Tarih paraqtaryn aqtarsaq, Baqtybay batyr zamanynda shyn mәninde de Qarasaqal degen atpen belgili bolghan adamnyng ómir sýrgenin bayqaymyz. Jәne de ol tegin adam emes, tekti adam ekenin kóremiz. Qarasaqal onyng laqap aty, al shyn esimi Baybolat.  Shynghyshan әuletinen shyqqan, Sibirding hany Kóshimnin  úrpaghy. Bashqúrttargha, qaraqalpaqtargha jәne naymandargha han bolghan. Qajylyqqa barghan, arabsha oqyghan, qazaq, orys, oirat tilderin erkin mengergen. Qazaqtyng handary men súltandary onymen óte tyghyz qarym- qatynasta bolghan.

    Qarasaqal turaly tarihshy, shyghystanushy, filosofiya doktory, professor Ahmet Zaky Validy bylay deydi:

   “Syn Davlet-Giyreya "Ishiym-Chuvek sultan" v Urgenche byl karakalpakskim hanom, ego syn Hasan sultan ostavalsya u kalmyskih hanov, a ego syn Baybulat sultan ezdil v Krym y Stambul y odnovremenno byl sultanom bashkiyr, vosstavshih protiv Rossii. Chtoby ne popasti v ruky russkiyh, ezdil tayno pod razlichnymy iymenami. Odno iz etih iymen - Karasakal. Ego brat Ishim sultan y synoviya Ishim sultana Shaybak y Ubeyd (Ubeydullah) sultany byl sultanamy karakalpakov. Baybulat sultan byl izvesten svoey uchenostiu y krasotoy. Ubeyd sultan byl sultanom plemeny karat (ily karay). V to vremya, kogda Baybulat (Beybulat) voeval protiv russkih v Bashkurdistane, Shaybak han byl hanom u karakalpakov. Vo vseh otnosheniyah byl pomoshnikom Baybulata. Ego mati Ayshe hatun byla molochnoy materiu y vospitateliniysey Baybulata". (Ahmetzaky Validy Togan. Istoriya bashkiyr, Ufa, 2010, s.37-39,61,62.)

    Onyng atategi turaly Reseydin  feodaldy-krepostnoylyq  dәuirining memlekettik múraghatynda (GAFKE)  mynaday qújat saqtalypty:

    1742 g. noyabrya 13.—Obiyavlenie bashkira Sibirskoy darugi, Karatavlinskoy volosty Yagafera Eldasheva v Ufimskoy Provinsialinoy Kanselyariy s soobsheniyam biograficheskih dannyh o Karasakale, ego roly v vosstaniy y ob otnosheniyah bashkir s kazahamy y karakalpakami, s prilojeniyem rodovoy rospisy o proishojdeniy Karasakala, sostavlennoy na osnovaniy svedeniy, poluchennyh ot nego samogo y karakalpaskogo hana Shaybaka. (GAFKE. Kollegiya Inostrannyh Del. Delo 1742 g. oktyabrya..., №3, 15-19, 20 – 21bb. Kóshirmeden kóshirme)

Búl qújattaghy sóz bolyp otyrghan kóterilis- bashqúrttardyng Orynbor ekspedisiyasyna qarsy 1735-1740 jyldardaghy әigili kóterilisi. Bashqúrttar Orynbor bekinisi salynsa tәuelsizdikten, jerimizden ajyraymyz degen qorqynyshpen 1735 jyly qúryltay jasap, kóterilis bastaydy. Múny estigen patsha ýkimeti 20 mynnan asa әskeriylerden, orys-kazaktardan, qalmaqtardan jazalaushy otryadtar jasaqtap, olardy general-leytenant A.IY.Rumyansevke basqartyp bashqúrt jerine jiberedi. (Bashqúrttardy qatygezdikpen qyrugha әigili orys elshisi Qútly-Múhamed Tevkelevtin  de atsalysqany tarihtan belgili.) Soghan qaramastan kóterilis oty әr jerden bir tútana berdi. 1739 jyly kýzde Kubannan Astrahani arqyly diuana kiyimin kiyip, astyrtyn kelgen Qarasaqaldy bashqúrttar 1740 jyly han saylaydy. Kóterilis jana serpin alady. Alayda general-leytenant G.Ya.Soymonov Qarasaqaldy ústaugha 7 myng әsker jiberedi. Úrysta jenilis tapqan Qarasaqal 1500 týtin bashqúrttarmen birge Jayyqtan beri ótedi.  1740 jyly 26 mausym kýni  Ólkeayaq ózenining jaghasynda Qarasaqal әskerining qaldyqtaryn qazaqtar shabuyldaydy. Jaraqat alghan Qarasaqaldy  Bógenbay batyr qanjyghaly arghyndarda tútqynda ústay túrady da, shildening 10-kýni  general Urusovqa tapsyrmanyng oryndalghanyn, Qarasaqaldyng qolgha týskenin habarlaydy. General Urusov Bógenbaygha Qarasaqaldy Orynborgha shúghyl týrde jetkizudi  pәrmen etedi. Alayda, Qarasaqal orystargha tapsyrylmaydy. Ol әueli arghynnyng qanjyghaly taypasynda, sosyn ýisinderding arasynda boy tasalap jýredi.   Jazalanudyng ornyna ol kerisinshe qazaqtar arasynda  ýlken bedelge ie bolyp, qazaqtyng keybir taypalaryna han saylanady.

