جاتامىز. جۋىردا تاجىريبە جاسالىپ، ول بويىنشا سمارتفونعا تاۋەلدىلىگى بار ادامدار بارلىق قۇرىلعىلارىن جيىپ قويىپ، بەل شەشە جۇمىس ىستەۋلەرى كەرەك بولادى. الايدا ءبارى ءبىر تولىقتاي ىسكە بىلەك سىبانا كىرىسە الماعان. بۇل نازاردىڭ اۋى ادەتىنىڭ تەرەڭ دەندەپ كەتكەندىگىنىڭ كورىنىسى. دەمەك سمارتفوندى قولدان تاستاماۋ اينالىسقان ىسكە تولىقتاي دەن قويۋ قابىلەتىن جويادى.

شىنايى ومىردەن قول ءۇزۋ

كوپ ادامدار ءوز كۇنىن سمارتفونداعى قوسىمشالار ارقىلى الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى پاراقشالارىن ءبىر اقتارىپ شىعۋدان باستايدى. ءبىز كۇنىنە ورتاشا ەسەپپەن كومپيۋتەر، نوۋتبۋك، سمارتفونداردىڭ الدىندا 8 ساعات ۋاقىت وتكىزەمىز. قولدانۋشىلاردىڭ 81 پايىزىندا سمارتفوندارى تاۋلىك بويىنا قوسۋلى تۇرادى. ونىڭ جارتىسى تەلەفونىن ۇدايى قولدانادى. اركەز تەلەفون ەكرانىنا قاراعان سايىن جول ۇستىندە قورشاعان ورتانىڭ اسەمدىگىن بايقاماي، قارسى وتىرعان ادامدى ۇمىتىپ كەتەتىن كەزدەر دە بولادى. قۇددى سول جەردە جوق سەكىلدى كۇي كەشەدى.

سمارتفونعا ءوز ءومىرىڭىزدى تاپسىرا وتىرىپ، بەردەڭەنى جوعالتىپ جاتىرمىن دەپ ويلامايسىزدار ما؟

دۇمشەلەنۋ

سمارتفونعا تاۋەلدىلىك ارتقان سايىن ءوزىمىزدىڭ قالاي وزگەرگەنىمىزدى اڭعارمايمىز. اقپاراتتى قابىلداۋدىڭ شاپشاڭدىعى جانە بارىنشا قاراپايىمدىلىعى، ونى ءتۇسىنۋ قابىلەتىن تۇمشالايدى، مي جۇمىسىن تەجەيدى. از وقىعاندىقتان رۋحاني اشقۇرساقتىعىمىزدى ءتۇرلى اقپارات كوزدەرىنىڭ مايدا كەزەكتەرىمەن تولتىرامىز. سونىڭ سالدارىنان مي جىلدام ءارى ءۇستۇرتىن اقپاراتتارمەن تولىپ، شىعارماشىلىق وي، ونىڭ دامۋى كەنجەلەي بەرەدى. ناتيجەسىندە كۇتە المايتىن، ءبارىن بىردەن دايىن كۇيىندە العىسى كەلەتىن جاستار قالىپتاسادى. ولار ويلانىپ، باسىن قاتىرعىسى كەلمەيدى. عالامتوردا ءبارى دايىن تۇرعاندىقتان ميعا جۇك ءتۇسىرۋدى قاجەتسىنبەي، دۇمشەلەنە بەرەدى.

ءوزىڭىزدىڭ كۇنىنە قانشا ۋاقىت سمارتفوندى سەرىك ەتەتىندىگىڭىزدى ويلاپ كوردىڭىز بە؟ قۋانىشىمىزعا وراي سمارتفونعا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋ پالەندەي قيىن شارۋا ەمەس. ول ءۇشىن بىرنەشە كەڭەستەرگە قۇلاق تۇرسە جەتكىلىكتى.

– ءوزىڭىزدىڭ ۆيرتۋالدى كەڭىستىككە، قوڭىراۋلارعا قانشا ۋاقىت جۇمسايتىنىڭىزدى ساناپ كورىڭىز. جۇمىسىڭىزعا كەسىرى تيمەسە تەلەفوندى عالامتوردان اجىراتىپ قويىڭىز.

– تەاتر، كينو، كىتاپحانا، جينالىس سىندى مادەني-بۇقارالىق ورىنداردا بولعاندا تەلەفوندى دىبىسسىز رەجيمگە قويماي، مۇلدە ءسوندىرىپ قويعان دۇرىس.

– ەتيكەتتى ساقتاڭىز. دوستارىڭىزبەن ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا تەلەفونعا تەلمىرۋ ادەپسىزدىك.

– ناۋشنيكتى مەيلىنشە از پايدالانعان ءجون. ونىمەن اۋەن تىڭداعاندا داۋىسىن باسەڭدەتىپ تىڭداعان ابزال. ويتپەگەن جاعدايدا ەستۋ قابىلەتىڭىز ناشارلاۋى مۇمكىن.

– سمارتفونسىز جۇرۋگە داعدىلانىڭىز. العاشقىدا بىرنەشە ساعاتقا، كەيىن جارتى كۇنگە، ارتىنشا كۇنى بويى قالتافونىڭىزدى ەسكە الماڭىز. قوسىمشا بوس ۋاقىتتىڭ پايدا بولعانىن بىردەن بايقايسىز. ونى وزىڭىزگە، جاقىن جاندارىڭىزعا ارناڭىز. ءارى سمارتفونسىز وتكەرگەن ۋاقىتتا اسپان اينالىپ جەرگە تۇسپەگەنىنە كوزىڭىز جەتەدى.

– ۇيىقتار الدىندا، اسىرەسە توسەكتە جاتىپ سمارتفونىڭىزدى الا كورمەڭىز. ول تەك ۋاقىتتى ءولتىرىپ قانا قويماي، ۇيقىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلىپ، كۇنى بويى مەڭزەڭ قىلىپ، شارشاپ جۇرۋگە سوقتىرادى. كۇيزەلىس، اشۋشاڭدىق وسىندايدان پايدا بولادى.

– عالامتورداعى ءار جەرلەن الىنعان اقپارات رۋحاني ازىق، تەرەڭ ءبىلىم بولا المايدى. سوندىقتان «ارتىق ءبىلىم – كىتاپتا» دەگەندەي شىناي ءبىلىمنىڭ بۇلاعىن كىتاپتان ىزدەڭىز.

مەلىس سەيداحمەتوۆ

Abai.kz