Kózi qaraqty qalyng oqyrmannyng nazaryn ózining intellektualdy dengeyimen audartqan «Qazaq alimanaghy» jurnalynyng kezekti sany jaryq kórdi. Qazaq missiyasyn arqalaghan «Qazaq alimanaghynyn» búl sany da túshymdy dýniyelerge toly eken. Jurnalgha qoly jetpeytin júrt onda jaryq kórgen qazaq sayasaty men qazaq iydeyasyn www.abai.kz sayty arqyly oqy alatyn dәstýr qalyptasqan. Sonyng ýshin alimanahtyng songhy jariyalanymynda jaryq kórgen qazaq dissiydenti Mahmet Qúlmaghambetovting súhbatyn abayshyl júrtqa úsynyp otyrmyz. Qazaq oiy men sózin týzeudi maqsat etken jurnaldyng qazaq dissiydentine kónil bólui qúba-qúp! Basylymnyng bas redaktory Erenghayyp Quatayúlynyng aituynsha alimanah aldaghy kýnderi KSRO-nyng qasang jýiesin tәrk etken qazaq dissiydentteri qaqynda oy qozghaytyn bolady.

 

 

Kenestik jýiening ydyrap, býgingi tәuelsiz memleketterding jeke shanyraq kóteruine sol kezdegi iydeologiyagha qarsy kýresken dissiydentterding qosqan róli erekshe. Sayasy qysymgha qaramastan shybyn janyn shýberekke týiip, qatang jýie men qasang iydeologiyagha taysalmay qarsy shyghu - asqan erlik. Tipti aimaqta demokratiyanyng ornauyna osynday qayratkerlerding qyzmeti aza zor bolghanyn atap ótuimiz lәzim.

Kózi qaraqty qalyng oqyrmannyng nazaryn ózining intellektualdy dengeyimen audartqan «Qazaq alimanaghy» jurnalynyng kezekti sany jaryq kórdi. Qazaq missiyasyn arqalaghan «Qazaq alimanaghynyn» búl sany da túshymdy dýniyelerge toly eken. Jurnalgha qoly jetpeytin júrt onda jaryq kórgen qazaq sayasaty men qazaq iydeyasyn www.abai.kz sayty arqyly oqy alatyn dәstýr qalyptasqan. Sonyng ýshin alimanahtyng songhy jariyalanymynda jaryq kórgen qazaq dissiydenti Mahmet Qúlmaghambetovting súhbatyn abayshyl júrtqa úsynyp otyrmyz. Qazaq oiy men sózin týzeudi maqsat etken jurnaldyng qazaq dissiydentine kónil bólui qúba-qúp! Basylymnyng bas redaktory Erenghayyp Quatayúlynyng aituynsha alimanah aldaghy kýnderi KSRO-nyng qasang jýiesin tәrk etken qazaq dissiydentteri qaqynda oy qozghaytyn bolady.

 

 

Kenestik jýiening ydyrap, býgingi tәuelsiz memleketterding jeke shanyraq kóteruine sol kezdegi iydeologiyagha qarsy kýresken dissiydentterding qosqan róli erekshe. Sayasy qysymgha qaramastan shybyn janyn shýberekke týiip, qatang jýie men qasang iydeologiyagha taysalmay qarsy shyghu - asqan erlik. Tipti aimaqta demokratiyanyng ornauyna osynday qayratkerlerding qyzmeti aza zor bolghanyn atap ótuimiz lәzim.

Býginderi alysta qalghan qandy iydeologiya turaly ekining biri syn aityp, jau ketken song qylyshyn tasqa júmsaushylar qarasy kóbeyip keledi. Áriyne búl quanarlyq jayt... Biraq kenestik kezende, әsirese onyng qylyshynan qan tamyp túrghan 60-jyldary, sayasy jýiege qarsy shyghu kez kelgen adamnyng qolynan kelmeytin is ekeni anyq. Óitkeni, birinshiden, ol kezde iydeologiyanyng kemshiligi men qaterligin kóre bilu ýshin de erekshe bilim, týisik jәne daryn qajet-aq. Ekinshiden, kóre bilgen, tany týsken qauipti ashyq aitu, kýresu ýshin de jýrek jútqan batyldyq kerek edi. Sondyqtan kommunizm qúrsauynda qalghan elderden múnday qaraghaygha qarsy bitken bútaq syndy sanaly jandardyng bas kóterui ekitalay bolatyn.

Búl kýnderi KSRO dissiydentteri turaly zertteulerde aspan astyn jaulaghan Kenes odaghynda iydeologiyagha qarsy shyqqan nebary jýz shaqty qayratkerding ghana esimi aitylyp jýr. Búl tizimde týrki tildes halyqtardyng ishinen shyqqan Qyrym tatary Mústafa Ábdijemil Qyrymoghlynyng aty ataluda. Al Orta Aziyadan birde-bir qayratkerding esimi joq. Al biz әngime etkeli otyrghan jәne KSRO-dan shyqqan dissiydentter turaly zertteulerden qalys qalghan qazaq - ortaaziyalyq dissiydentterding eng kórnektisi. Sebebi Mahmet Ibadollaúly Qúlmaghambetov sonyna mol múra qaldyryp ketti. Qúlmaghambetov jayynda, óz maqalalarynan basqa, derekter kóptegen europalyq gazetter men jurnaldarda orys, fransuz, aghylshyn tilderinde jaryq kórdi...

