Biyl bilgen jangha Qazaqstan  ýshin  manyzy zor eleuli eki eki oqigha: 1986 jylghy әigili Jeltoqsannyng 30 jyldyghy men  ghasyrlar boyghy ata-baba armanynyng jýzege asqan kýni Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdigin alghanyna 25 jyl.

Osyghan baylanysty óz basymnan ótken tómendegi oqighalardy ret-retimen oqyrman qauymmen bóliskim keldi.

Sonyng birinshisi - el tәuelsizdigi túsyndaghy memlekettik til Qazaq Tilining jaghdayyna baylanysty.

Osy shiyrek ghasyr ishinde bizding memlekettik tilge keremettey jaghday jasalyp, qaryshtap algha basyp ketti desek, ótirik aitqan bolar edik. Ne nәrsening de shynyn aitqan dúrys qoy.

Óz basym, 1991- 1995 jyldary Almaty qalalyq әkimdigining «últaralyq qatynas jәne qoghamdyq sayasy úiymdarmen júmys» aty salaqúlash (qazirgi «ishki sayasat») degen bóliminde memlekettik qyzmet atqaruyma tura kelgenin nesine jasyrayyn.

Tәuelsizdikting alghashqy jyldary kimge onay tiydi deysin. Sol tústa auyldardyng kýiisi kete bastap, jastar, әsirese, qazaq jastarynyng jappay qalaly jerlerge bosyp kele bastaghanyn jәne olardyng qalalar manynda sol tústa bos jatqan jerlerdi basyp alyp, túrghyn ýiler sala bastaghanyn eshkim joqqa shyghara almas.

Men qyzmet istegen jyldary búl oqigha sol kezdegi astanamyz Almaty qalasy manynda da keninen oryn alghan bolatyn.

Qazirgi «Shanyraq», «Altyn besik», «Taugýl», «Duman», t.b. yqsham audandarynyng ómirge kelui asa kýrdeli jaghdayda ótti.

Sebebi, auyldardan aghylghan jastarymyz Almaty qalasynyng týbindegi bos jatqan jerlerdi óz betterinshe basyp alyp, eshqanday josparsyz, kommunaldyq qyzmetsiz, qala әkimining rúqsatynsyz (sol tústaghy qala әkimi marqúm Zamanbek Núrqadilov bolatyn)  әrkim qalauynsha qalaghan jerlerine túrghyn ýiler túrghyza bastaghan.

Bizding bólim bosyp kelgen jastarymyzdy tizimge alyp, kezekke qoyyp, ana basyp alghan jerlerin zandastyrugha bar kýshimizdi saldyq. Kýndiz kýlkiden, týnde úiqydan qalyp degendey, basyp alghan jerlerdi zandastyrugha, eshqanday túraqty tirkemeleri joq jastarymyzgha jer bóluding eng tiyimdi joldaryn qarastyryp, atqarghan júmystarymyz óz aldyna tausylmaytyn bir hikaya. Toq eterin aitqanda, bizding Almaty qalalyq әkimdigi osy jyldar ishinde jalpy jiyny 12 myng adamgha jer telimderin bólip berip, olardyng baspanaly bolularyna jaghday jasauynyng ózi nege túrady!

Búl oqigha óz aldyna bólek bir әngime. Ony bolashaqtyng enshisine qaldyra túryp, Almaty qalasy ishindegi memlekettik tilge baylanysty oqighalardy ghana bayandayyn.

Qala basshylyghynyng úsynysymen Almatydaghy eng basty kóshelerding attaryn ózgertu turaly sheshim shyqty. Arnayy onomastikalyq komissiya qúryldy. Kóshe attaryn ózgertu yn-shynsyz, esh qarsylyqsyz ótti desem ótirik aitqan bolar edim. Nebir aitys-tartysty, qiyn jaghdaylardy bastan ótkize otyryp, Almatydaghy eng basty degen 16 kóshenin  atauyn ózgerttik. Ol kóshelerding basynda: búrynghy Kommunistik kóshesin Abylay han atyna, Dzerjinskiy kóshesin shapyrashty Nauryzbay atyna, Kalinin kóshesin Qabanbay, Kirov kóshesin Bógenbay, t.b. kósheler ataulary ózgertildi.

