2017 jyldan bastap Qazaqstanda qoqysty súryptap jinau qolgha alynady. 2019 jyldan bastap qayta óndiruge súryptalmaghan qoqysty kómuge tyiym salynady.

Qazirgi tanda qoqysty irikteudi iygere almay jatqan memleketter – damushy elder.  Múnyng týrli sebebi bar -  túrmys qaldyqtaryn óndeytin tehnologiyanyng jolgha qoyylmauy, qajetti resurstardyng tapshylyghy, kýndelikti shyghatyn qaldyqtardyng ýlken kólemi, sonymen qatar, adamdardyng qoqystan bolatyn zalaldyn, ekologiyagha әkeletin qauipti tolyq sezinbeuinde.

 Kýnbe-kýn qaldyqtardy qoqys jәshigine salmas búryn kópshiligimiz búnyng bәri qayda ketedi dep oilanbaymyz da. Paketterge tamaq qaldyqtary, juyndy, qaghaz, plastik aralas salynyp, tolassyz tastalyp jatyr.

Astana qalasy әkimdigining (http://astana.gov.kz) dereginshe, elordada qoqys kólemi túrghyndardyng sanyna sәikes úlghayyp keledi.  2014 jyly jalpy 570 myng tonna qoqys (2013 jyly 462,7 myng tonna bolghan) jinalghan. 2015 jyly 604 myng tonnadan artyq qaldyq jinaldy, sonyng ishinde 353 myng tonnadan astamy qatty túrmystyq qaldyqtar.  

2016 jyldyng bes aiynda 2015 jyldyng sәikes merzimimen salystyrghanda 2,6% artyq qoqys jinalghan. Astana qalasynda «Astana Tazartu» JShS jәne «Taza Álem-Astana»  JShS QTQ jinau qyzmetimen ainalysady.  Sonday-aq, 85-ten artyq arnayy tehnika júmys isteydi.

Qazaqstannyng «jasyl ekonomikagha» kóshuin eskere otyryp, elordada qaldyqtardy bólek jinau boyynsha is-sharalar qolgha alynghan. 2013 jyldan bastap halyqtan qúramynda synap bar energiya ýnemdegish shamdardy jinau jәne odan әri paydagha asyru boyynsha joba jýzege asyrylyp jatyr.  

Joba ayasynda qúramynda bar energiya ýnemdegish shamdardy jinau ýshin 300 arnayy konteyner ornatyldy (joba iske asyrylghan kezende halyqtan eki milliongha juyq qúramynda synap bar sham jinalyp, paydagha asyryldy); 2015 jyly 150 jana konteyner alanyn salu, 294 konteyner alanyn qayta jóndeu júmystary jýrgizildi, QTQ jinaugha arnalghan konteynerler (kýl jinaugha arnalghan kólemi 0,75 tekshe metr – 566; 1,1 tekshe m – 512; kólemi 0,8 tekshe metr – 148) satyp alyndy.

Kelesi jyly Astana ainalysyndaghy qoqysty azaytu maqsatynda Aqmola oblysynda auylsharuashylyq jәne qatty túrmystyq qaldyqtardy qayta óndeytin zauyt salynady.

Zauyttyng negizgi qyzmeti – týrli qaldyqtardy qayta óndeu. Atalghan joba qazaq-german kәsiporny ECONEP-ting qoldauymen sheteldik investor arqyly jýzege asyrylyp jatyr.

 2017 jyldan bastap Qazaqstanda qoqysty súryptap jinau qolgha alynady. 2019 jyldan bastap qayta óndiruge súryptalmaghan qoqysty kómuge tyiym salynady.