Mahmet Ibadollaúly Qúlmaghambetov Qostanay oblysynyng Mendiqara audanynda 1930 jyldyng 20 shildesinde dýniyege kelgen. Qazaq memlekettik uniyversiytetining filosofiya fakulitetin bitirip, joghary oqu oryndarynda óz mamandyghy boyynsha dәris bergen. Enbek jolyn Týrkimen SSR-ning Chardjou qalasyndaghy pedagogikalyq institutta filosofiya pәninen sabaq beruden bastaydy. Jasynan alghyr, zerek, sanaly Mahmet ómirde bolyp jatqan oqighalargha әr kez syn kózben qaraydy. Tipti sovettik «shyndyqtyn» filosofiya men sayasy ekonomiykanyng keybir teoriyalyq jaghdaylaryna sәikes kelmeytinin óz sabaqtarynda ashyq aityp ta jýredi. Osydan song Kúlmaghambetovti sayasy negizde qudalau bastalady. Jergilikti biylikting qiytúrqy aytys-tartysyna jany tózbegen ol Chardjoudan «óz erkimen» ketuge mәjbýr bolady. Sodan keyin ony taghdyr Qyrghyz SSR-ning astanasy Frunze qalasyna jóneltedi. Qazirgi Bishkektegi medisinalyq institutqa filosofiya pәninen oqytushy bolyp ornalasady. Sonyna ergen qonyraudyng saldarynan Mahmet Ibadollaúly múnda da qudalaugha úshyraydy. Sonymen 1962 jyldyng jeltoqsan aiynda KGB-nyng Qostanay oblystyq basqarmasy Qúlmaghambetovti Qylmystyq kodeksting 56-baby 1-tarmaghymen jauapqa tartyp, 7 jylgha bas bostandyghynan aiyrady. Osylay kenes ókimetine qarsy pikiri ýshin, ózgeshe oiy ýshin Mahmet ómirinin jeti jyly Mordoviyadaghy sayasy tútqyndar lagerinde ótedi. Jaza osymen bitpepti. Odan keyin Komy avtonomiyalyq respublikasynda jәne Harikovte eng auyr qara júmystargha jegiledi. Abaqtydan shyghyp, ara-túra Almatygha da kelip túrghan. Alayda stalindik jýie saltanat qúrghan elde ómir sýru asa qauipti ekenin sezgen, tipti oghan jany tózbeytin Mahmet Qúlmaghambetov 1979 jyldyng ayaghynda birjolata shetel asyp ketedi. Ol kezde KSRO azamattarynyng shetelge onaylyqpen shygha almaytyny belgili. Qúlmaghambetov maqsatyna jetu ýshin Harikovte sanaly týrde evrey әielge ýilengen. Keshikpey oghan Izrailiden shaqyrtu keledi. «Áyeli» men onyng kәri sheshesin ertip, Mahmet Izrailige jol tartady. Shekara asqan song Qúlmaghambetov Vena qalasynda qalyp qoyady. Odan ary Germaniyagha ótip ketken. Munhende ornalasqan «Azattyq» radiosynda 15 jyldan asa uaqyt júmys istep, 1995 jyly zeynetkerlikke shyghady. Qazaqtan shyqqan kórnekti dissiydent Mahmet Qúlmaghambetov 2008 jyly 11 qarasha kýni Munhen qalasynda kóz júmdy.

Ózim ol kisimen etene jaqyn aralastym. «Azattyq» radiosynda 1988 jyldan 1995 jylgha deyin birge júmys istedim. Múnyng songhy bes jylynda ekeumiz bir bólmede otyrdyq. Tipti agha-bauyr bolyp kettik. Shynyn aitu kerek, arda tughan asyl azamattyng qadirin tiri kezinde kóp pende bilgen joq. Ózim jaqyn aralasqan song Mahmet aghanyng ómirbayanyna, shygharmashylyghyna qatysty derekterdi jinap jýrdim. Onyng orys tilinde jazghan maqalalary men «Azattyq» radiosynan qalyng tyndarmandargha jetip jatqan qazaq tilindegi jýz shaqty maqalasyn ózinen jәne qaytys bolghannan keyin Munhen qalasynda túratyn qazaq azamaty Álihan Janaltay arqyly zayybynan súratyp aldym...

Mahmet Qúlmaghambetovti óz basym HH ghasyrdaghy qazaq halqynyng betke ústar batyry dep sanaymyn. Eli ýshin sanaly ómirin últynyng azattyghyna arnaghan ziyaly azamatty dәriptep óz eline jәne ózgege tanytu býgingi úrpaqtyng basty paryzy dep bilemin. Sóz joq, Mahmet agha ózining qaysarlyghymen qatar úshan-teniz bilimi arqyly jat elde qazaqtyng intellektualdy oi-órisining biyik ekenin tanytyp ketti. Sóz sonynda kóp qazaq bile bermeytin taghdyry qym-qighash oqighalargha toly, kópke úqsamaytyn dara qazaq dissiydenti Mahmet Ibadollaúlynan alghan súhbatty «Qazaq alimanaghynyn» oily oqyrmandaryna úsynudy jón kórdim. Súhbat 2004 jyly 24 mamyr kýni Maqannyng Munhendegi ýiinde alynghan. 6 jyl búryn taspagha týsse de búl súhbat әli esh basylymda jaryq kórgen joq.

 

Ábdiuaqap Qara, tarih ghylymynyng doktory, Mimar Sinan kórkem óner uniyversiytetining professory

 

 

- Qúrmetti Mahmet agha, óziniz jәne tughan jeriniz turaly qysqasha mәlimet ayta otyrsanyz?

 

- Elim - Qostanay. Ol jerden Almatygha asharshylyq jyldary keldik. Qostanayda býkil auyl ashtan qyrylyp jatty. Sol kezde әkemning Ábduәly Esmaghambetov degen zanger tuysqany Almatyda qyzmet etushi edi. Sol kisi әkeme hat jazady da «ýy ishterinmen kóship kelinder, búl jerde júmys tabylady» deydi. Sóitip 1937 jyly Almatygha kóship keldik. Osylaysha ashtyqtan aman qaldyq.

- Degenmen elmen baylanystarynyz ýzilmegen shyghar?

 

- Ákem tiri kezinde soghystyng aldynda, 1937-39 jyldary elge baryp túratynbyz. Ol kisi temir jolshy bolatyn. Júmysynan jyl sayyn otbasymyzgha poyyzgha tegin biylet beretin.

- Atanyz jәne tuysqanynyz kimder edi?

 

- Atalarym Qúlmaghambet, Núrmaghambet, Esmaghambet atty ýsh aghayyndy kisiler edi. Qúlmaghambet - mening atam. Ákem aty - Ibadolla. Men jәne Qabdyrash degen agham, әke-sheshem tórteuimiz Almatygha kóship kelgemiz. Almatyda bizge túratyn jay berdi. Osy kýni әielim - Natashagha aitsam senbeydi, 4 kisi 6 sharshy metr jerde túrdyq. Shamasy 5-6 jyldan song 12 sharshy metr jer tauyp aldyq. Odan keyin 8 jylday uaqyt ótken song 17 sharshy metrlik jay aldyq.