     Nelikten Qarasaqaldy Bógenbay batyr orystargha ústap bermedi? Búl súraqtyng jauaby- onyng shyn mәninde Qarasaqal emes, han túqymy boluynda. Eger Qarasaqal (Baybolat) han túqymy emes, diuana bolghan bolsa, Bógenbay batyr ony oilanbastan orystargha ústap berer  edi. «...Kazahskie hany - ludy «beloy kostiy» - nikogda ne priznaly by Karasakala ravnym sebe, ne budi on chingizidom»- deydi bashqúrt ghalymy, tarihshy Salavat Taymasov «K voprosu o proishojdeniy Karasakala» degen enbeginde (S. Taymasov K voprosu o proishojdeniy Karasakala. Vestnik Akademiy nauk RB. 2004, № 4, 67-70 bb.)

      Qazaq jerinde Qarasaqal «men jonghar biyleushisi Qaldan Serennen japa shekken onyng toqaldan tughan inisi Shonamyn»  degen laqap taratty. Bashqúrt ghalymynyng aituyna qaraghanda ony Abylay han pir tútty, Ábilqayyr han oghan silastyqpen qarady. Al Batyr súltan bolsa onymen dos boldy.

   «V kazahskih stepyah s nashim geroem proizoshla novaya metamorfoza: on obiyavil sebya prinsem Shunoy, vernuvshimsya, chtoby nakazati tirana y ubiysu Galdana. V sentyabre 1740 g. on y han Barak sovershily pohod v Djungarii, no poterpely porajeniye. Teperi za Karasakalom ohotilosi ne toliko russkoe praviytelistvo, no y djungarskiy kontaysha. Galdan zahvatil v plen vliyatelinogo sultana Ablaya y treboval za nego Karasakala. Ablay ne toliko ne soglasilsya na obmen, no y peredal kazaham, chtoby ony beregly «Shunu» y ot djungar, y ot russkih y byly gotovy «pry sluchae za nego vsem pomereti». Daje zanoschivyy y ambisioznyy Abulhaiyr-han proniksya uvajeniyem k beglesu, a Batyr-sultan, syn byvshego hivinskogo hana Kaipa, stal drugom Karasakala. Eshe bolishey populyarnostiu Karasakal polizovalsya u ryadovyh kazahov. Valihanov sviydetelistvuet, chto v predaniyah kazahov, kirgizov, djungar y kalmykov imya Karasakala utratilosi y sushestvuet lishi Shuna.
Rossiyskie vlasty dolgoe vremya ne ostavlyaly popytok shvatiti Karasakala. V techenie neskolikih let Soymonov, Urusov y Nepluev napravlyaly svoih predstaviyteley k kazahskim praviytelyam, zasylaly v stepi shpionov... Kazahskiy istorik XIX v. Ch. Valihanov piyshet, chto bejavshiy Karasakal nashel ubejiyshe u Kabanbaya - iz roda Kara-Kiyrey, s ego pomoshiu poluchil v upravlenie nebolishoy udel iz pokoleniya naymanov y prinyal novoe imya - Kara-han.... Vskore Karasakal stal hanom Starshego juza, a v 1748 g. pravil vsemy 11 rodamy plemeny nayman y kocheval s nimy v verhoviyah Ishima, na byvshey territoriy Kuchuma.»

   Bashqúrt ghalymy Qarasaqaldy әri kelbetti, әri taqua, әri oqymysty, әri batyr adam retinde sipattaydy, qajylyqa barghan, emshilikpen ainalysqan deydi.

 « ... Po slovam Ignatieva, Karasakal «slavno vladel konem y orujiyem, udivlyal daje perveyshih udalisov y naezdnikov. Znanie arabskogo yazyka davalo emu pereves nad vsemy mullami; nikto iz nih ne mog luchshe Karasakala tolkovati Koran; k tomu je on byval v Mekke y Mediyne, zvalsya hadjy y nosil belui chalmu...obladal darom govoriti umno, uvlekatelino y vsegda dokazatelino, jizni vel bezukoriznennui, religioznym byl do fanatizma»... Karasakal bystro stal kumirom prostogo naroda. Ego viydely hrabrym v bitve, vmeste s tem on byl hladnokroven y sderjan, nikogda ne teryalsya, ne unyval v neschastie y neudache. On vydelyalsya impozantnoy vneshnostiu, uchenostiu, znal naizusti Koran, obladal darom seliytelya». (S. Taymasov. K voprosu o proishojdeniy Karasakala. Vestnik Akademiy nauk RB. 2004 j, №4,  67-70 bb.)