Imperiyalyq sayasat milaryn ulap tastaghan búrynghy bolishevikter, qyzyl kommunister, ózge últ ókilderi bizding búl әreketimizdi aiyptap, kóshelerge shyghyp, aryzdar jazyp, tipti, Mәskeuden kómek súraghan tústary da boldy.

Kýndiz-týni jasyryn da, ashyq ta, kýrester jýrip jatty. Bastan nebir oqighalar ótti (búlargha óz estelikterimde arnayy әri tolyq toqtalghandyghymnan әngimeni úzaqqa sozbaymyn). Ras, Almatynyng basty kóshelerine «Alash» serkeleri: Álihan Bókeyhan, Mirjaqyp Dulat, Jýsipbek Ayymauyt, Múhametjan Tynyshbay, Mústafa Shoqay, Maghjan Júmabay jәne últ qaharmany Han Kene esimderin bere almadyq. Qarsylyq kýsheyip ketken edi.

Ahmet Baytúrsynúlyna kóshe beru de ýlken shayqaspen bastaldy. Analar bergizgisi kelmedi, biz tabandap túryp aldyq.

..Bir kýni ózgertilgen kóshe ataulary jazylghan temir taqtayshalardy qarap otyrsam: «Ahmet Baytúrsynov kóshesi» degendi kózim shalyp, «ovty» alyp tastaghym kelip, ózimizding myqtylargha barsam, olar:»qansha aqsha shygharyp mynalardy jazdyrdyq, endi ony ózgerte almaymyz, Ahmet Baytúrsynúly ekenin jazbasha dәlelde» dep túryp aldy.

Jýgirip sol kezdegi Qazaqstan jazushylar odaghynyng tóraghasy marqúm  Qaldarbek Naymanbaevqa bardym, jaghdaydy týsindirdim. Ol kisi kelisimin berip, sol tústaghy orynbasary jazushy Beybit Qoyshybaygha tapsyrdy. Men ol kisimen tez til tabysyp, ana qajetti qújatty jazdyryp alyp, әkimdikke әkelip, onomostika komissiyasyna talqylatyp, ýlken aighay-shumen óz úsynysymdy әzer ótkizgenim bar. Búl qala kóshelerin ózgertuge baylanysty basymnan ótken bir ghana oqigha. Onyng bәrin aita bersem, tannan tangha sozylar edi.

1999-2004 jyldary Almaty qalalyq aqparat jәne qoghamdyq kelisim basqarmasynda qyzmet isteu baqytyna ie boldym, sol kezdegi basqarma bastyghy Býrkitbay Ayaghan bolatyn. Bizding júmysymyz negizinen sol atynan kórinip túrghanday aqparatpen, últaralyq aqualmen, memlekett til jaghdayymen ainalysu.

Bir kezderi Parlament qabyldaghan «Ákimshilik turaly kodekste» memlekettik til zandaryn oryndamaghan aqparat qúraldaryn, basqa memlekettik mekemelerdi sotqa berip, olargha aiyppúldar tóletip, kerek bolsa, zandy qasaqana búzghan lauazymdy túlghalar ýstinen qylmystyq ister qozghau bolatyny turaly bap bar eken. Búl zandy oryndatu qúqyghy Almaty qalalyq til basqarmasyna emes, bizding qúqyghymyzgha ghana berilgeni de qyzyq  bolyp shyqty.