- Mektepti qaydan oqydynyz?

 

- Mektepti Almatydan oqydym. №22 qazaq mektebi dep atalatyn. 1937 jyly ma, әlde 1939 jyl ma, meni mektepke apardy. Biraq men oqymadym. Tentek boldym. Kelesi jyly qayta mektepke baryp, birinshi klasty bitirdim dep ótirik aittym. Sóitip meni ekinshi klasqa jazyp qoydy. Men besinshini bitirgende soghys bastaldy. Altynshy klasqa barmadym. Nan ýshin júmys isteu kerek boldy. Búl 1942 jyl bolatyn. Senbessizder, ol kezde 12 jasta edim. Temir jol uchiliyshesi degen bir mektep bolghan. Onyng aty oqu orynnyng atauy siyaqty bolghanymen is jýzinde júmys isteytin jer edi. Soghan bardym. 400 gramm qara nannyng ornyna, 700 gramm alatyn boldym. Sonymen eki jyl sonda júmys istedim. Keyin ony tastadym. Sodan bir kýni kórshi túratyn qyz jaqyn manda bir internat baryn aitty. «Tamaghy, kiyimi bar, әri mektepte oqisyn» dedi. Ol jerge baryp, 6 synyptan bastap sabaghymdy jalghastyrdym. Alayda qazaq mektebinen «búzaqysyn» dep meni shygharyp tastady.

- Qalaysha?

 

- Ol bylay boldy. Soghystan keyin mektepke oqymaghan jasy ýlken balalar kele bastady. Olardy qabyldady. Olar kelgen song jasy kishi balalardy sabaytyn boldy. Men arasha týsip, kishkene balalardy qorghap, bireuimen tóbelesem, ekinshisimen tóbelesem... Sóitip jýrgende meni mektepten shygharyp tastady. Sosyn qayda baramyn? Aqyry Almatydan 98 shaqyrym jerde Kalinin atyndaghy kolhoz bar eken. Sonda keldim. Sol jerde internatta oquymdy jalghastyrdym. Paydasy ne, eshtene oqymaymyn. Al múghalim súrasa, taqyldap túryp jauap beremin de «5» alamyn. Sosyn oiladym: «búl jerding beretin bilimi joq». Múghalim tanerteng shashy úipa-túipa, betin de jumay keledi. Osydan song oilanyp, ýige barayyn, orys mektebin kóreyin degen sheshimge keldim. Almatynyng №27 orys orta mektebine bardym. Partagha otyrghyzdy. Biraq múnda oqy almaytynymdy bildim. Sosyn Birinshi Almatydaghy keshki mektepke bardym. Ol júmysshy jastardyng keshki mektebi dep atalady. Zauytqa ýirenushi tokari bolyp júmysqa ornalastym. Kýndiz júmys istep, keshkisin mektepke baramyn. Osylaysha 10 synypty oryssha bitirdim. Sosyn uniyversiytetke dayyndyq retinde kitaptar alyp oqyp jýrdim. Filosofiyany únattym. El qatarly Marksizm men Leninizmdi sýisinip, qatyryp oqydym.

- Sóitip uniyversiytetke týstiniz.

 

- IYә, Almatyda memlekettik uniyversiytetke týstim. Kýnine bes jarym saghatty úiqygha, qalghanyn oqugha júmsadym. Týngi ýsh jarymda jatamyn. Kýndelikti erejem osy. Sóitip bestikpen oqyp jýrdim. Tek sonynda býldirip aldym. Áskery kafedra bar ghoy, sodan tórt, taghy bir sabaqtan tórt aldym.

- Uniyversiytette sizben birge oqyghandardan kimderdi eske týsire alasyz?

 

- Men Ánuar Álimjanovpen birge oqydym. Esimde qalghany, ol Stalinning ólgenine qatty qayghyrdy. Stalin ólgen 1953 jyly bizding institutta ýlken jinalys boldy. Sonda Álimjanovtyng eki kózine jas alyp túryp óleng oqyghany esimde. Ózim Stalinning ólgenine qayghyrmadym, biraq onyng ólgenin ayadym. Ol kezde kýshti ýgit nasihat saldarynan Stalin turaly mynaday mazmúnda ólender oqylatyn: «Býkil sovet odaghy úiyqtap jatyr. Qoryldap jatyr. Barlyq ýiding shamdary sóngen. Tek qana Mәskeude, Stalinning terezesinde jaryq janyp túr. Sebebi Stalin - bizding baqytymyz. Biz ýshin qayghyryp, qam jep otyr». Tura osynday tәrbie alghan edik. Ákeng ólse ólsin, Stalin ólmesin deytin edik.

- Sonymen uniyversiytetti qay jyly bitirdiniz?

 

- 1954 jyly bitirdim. 1955-57 jyldary Týrkmenstanda sabaq berdim. Onda bedelim boldy. Týrkmenstanda Chardjou qalasynda múghalim bolyp túrghanda jyl sayyn bizdi Ashghabadqa jinap túratyn. Qogham ghylymdarynyng mamandaryna arnalghan mәjilis ótetin. Oghan biz arnayy shaqyrumen baratynbyz. Bir joly Týrkmenstan ortalyq komiytetining birinshi hatshysy Babaev shyghyp sóiledi. Yaghni, Týrkmenstannyng basshysy.  Men mәjiliste otyrmyn, ol bir auyz sóileydi, odan keyin ekinshisi sóileydi. Sóitip adamdar sóilep jatty. Bir kezde men de qol kóterip sóz aldym da: «Mineky joldastar, estip otyrsyzdar, jyl sayyn Mәskeude filosofiya, sayasy ekonomika turaly kitaptar shyghyp túrady. Alayda olardy týrkmen tiline audaryp bolghansha 3-4 jyl uaqyt ótedi. Búl uaqyt ishinde ol kitaptar eskirip qalady. Sondyqtan bir tújyrymgha kelu kerek. Ya audarudy tezdetu kerek, ne bolmasa, orys tilinde qaldyru qajet. Sondyqtan filosofiyadan, sayasy ekonomikadan orys tilinde sabaq berilse dúrys bolar edi» dedim. Sonda mәjiliske tóraghalyq jasap otyrghan әlgi Babaev: «Siz týrkmen tilin bilesiz be?» dedi. Men: «Bilemin, biraq nashar bilemin» dedim. «Olay bolsa, sizding úsynysynyzdyng sebebi sonda jatyr eken ghoy» dep jauap berdi ol. Men oghan tesile qarap túryp: «Men sizden súrap túrghan joqpyn. Mәjiliske jinalghan múghalimderden súrap túrmyn. Sizding pikiriniz maghan qajet emes» dedim. Sol kezde bizben birge kelgen instituttyng diyrektory, ortalyq komiytetting búrynghy bastyghy basyn shayqady. Keyin 1980 jyly Munhende amerikalyqtardy tanghaldyrghan oqigha osy boldy. Babaevqa qarsy shyghuym olargha beyne bir qúdaygha qarsy shyqqanday bolyp kóringen siyaqty.