   Al onyng әuliyelik qasiyetine keler bolsaq, ol turaly búrynghy qazaqstandyk ghalym, tarih ghylymdarynyng doktory Vladimir Moiyseev 1984 jyly «Prostor» jurnalyna bylay dep jazghan eken:

   «Nesmotrya na mnojestvo protivorechiy y vymyshlennyh sobytiy, mnogie stepnyaky verily Karasakalu. K tomu je etot samozvanyy Shono vydaval sebya za cheloveka, kotoromu vedomy tayny prirody, kotoryy mojet obshatisya s potustoronnimy silamy y daje vozdeystvovati na niyh, Karasakal, rasskazyvaly pobyvavshie v ego vladeniyah russkie ludi, uveryal kazahov, budto on «mojet sneg y dojdi napustiti, a kogda onoe sluchitsya, to skazyvaet, yakob on napustiyl, takje bolinyh ot raznyh bolezney vylechivaet, chem, tako j de y drugimy svoimy vymyslamy y obmanamy iyh, kirgiys-kaysakov, v takoe sueverstvo priyvel, chto ony evo po svoemu legkomyslii ponujdeny staly byti priznavati y soderjati za svyatogo». Doverie kochevnikov k vsesilii Karasakala prostiralosi do togo, chto ony lechilisi u nego ot samyh raznyh bolezney, v tom chisle y ot besplodiya.» (V. Moiyseev. Stepnoy samozvanes. Almaty, «Prostor» jurnaly, №6, 1984 j.)

      Qarasaqal әuliyeni patsha ýkimeti qolgha týsire almay-aq qoydy. Bashqúrt ghalymy Salavat Taymasov Qarasaqal әulie (Baybolat han) 1749 jyly mamyr aiynda Baraqtyng qolynan qaza boldy deydi.    

   «Orenburgskie vlasty v techenie devyaty let neotstupno sledily za Karasakalom y ne ostavlyaly popytok shvatiti ego. V konse jizny Galdan-Seren pomirilsya s kazahami, otpustil synovey Abulmambeta y Baraka. Posle ego smerty v sentyabre 1745 g. otnosheniya Karasakala s Barakom, vidimo, uluchshilisi. Po krayney mere, v avguste 1748 g.­ Karasakal nahodilsya u Baraka. V mae 1749 g., predpolojiytelino v 58 let, Karasakal umer. Po sluham, vinovnikom ego smerty byl vse tot je Barak.»

   Vladimir Moiyseev sol «Prostordaghy» maqalasynda  Ábilqayyr handy óltirgen Baraq súltannyng Qarasaqal әuliyeni u berip óltiruining sebebin onyng Ábilqayyr túqymynyng kektenuinen qorqyp jongharlargha panalau ýshin jaghynu pighylymen týsindiredi:

    «Russkiy kazak Fedor Naydenov, vozvrativshisi iz poezdky k hanshe Popay, supruge pokoynogo Abulhaira, kstaty takje ubitogo Barakom v 1748 g., rasskazyval, chto Barak, opasayasi mesty rodstvennikov Abulhaira, «iyshet proteksiy zengorskogo vladelisa. V znak de chego budto y uslugu svoy emu uje okazal tem, chto protivnogo emu, zengorskomu vladelisu, Karasakala v ugodnosti ego otraviyl».

   Qarasaqaldyng jerlengen jeri Kenes Áskerining genshtabynyng topografiyalyq  kartasynda qórsetilgen:

   Búl kartadan onyng beyitining Emba (Jem) ózenining boyynda jatqanyn kóremiz. Baqtybay úrpaqtarynyng batyrgha mazar salyp jýrgeni de osy jer. Demek Baqtybay úrpaqtary,  Shektining úrany bolghan Baqtybay batyrdyng basyna emes, qaraqalpaq, bashqúrt hәm keybir qazaq taypalarynyng hany Baybolattyng basyna eskertkish ornatqan.

    Kózi tirisinde Baqtybay batyr men Baybolat-Qarasaqaldyng ómir joldary qiylysty ma? Qiylyspauy mýmkin emes. Ekeui de bir dәuirde ómir sýrdi, jastary shamalas. Ekeui de әigili adamdar, biri- Shekti siyaqty ýlken rudyng úrany bolghan batyr, әri bi. Ekinshisi han túkymy, býkil qazaqqa tanymal bop ketken túlgha. Biri Ólkeayaq ózenining jaghasyn jaylasa, ekinshisi sol ózenning jaghasyna orystan qashyp keldi. Biri Batyr súltannyng batyry bolghan bolsa, ekinshisi- dosy.

   Qúdaydyng qúdireti shyghar, Baybolat han biylik ýshin arpalys pen qarama–qayshylyqqa toly ghúmyr keship, kózi tirisinde Súltangerey, Shona batyr, Qarasaqal, Qarahan degen laqap attardy paydalansa, ólgesin de  Jem boyynda Baqtybay batyrdyng atyn jamylyp jatyr...

(jalghasy bar)

Serik Dәuletov

abai.kz