Almaty qalalyq prokuroturasymen birlese otyryp, Almatydaghy barlyq BAQ ataulynyng «Til turaly» zandy óreskel búzyp otyrghandaryn anyqtap, aldymen olargha eskertuler jasap edik, qúlaqtaryna da qystyrar bolmady. Sosyn amalsyz zang búzushylardy jappay sotqa bere bastadyq. Kóbine aiyppúldar salyndy. Zandy oryndaghysy kelmegenderge qaytalap aiyppúldar tóletip, kýresti jalghastyrdyq. Búl kezde de basymyzdan nebir oqighalar ótti,  ýstimizden joghary jaqqa jazylghan aryzdar qarsha borady. Orys tildi sheneunikter bizdi kinәlady. Biraq biz oghan qaramadyq, kýresimizdi toqtatpadyq.

Osy arada óz basymnan ótken bir ghana oqighany aitayyn.

...KTK telearnasyn teksergenimde olardyng qasaqana zang búzyp otyrghany anyqtalyp, olar sotqa tartylyp, aiyppúldar salynyp, olar bizge ashyq qarsy shyghyp, ýstimizden aryz jazyp, audandyq, qalalyq sottar bolyp, әzer degende olardy jenip shyqqan bolatynmyn. KTK-nyng sol kezdegi basshysy Kleshenkov degen kýn syyn júmysyna Mәskeuden úshyp, keshke úshyp qaytatynyn, ózi Reseyding de, Qazaqstannyng da azamaty ekeni anyqtalyp, onyng isin sotqa berdim. Ol qashyp, Germaniyagha, sosyn Gondurasqa baryp, solardyn  azamattyqtaryn qabyldap, Qazaqstangha ashyq qarsy shyghyp, minez kórsetip jatty. Biraq, onyng onysynan týk te shyqpady, aqyry sol Kleshenkov júmbaq jaghdayda kóz júmdy...

Toq eterin aitqanda biz: «Habar», «KTK», «NTK», «31», «Shahar», «Almaty», t.b. telearnalar men radiolar: HIT FEM, «Russkaya radio», t.b. әue tolqyndaryndaghy aqparat qúraldaryn sotqa beruimizge tura keldi. Atalmysh telearnalar men radiolar týbinde zang talaptaryn orynday bastaghan. Qazir olar búrynghy memlekettik til turaly zandy oryndamaudy  әdetterine ainaldyrghany da jalghan emes. Búlardyng barlyghyn aita bersen, úzaq әngime.

Aytpaqshy, Almaty qalasy kóshelerindegi jarnamalardy tekserip, olardyng memlekettik tildi búzyp otyrghanyn anyqtap, ýstinen akty jasatyp, olardy sotqa bergen men boldym. Naghyz qarsylyq osy arada bastaldy. Sóitsem, ana jarnamalardyng iyesi bir myqtynyng qyzy eken. Sol zandy oryndamas ýshin: «Júmash Kenebay, maghan tiyisti, ainaldyrdy, aqsha súrady» degen jalamen mening ýstimnen aryz jazyp, meni sotqa bermek boldy.

Sol tústa meni ashyq qoldaghan Mereke Qúlkenov  bas redaktory bolyp sanalatyn «Ana tili» gazeti boldy.  Osy gazetting Myrzan Kenjebay degen tilshisi: «Biylik Júmash Kókbórige qysym jasap jatyr» dep «Ana tili» gazetining birinshi betine mening suretim men maqala basqany, aqparat ministrligining keybir sheneunikterinin, Almaty qalasynyn  sol kezdegi әkimi Harapunovtyng orynbasarlarynyng mening sonynan shyraq alyp týskeni, bitpeytin bәlege qalghanym, ana «myqtynyn» qyzyn әzer ornynan aldyrghanym, aiyppúl saldyrghanym, aqyry ózimning de amalsyz qyzmetten ketuge mәjbýr balghanym, búl da bir tausylmaytyn hikaya...

Amandyq bolsa, qalghanyn aldaghy uaqytta oqy jasarsyzdar...

Júmash Kenebay, aqyn, Halyqaralyq YuNESKO syilyghynyng iyegeri

Abai.kz