- Osy oqighadan keyin qudalana bastadynyz ba?

 

- Joq, búl oqighadan song Babaev maghan birden tiymedi. Biraq eki jyldan keyin baryp shygharyp jiberdi. Mýmkin Babaevtyng ózi talap etken shyghar. «Búl kim? Qaydan shyqqan tentek?» dep. Qayta meni dereu shygharyp tastamaghan. Men ortalyq komiytetting ashanasynda múghalimdermen otyrmyn. Tamaqtary sonday tamasha, әri arzan. «Osynday ashanany nege studentterge salyp bermeydi?» deymin taghy da. Sosyn taghy bir bayqaghanym, ortalyq komiytet aulasynda dýken bar. Bәri arzan. Qaladaghyday emes, arnayy baghamen satylady. Keyin estigenim, 1929 jylghy baghamen birdey eken. Ádeyi ózderine jenildik jasap alghan ghoy.

 

- Babaev sizdi shygharyp jibergennen keyin qayda kettiniz?

 

- Odan keyin, yaghni, 1957 jyly Babaevpen teke-tiresten keyin múghalim bolyp qazir Bishkek dep atalyp jýrgen qyrghyz astanasy Frunzege keldim. Ol bir qyzyq kezender edi. Poliytehnikalyq institut studentteri meni qatty jaqsy kórdi. Sabaqtan song ýige deyin shygharyp salatyn. Tausylmaytyn saualdar qoyady. Men solargha jauap berumen uaqytym ótetin. Sol jerde tehnikalyq institutta qyzyq uaqigha boldy. Múghalim Marks, Lenin turaly aitsa, studentter oghan kerisinshe qarsy pikir aitady. Dәlelder keltirip kónbeydi. Sosyn sayasy ekonomika múghalimi partburogha barady. «Studentter múnday týsinikterdi qaydan alghan? Ony kim ýiretip jýr?» deydi. Izdestire bastaydy. Ony men de sezdim. Aryz berip júmystan shyqtym. Enbek kitapshamdy alyp kele jatsam, oqu isining prorektory, professor Sayanka degen kisi kezdesip: «Dúrys istediniz, qújattarynyzdy alyp bara jatqanynyz dúrys boldy. Sebebi, qalalyq partiya komiytetinen núsqau keldi. Sizding mәselenizdi anyqtap, shara qoldanu jóninde. Osydan song qolynyzgha tiygen qújatpen (Maqannyng aituynsha ol qújat «qasqyr biyleti» dep atalady eken - A.Q) eshqayda júmysqa qabyldana almaytyn ediniz» dedi. Búl 1958 jyl bolatyn.

- Sodan qayda bardynyz?

 

- Mening istegen jaman isterim esepsiz ghoy! Múghalimdikti tastap, Almatygha bardym. Almatyda taghy qúqyq jәne filosofiya institutynda ýsh ay qyzmet ettim. Joldastarym meni kirgizip jiberdi. Bir oryn uaqytsha bos túr eken. Ýsh aigha júmys isteuge tura keldi. Ýsh ay tamaq kerek qoy. Sol akademiyadan ýsh aidan keyin shyghyp, Mәskeuge bardym.

- Nege Mәskeuge bardynyz?

 

- Ol kezde Orazaq Mәskeude edi. Yaghni, doktorlyq dissertasiyasyn jazugha barghan. Onyng stiypendiyasyna birigip kýn kórdik.

 

- Ol keyin Qazaqstannyng ataqty antropology bolghan Orazaq Smaghúlov qoy. Ol kisimen tuystyghynyz bar ma edi?

 

- Iә sol. Mening estuimshe, onyng әkesi men mening sheshem jetim qalghanda Orazaqtyng atasy asyrap alghan eken...

Men Mәskeude bir jylday boldym. Odan orystyng qalasy Kostroma degen jerge bardym. Sonda geologtar tobyna qosylyp kettim. Bir mausymdyq júmysta boldym. Qysta júmys istemeydi. Odan keyin Leningradqa kettim. Sol qalada qyzyq kezdesuler ótkizdim. Ol kezde Leningradta, qazirgi Peterburgte Daniyiyl Granin degen ataqty jazushyny izdep ýiinen tauyp aldym. Ekeuimiz әngimelesip úzaq otyrdyq. Áyeli syghalaydy da ketip qalady. Mening jat adam ekenimdi kóredi de ketip qaldy. Sóitip ol әngimemizge aralaspady. Sonda әlgi jazushygha múghalim bolyp istegenim turaly, júmystan shyqqanym jayynda, Batysqa ketetin oiym baryn aittym. Maqúldady: «Ne deymin, sizding jaghdayynyzdy týsinem. Osy jol dúrys bolar» dedi. Osydan on shaqty jyl búryn, Kenes odaghy kýiregennen keyin әlgi jazushy Munhen qalasyna kelgende men ol kisige әzildep: «Siz meni kezinde on jylgha aidatyp jibergensiz» dedim kýtpegen jerden. Ol tanghalyp: «Qalaysha?» dep súrady. Men ýiinde bolghanymdy aittym. Ony ol úmytyp qalypty. Ataqty jazushy kóp adamdarmen jolyghady ghoy qaysybiri esinde qalsyn. Ózi de sasyp qaldy...