Álemdik tәjiriybe

Damyghan elderding kóbinde taptalyp jerde jatqan túrmys qaldyqtary – әjeptәuir tabys kózi. Búl biznes әri әleumettik jauapty is. Qoqysty qayta óndeuden týsken aqsha qalta men qorshaghan ortagha birdey payda әkeledi.  Túrmystyq qaldyqtardy qayta óndeuding negizgi baghyttary – qaghaz ónimderi, әinek synyqtary, bótelkeler, poliymerler, plastik ónimderi, aghash jәne temir zattary bolyp tarmaqtalady. Tipti, borsityn tamaq qaldyqtarynan biogaz óndiretin memleketter de bar.  

Fransiya

Qoqysty qayta kәdege jaratudan, súryptaudan jetekshi orynda – fransiyalyqtar. Fransiyada qoqyspen kýresude qoqys órteytin keshendi zauyttar salynghan. Mәselen, Parij týbindegi Ivriy-sur-Sen zauyty jylyna shamamen 600 myng tonna qoqys órteydi.  Qoqystardy paraliz әdisimen óte joghary temperaturada kýidiredi, sonda uly zattar janu kezinde tolyq ydyrap, kýl bolady, esesine atmosferagha ziyandy gazdar bólinbeydi. Fransiya qoqysty seleksiyalyq jinau әdisimen qoqysty qayta óndeu arqyly  30% aluminiy, 50% әinek,  sonsha gazet qaghazyn óndiredi.

Qytay

Kórshiles Qytayda qoqys súryptau, qayta óndeu ýlken biznes salasyna ainalghan. Aspan asty elining Beyjing ispetti iri qalalarynda qoqysty týrli әdispen súryptaydy, zamanauy tehnologiyalar men adam kýshi qatar qoldanylady. Qoqys jinaushylargha tólemaqy kýnbe-kýn tólengendikten, qolma-qol aqshagha múqtaj júmysshylar búl iske ýiir. Bir Shanhaydyng ózinde myndaghan qoqys qabyldau oryndarynda 2,5 millionnan astam júmysshy enbek etedi. 

Japoniya

Ómir sýruding ózine jer tappay otyrghan japondyqtar qoqysty irikteu, retteu júmystaryna asa ýlken jauapkershilikpen qaraydy. Tokio men iri qalalarda qoqys konteynerleri qaghaz, plastiyk, әinek, temir, janghysh, janbaytyn, qayta óndiriletin dep irikteledi. Ár qaldyqtyng ózine tiyesili týsti paketteri bolady.  Mәselen, kók pakette qaghaz qaldyqtary bolsa, jasyl týsti pakette plastik bolady, eger qoqystardy shatastyryp, әlde aralas tastalsa, sol ýshin «shatasqan» túrghyn qomaqty aiyppúl tóleydi.  Supermarketterde paketterding shamadan tys qoldanuyn shekteu maqsatynda paketter berilmeydi. Qoqysty jinau qyzmeti bir kýndi tek bir qoqys týrine arnaydy.

Álemning kóp jerlerinde qoqysty órteuge tyiym salynghan, óitkeni túrmys qaldyqtarynan týrli uly gazdar bólinip auany lastaydy. Qaldyqtardy órteu AQSh pen Japoniyada rúqsat etilgen, búl elderde plazmalyq gazdau әdisi qoldanylady. Japondyqtar órtelgen qoqys kýlin arnayy qúrylghylarmen tyghyzdap, qúrylys zattaryn óndiredi, ghimarattar túrghyzyp, tipti býtin jasandy araldar salyp jatyr.

Týrkiya

Týrkiya astanasy, jalpy qalalary tazalyghamen tamsantady. Týrik qoqys tazalaushysy – bedeldi әri jalaqysy joghary mamandyq. Qoqys tazalaushy orta buyndy bank menedjerine qaraghanda jaqsy tabys tabady. Tazalyqqa jauapty qyzmetkerler ýshin әleumettik qoldau jolgha qoyylghan: medisinalyq saqtandyru, joghary zeynetaqy, qoljetimdi baspana alugha mýmkindikteri zor. 