Leningradta túrghanymda talay adamdarmen sóilestim. Partiya qyzmetkerlerimen de tildestim. Iliya Erenburg degen jóit jazushysy bar edi. Sonymen jolyghyp sóileseyin degen maqsatym bar edi. Biraq ol oiym iske aspady.

 

- Siz ol jazushymen ne turaly sóilespekshi bolyp ediniz?

 

- Onymen kezdesip, shetelge qashu turaly oiymnyng dúrys-búrystyghyn anyqtap alu edi. Alayda oghan jolygha almadym. Graninnen búryn Boris Pasternak degen ataqty aqynmen kezdesudi oilaghan edim. Qazir onyng qaytys bolghanyna kóp jyl boldy, shamasy 30 jyl bolghan shyghar. Sonyng ýiin izdep taptym. Onymen de úzaq әngimelestim. Sonymen ataqty jazushylardyng ishinen osy ekeuimen ghana әngime dýken qúra aldym. Eger Shynghys Aytmatovpen kezdesuding sәti týskende, onymen de әngimeleser edim. Mening olarmen kezdesudegi maqsatym - sovet jýiesine degen qarsylyghymdy aitu, yaghni, qatelesip-qatelespegenimdi aqyldasu edi. Alayda ekeui de meni ashyq qoldady. Olar «Oyyng dúrys!» dedi. Ózi bar ghoy, sovet iydeologiyasy degen onyng ghylymy boyynsha, aqsha - tauar da, júmysshy kýshi - tauar emes. Al sonda qalaysha tauar emes nәrse tauargha auysady? Sovet ghylymy boyynsha, ol solay. Al ony men týsinbeymin. Múny zerttey bersem, birneshe kitap bolyp shyghady.

- Leningradtan keyin qayda kettiniz?

 

- Odan keyin Qostanayda qara júmystar istedim. Óitkeni, Marksizm, Leninizm filosofiyasynan, yaghni, dialektikalyq jәne tarihy materializm degen pәnnen sabaq berip jýrip, bizding aityp jýrgen sabaghymyz, shylghy ótirik, tek qana aldau, halyqty aqymaq qylu amaly ekenine anyq kózim jetti. Osydan song men múghalimdikti tastadym da, fabrikalardyng birine qara júmysshy bolyp ornalastym. Rudnyy qalasynda monter bolyp jýrdim. Bolattyng rudasyn tasityn elektro poyyzda júmys istedim. Jalaqy jaqsy boldy. Onda bir jylday boldym shamasy. Enbek kitapshamda bar, sony qarau kerek. Keyin Germaniyada jýrgende ony KGB agentteri qolgha týsirgisi keldi. Amerikalyqtargha der kezinde eskerttim. Álgi agent baqylaugha alyndy. Sol nemisting maqsaty men turaly mәlimet jinau bolypty. Mening enbek kitapshamdaghy derekterding shyn-ótirigin tekseru eken. Bilding be, bir jerden ótirigimdi shygharu bolyp túr ghoy. Sol kitapsham baspasóz betterinde de shyqty ghoy.

Men Germaniyagha kelgende ýlken shu boldy. Sebebi múnda múnay-gaz salasynda istegen tútqyndar bar-tyn. Ol kezde Kenes odaghy «biz tútqyndardy júmysshy kýshi retinde paydalanbaymyz» dep sarnap jatqan bolatyn...

Mening sonyma tórt jyl boyy KGB týsti. Baqylap jýrdi, aqyry Qostanayda tútqyndady. Sonda taqqan aiyby - bireulerding aituy boyynsha, men Stalin men Gitlerdi teneppin. Sovet odaghynda júmyssyzdyq bar deppin. Enbekshilerding enbegin jeu bar deppin. Yaghni, kapitalizmge tәn qanau bar deppin.

 

- Sóitip bas bostandyghynyzdan airyldynyz ba?

 

- IYә, Qostanayda men 1962 jyly qarasha aiynda qamalyp, sodan keyin kelesi jyly nauryz-sәuir aiynda sottalyp kettim. 7 jyl lagerde boldym. 3 jyl sýrgin kórdim. Osylaysha on jyl arqalap, Mordoviya degen jerge aidaldym. Ol jer - qaqap túrghan suyq Sibirding ózi emes. Ol kezde sayasy lagerlerding orny jii auysyp túratyn. Bir kezderi onday lagerler Qiyr Shyghystaghy Magadanda bolushy edi. Odan keyin Teristik dep atalatyn Vorkuta degen jerge auysty.

- Sonymen sizdi qay týrmege jiberdi?

 

- Mordoviya týrmesine keldim. Onyng Dubrovlag degen taghy bir basqa aty bar. Lagerde otyrghanda bizding әlgi qular jasandy araq ishedi. Ol bylay jasalady. Móbelde laq bolady ghoy, yaghni, syr. Sol syr keyde aghashtan alynghan spirtpen qosylyp jasalady. Keyde jemis spirtimen әzirlenedi. Ol ishuge jaramaytyn sapasyz spirt qoy. Ony syr jasaugha júmsaydy eken. Sol syr kelgende bizding qular shelekke qúiyp alady da oghan su qosady. Azdap ýstine túz tastaydy. Osydan song kishkene taqtaymen aralastyrady. Aralastyrghanda shayyry aghashqa jabysady da, shelekte lay su qalady. Ony ishken adam kәdimgidey mas bolady. Ana baqylaushylar bar ghoy, bizdi kýzetip túrghan. Solar kelip әlgi lagerde otyrghandardy ne deymiz?

- Qylmystylar.

- IYә, qylmystylar, qylmyskerler. Qylmyskersymaqtar ghoy endi olar.

 

- Tútqyndar dep aitugha da bolady.

- Iә tútqyndar. Tútqyndardan súrap lagerding kýzetshileri de ishedi. Býginde búghan senu, әriyne, qiyn. Sóitip araq jasaydy da ishedi. Biraq kezinde lagerde otyrghandar osynday jolmen araq jasap ishtegi sherin shygharatyn bolghan. U qaynatyp ishetin. Ol jerde otyrghandar tipten ne ishpedi deysin?! Sol jerde istep jýrgende bizding bir bastyghymyz, brigadiyrimiz boldy. Bir brigadada 6-7 adam bolady. Sol adam neshe týrli nәrseni ishedi-au. Alkogolik bolghan adamnyng ishpeytini joq eken. Bet sýrtetin sular bolady, odekolon, iyis sulary deymiz be, solardy ishedi. Alkogoli qosylghan maylar bolsa, solardy da ishedi eken. Áyteuir spirti bar nәrselerding barlyghyn ishe beredi. Biraq densaulyghy myqty, ólmeydi.

- Auyr bolmasa týrmede ótken ómiriniz jayly aitasyz ba, Maqa?

 

- Qamauda otyrmyn. Kýnde qazaq jigitteri keledi. Tintuge. Abaqtynyng dәstýri solay. Sende ótkir nәrse bolmau kerek. Qalam, qaghaz, qaryndashyng bolmauy tiyis. Sonda men qazaq jigitterin syqaqtaymyn. Menen jasy ýlkendeu bir baqylaushy jigit bar edi. Olardy baqylaushy deydi, tútqyndardy baqylap jýredi. Sol aitady:

- Áy, qaraghym-au! Sen esinnen auysqan siyaqtysyn?

- A, nege agha?  Ne bopty? - deymin men.

- Sen qay jerde otyrghanyndy bilmeysin. Búl jer qaranghy kórmen birdey. Sen osyny týsinbeysin, jaghdayyna qaramay kýlesin. Sen kýletin jaghdayda emessin, - deytin. Sóitip meni ayaushy edi.

- Sonda siz tútqyndamyn, týrmede otyrmyn dep oilamaysyz ma?

 

- Oilaymyn. Biraq men tútqyndaghy ómirdi jenil qabyldadym. Ony ýirenshikti jaghday sekildi kórip jýrdim. 32 jasymda Qostanayda qamaldym. 7 jylgha qamalghan edim. Biraq sol 7 jylym bitpey jatyp meni lagerde taghy sottady. Sonda taqqan aiyby: tәrtipke baghynbaysyn, júmystan jaltarasyn, sayasy sabaqtargha barmaysyn. Sayasy sabaqtar degenderi - polkovniyk, mayor ataghymen bizdi baqylap jýrgenderge, yaghni, «qyzyl jaghalylargha» barmaysyn, baghynbaysyng degenderi. Jaza uaqyty bituge 2 jyl 4 ay qalghanda Mordoviya lagerinen Vladimir týrmesine aidady. Vladimir qalasy Mәskeuden shamamen 200-300 shaqyrym jerde jatyr. Ekeuin salystyryp qaraghanda, búryn jatqan Mordoviya lageri Vladimir týrmesinen kurort siyaqty boldy. Ómirde ózi, perishteler bar ma, joq pa? Bar eken. Perishte retinde týrmege bir dәriger әiel keldi. Týrmedegi qara nan men qara sudan mening asqazanym auyrdy. Sol әiel meni qarap ayady da, týrmedegi gospitalgha auystyrdy. Oghan ókpesi auyratyn tuberkulez adamdar ghana jatqyzylatyn. Al basqa aurulargha, ishinen qan ketip jatsa da, qaramaytyn. Esepke almaytyn. Sodan әlgi súlu orys әieli, ne sebepti ekenin bilmeymin, meni tuberkulez dep jazdy. Sóitip 9 ay gospitalda jattym. Shyqqan song qalghan 2 jyl 4 aidy ótedim. Odan song meni sýrginge jiberdi. 3 jylgha Komiyge, Itjekkenge jóneltti.

- Sonda jalpy qansha jyl qamauda boldynyz?

 

- 1962 jyly qamaldym. 1969 jyly Vladimir týrmesinen shyqtym. Itjekkende 3 jyl boldym, 1973 jyly bosap shyqtym. Barlyghy 10 jyldan astam uaqyt aidauda boldym. Alayda men óz taghdyryma qayghyrmadym.

Komiyde temir jolda jýk tasushy bolyp istedim. Sonymen jýk tasushydan agha injener dәrejesine deyin kóterildim ghoy. Sebebi sauatty adam jetkiliksiz. Mening sauatym bar. Uniyversiytette matematika, fizikadan kýshti bolatynmyn. Aldymen jýk tasushy, odan keyin slesari boldym. Slesari degen temir saymandarmen júmys isteu, ony týsiru, týzetu bolatyn. Mening júmysymdy kompressor stansiyasy deydi. Jerden gaz shyghady, múnay shyghady. Sony temir, bolat týtiktermen ortalyqqa aidau. Batysqa satu. Osydan song injener-ekonomist boldym. Sodan keyin temir jol relisterin jasaytyn shaghyn zauytta master-bastyq boldym. Sóitip tamaq toq, kóilek kók degendey tamasha túrmysqa ie boldym.

- Komiyden keyin qayda bardynyz?

 

- Komiyden keyin Almatygha bardym. Biraq onda túru mýmkinshiligi bolmady. Jaqyn tuysym joq bolghan song ondaghylar pasportyma qarady da «sizge búl jerde qiyn bolady» dedi. Sebebi, pasportymda sayasy iske qatysty qamaugha alyndy degen belgi bar bolatyn. Pasport erejesine qatysty dep birneshe sifrlar qoyylypty. Sodan keyin ne isteu kerek? Orazaqtyng ýiinde túrdym. Onda qansha túrasyn? Júmys istep, tabys tabu kerek. Júmys izdey bastadym. Qay jerde múnay bar, gaz bar dep jýgirdim. Qay jerden jataqhana beriledi, júmysshy kerek pe dep eki chemodanymdy kóterip jýrip Surgut degen jerge keldim. Surgut degen naghyz Sibirding ózi. Sonymen óz erkimmen qayta Sibirge keldim. Ol jerde 50-60 payyz aqsha kóp tóleydi. Týrkmenstan nemese Qazaqstanda onday tabysy kóp jer taba almaysyn. Osylaysha men janadan bastalghan Baykal kólinen qiyr shyghysqa deyin sozylatyn Baykal-Amur temir jolyna baryp júmys istedim. Onda aiyna 300-400 som alyp túrasyn. Búl kóp aqsha. Almatyda múnday júmysqa 100 som ghana tóleydi. Harikovte 8 saghat dirildep, týtinge túnshyghyp júmys istegende aiyna 100-130 som әreng alatyn edim. Sýrginnen bosaghan song óz erkimmen jýre berdim ghoy. Anda bardym, múnda bardym. Kavkaz ben Ázirbayjangha da bardym. Kaspiy tenizinde de boldym. Týrkmenstangha taghy baryp bir týrkmendi taptym. Menimen birge lagerde otyrghan bir týrkmenning jaqyn dosy. Ózi shal eken. Odan: «Meni shekaradan ótkize alasyz ba?» dep súradym. Ol: «Ótkizemin» dedi.