Resey

Mәskeude qoqys ýiindilerin iygeru boyynsha jaghday mýshkil. Resey astanasy TMD elderi qalalaryndaghy mәselelerge úqsas qaldyqtardy súryptap jinau jýiesi rettelmegen. Ýiindilerdi súryptau ýshin arzan júmys kýshi sanalatyn migranttar tartylghan, kýndelikti shaylyghyn tabugha múqtaj jandar osynday las júmysqa jaldanugha mәjbýr.

Qoqysty qayta óndep payda tabu

Adamzat barda esh uaqytta tausylmaytyn qor – qoqys. Endeshe poligondarda ýiilip jatqan qoqys ýiindilerin súryptap, jana ónim shygharugha әbden mýmkin. Qoqys salasy biznes kózine ainaluy ýshin qomaqty qarajatty, jaqsy dayyndyqty talap etip túr. Sondyqtan búl salagha kәsipkerlik tәjiriybesi men kapitaly bar biznesmender aralasa alady.  Eng keminde kólemi 1000 sharshy metrden asatyn qoyma, qayta óndeu sehtary, joghary temperaturalarda órteytin peshter, qoqys súryptauysh  mashina, temir arqandy aspaly magniyt, jýk kóligi kerek. 

Osy salamen ainalysyp, bizneske ainaldyramyn degen kәsipkerlerge baghyt silteytin «KazWaste» (http://www.kaz-waste.kz/kaz/) qaldyqtardy basqaru boyynsha qauymdastyghy bar. Úiym 2013 jyly kәsiporyndargha, memleket organdaryna, júrtshylyqqa qaldyqtardy basqaru salasyndaghy qyzmetti jýzege asyru barysynda tuyndap otyratyn mәselelerdi sheshu isinde kómek kórsetu maqsatynda qúrylghan.

Qauymdastyq qúramynda tozyghy jetken kólik shinalaryn qayta óndeytin 6 kompaniya («Inter Rubber Recycling», «Soltustik Rubber Recycling», «Kazakhstan Rubber Recycling», «EKO Shina», «KazKauchuk», «J.Qúrylys kompaniyasy» jauapkershiligi shekteuli seriktestikteri), plastik qaldyqtaryn paydagha asyru jәne qayta óndeu boyynsha "Soyuz Plast" kompaniyasy,  elektr qúrylghylaryn óndeytin 2 kompaniya ("ALEKS-ASU", «PromTehnoResursKZ»), medisinalyq qaldyqtaryn qayta óndeu boyynsha eki kompaniya, qaldyqtardy keshendi basqaru boyynsha 10 kompaniya, qaldyqtardan qaghaz ónimderin shygharatyn  1 kompaniya («Kagazy Recycling»), óndiristen shyqqan qauipti qaldyqtardy jon boyynsha 1 kompaniya («Promothod Kazahstan») júmys isteydi.

Alayda búl sharalar azdyq etedi.

Eng bastysy, qazaqstandyqtar ekologiya mәselesine nazar audarmaytyny qynjyltady.

«Men nege qoqys jayly oilanuym kerek? Ay sayyn kommunaldyq tólem tólep otyrmyn ghoy», deydi túrghyndar. Biraq, paketke ondy-soldy salynghan týrli sanattaghy túrmys qaldyqtary qala shetine baryp ýiilip jatqanynan zalal kóp keledi.

 Basynan dúrys jinalmaghan qoqys qayta óndeletin shiykizat retindegi qúndylyghyn joyady – qaghaz ónimderi býlinedi, bótelkeler jarylady, juyndymen aralasady. Búdan qorshaghan ortagha orasan zor ziyan kelude.

Kýndelikti shyghatyn túrmys qaldyqtaryn súryptap, arnayy qoqys jәshikterine salu, makulatura, shina men bótelkelerdi ótkizip, payda tabu әri qorshaghan ortany qorghau – әrqaysymyzdyng mindetimiz boluy tiyis.

Áliya Kemelbekova

Abai.kz