Ondaghy oiym - Týrkmenstan arqyly Irangha ótu. Shalgha jolyqqan song oghan «oylanyp keleyin» dep kettim. Oilandym: «Ol olay etpeydi. Etken kýnning ózinde basqasha istedi. Alaryn alghan song meni onasha bir jerge aparady da atyp tastaydy». Oiym dúrys. Óitkeni, kenes shekarashylarynyng qolyna týsseng «seni kim әkeldi?», «qalay jettin?» dep tekseredi. Týrkmen ózi ýshin qorqady. Sondyqtan oghan aqshany alu, odan song adamdy qúmgha aparyp, atyp tastau tiyimdi. Dereu ol oiymnan ainydym da, Qara tenizge tartyp otyrdym. Bir qyrdyng basyna shyghyp alyp dýrbimen kýni boyy tenizdi baqylap otyramyn. Sezdim, tezirek ketu kerek. Ketpesem, taghy da otyrghyzady. Sóitip týrmede jatyp ólemin. «Esing barda elindi tap» deydi qazaq. Al kerisinshe men elden ketip baramyn. Kerek bir jerdi tabu qajet boldy. Osylaysha oilanyp, Dagamys degen Reseyding Qyrymdaghy jerine bardym. Kýnde dýrbi salyp qarap otyramyn. Men týrmede otyrghanda aqylymnan adaspau ýshin ermek tapqan edim. Qaghazdan bir adamgha arnalghan sýnguir qayyqtyng jobasyn jasaghanmyn. Týrmeden shyqqan song teniz arqyly shetelge qashu ýshin.

Kýnde taudyng basyna baryp qarap otyramyn. Tenizge jaghalaudan shamamen 15-20 shaqyrym jerde kýnde bir qayyq baryp túrady. Balyqshygha úqsamaydy. Mening týsingenim, ol jerge tenizdi baqylaytyn arnayy qúrylghy ornatyp jatyr. Teniz arqyly eshqayda kete almaytynymdy týsindim. Basqa jol izdeu kerek. Mәskeude ózimmen birge otyrghan bir jóit aqyny bar edi. Sonyng ýiine baryp qonatyn boldym. Taghy bir joly barsam, ýiinde beytanys әiel otyr. Ol jóit әiel eken. Dosym ózining qonaghyna mening jayymdy týsindirdi. Áyel súrady: «Siz qayda júmys istep jýrsiz?» dep. Men «Uhtada» dedim. «A, Uhtada ma? Bizge Harikovke keliniz. Onda kelip jatqandar kóp. Sol jerden sizge bir әiel tabamyz. Siz oghan «ýilenesiz», sosyn ketesiz» dedi әlgi әiel. Men tura solay istedim. Búl turaly orys tilinde әngimelerim de bar. Qalay ketkenim turaly sonda jaqsy bayandalghan.

- Sóitip evrey әielge ýilendiniz be?

- IYә, jóit әielge «ýilendim». Ol bylay boldy. Ýilendim, tirkeldim. Osydan song mening atyma Izrailiden shaqyru qaghazy kelui tiyis boldy. Kóp kýttik. Aqyry bireui keldi. Sóitsek odan búryn tórteui kelgen eken. Tek besinshisin ghana tapsyrypty. Olar KGB-den tekseruden ótip otyrady ghoy. Sodan maghan sheteldikterding viza mәselesin sheshetin bir әiel: «Qazir bireudi shaqyramyn otyrynyz» dedi. Bir erkek keldi. Ol aitty: «Izrailide ne bar sizge? Qazaqsyz, әieliniz bolsa ukraiyn» dep. Men: «Mәsele kimning kim ekeninde emes. Keteyin dep otyrmyn. Men - Sovet ókimetine syimaytyn adammyn. Meni qamandar, ne bolmasa jiberinder» dedim. Sonymen kýres bastaldy. Býrkenshi emes, óz atymmen jýrmin. Meni olar jaqsy bildi. Sonymen ne kerek, Sovet ókimetinen bas tartu ýshin adam basyna 700 somnan tóleu kerek eken. 2100 som berdim de viza aldym. Ózime, «әielime» jәne onyng kәri sheshesine. «Áyelimnin» әkesi - orys,  sheshesi - ukraiyn. Biraq olar nekede bolmaghan. Al onyng 10 jastaghy balasyna eshtene kerek emes eken. Sóitip tórt adam jolgha attandyq. Men Venada qalyp qoydym da olar ary qaray Izrailige jýrip ketti. Búl 1979 jyldyng qysy bolatyn. Jeltoqsannyng besi kýni Venagha kelip týskenbiz. Sen Sovet adamy bolghanda búl kýndi úmytpas edin, búl kýn stalindik konstitusiya kýni bolatyn.

 

- Al sol jerden Munhendegi «Azattyq» radiosyna qalay tap boldynyz?

 

- «Azattyq» radiosyn búryn estimegen edim. Itjekkende jýrgen adamgha onday radio tyndau qayda?!. Áytkenmen keyin onyng orys tilindegi habarlaryn estigenim bar. Biraq qazaq tilinde habar taratatynyn bilmeytinmin. Sonymen men Venada Amerikagha ketu ýshin viza kýtip jattym. Elden ketkende myna mәseleni josparladym: Shetelge shyghamyn, bir teniz portyna jetemin. Sonda Amerikagha baratyn kemege júmysshy bolyp jaldanamyn. Ol meni Amerikagha aparyp tastaydy. Amerikada fabrikagha júmysqa ornalasamyn. Aghylshyn tilin ýirenemin. Til ýirengen song óz jolymdy tabamyn degen maqsat qoyghanmyn. Munhende «Azattyq» radiosy baryn, onyng ýstine, qazaq tilinde habary baryn ómiri estimegenmin. Sonymen qalay bolghanyn ózim de sezbey qaldym, sol jerdegi qazaqtar arqyly «Azattyq» radiosyna keldim.

- Amerikagha nege ketpediniz?

 

- Amerikagha ketu josparymdy ózgertkenim bylay boldy. «Kelip radiomen tanyssyn» dep arnayy Venadan meni Munhenge shaqyrdy. Tanysyp kóreyin dep Munhenge keldim. Kelgen song radiogha súhbat berdim. Sosyn Kuk degen kisi osynda júmys isteuim turaly úsynys jasady. Aldymen oilandym, sosyn Natashany kezdestirdim. Ol únady... Osylay qalyp qoydym. Yaghni, men arnayy týrde «Azattyq» radiosynan júmys izdep Munhenge kelgen joqpyn. Búl 1980 jyldyng mausym aiy bolatyn.

- Sizding Kenes odaghynan qashyp shyqqanynyz turaly kezinde europalyq baspasózder jazdy ma?

 

- Jalpy men turaly az jazylghan joq. Fransiyada shyghatyn «Baspasóz kenesinde» de shyqtym. Onda tipti óz maqalalarym da fransuz tiline audarylyp jaryq kórdi. Oryssha da basyldy.

- Keshiriniz, siz ýilenip pe ediniz?

 

- Men 28-ge deyin ýilenbedim. Qalaysha ýilenesin... Odan keyin ýilenuge jaghday bolmady. Qyrghy qabaq salqyn soghys kezinde shetelderdi panalap jýrgen sovet azamattaryna qauip-qater kóp edi. Amerikalyqtar olar ýshin eshqanday qauipsizdik sharasyn istemedi ghoy. Mәselen, orys-kazaktarynyng shetelde qalghan Vlasov degen belsendisi bolghan. Búlar kommunisterge qarsy soghysqan. Amerikalyqtar solardy Sovet odaghyna tútas tapsyryp jiberdi ghoy. Soghystan keyin Batysta sovet elderinen qalghan qazaqtar bolsyn, ózbekter bolsyn, kez-kelgen azamatyn óltire salu op-onay boldy ghoy. Sovet bosqyndaryn aman alyp qalu jaghy oilastyrylmady.

Radiogha janadan kelip ornalasqan kezim, bir kýn Natasha ekeuimiz Chehoslovakiya shekarasyna óttik. Bayqasaq, shekara belgisi túr eken. Kóreyin dep jaqyndap bara jatyr edim, nemis shekarashysy shygha kelip: «Myna jerden әri barsanyz, biz sizge jәrdem kórsete almaymyz. Sebebi búl - Chehoslovakiya jeri. Jaqynda osynday tәrtip ornaghan» dedi. Tipti bir adamdy qyzyldar kelip sýirep alyp ketti.

Berlinge bardyq. Batys Berlindi fransuzdar, aghylshyndar, amerikalyqtar bólip alghan. Sol jerde tilesen, shekaradan ótip, sovetter jaghyna bara ber. Amerikalyqtar: «Ey, qayda barasyn?» dep súramaydy da.  Tipti qújat kórset dep te aitpaydy. Eger ózing kerek qylsan: «Men ar jaqqa ketip baramyn, qújatym mine. Pәlen kýni qaytam» dep aitasyn. «Eger kelmesem, meni izdender» dep aitpasan, amerikalyqtar bireuding ketip jatqanyna mәn bermeydi. Sózding qysqasy, Shyghys Berlinnen Batys Berlinge KGB tynshylary emin-erkin josyp jýretin. Olar osyny paydalanyp, soghystan qalghan sovet elining kóptegen adamdaryn óltirip ketti. Kerek degenderin qaytaryp alyp ketti. Berlinde «Qayda barasyn?», «Kimsin?» dep tekseretin tek qyzyldar jaghy ghana boldy.

Orazaq erterekte Almatyda taraghan bir sybys turaly maghan aitqany bar edi. Qazaqstannan eki KGB qyzmetkeri Germaniyagha kelgen. Olardyng bireui Qamaliddinov, ekinshisi jas qazaq ofiyseri kórinedi. Olar berilgen tapsyrma boyynsha meni alyp ketpek bolghan. Ol kezde Europagha kelip, adamdy úrlap alyp ketu týk emes. Adamdy kólikke tyghyp jiberdi me, bitti. «Qayda apara jatyrsyn? Dokumenti qayda? Ol kim?» dep súramaydy. Europagha ótu ýshin Berlinge barudyng da qajet joq. Myna Chehoslovakiyagha bar da, óte ber. Qay jerde qyzyldarmen shekara bar, sol jerden adamdy alyp jýre beresin. Meni izdegen әlgi ekeu Germaniyagha keldi me, ony men bilmeymin. Biraq men búl tapsyrmanyng bolghanyna senemin. Sebebi «Pravda», «Izvestiya» gazetteri men turaly jazyp jýrdi ghoy. Sol gazetter әli kýnge deyin bar, saqtap qoydym.

Men qazir aurumyn, biraq tәuir bolam degen ýmitim bar. Densaulyghym jaqsarsa, solardy bir retke keltirem be degen oiym bar. Áy, biraq zaqym auyr. Kópke shyday almaymyn. Densaulyqty týzeuge arnalghan núsqaulyqtar bar eken. Sony mengerip alu kerek. Talay dәri almasty ghoy. Kýshti-kýshti dәriler.

- Qazir densaulyghynyz qanday?

 

- Jasyratyny joq, aurudyng aty - auru. Shynyn aitqanda, men o dýniyege dayyndalyp jýrmin.

- Qúday saqtasyn!

 

- Á, endi men saghan aitayyn, tiri qalu maqsat emes. Munhende myna tau jaqta, atyn atamay-aq qoyayyn, kóp adam ózin-ózi óltirip jatady. Aua auysqanda nemisshe «fón» deydi ghoy. Ásirese ystyq kýnderi bir týrli aua bolady, adam ony kótere almay óz-ózine qol salady eken. Keyde men de sonday oigha oralatyn edim. Biraq keyin aurudyng qysymy basylyp, jenildegende óluge әli erte eken dep ony istemey-aq, qoyayyn degen oigha kelemin. Qaytesing endi, onyng ýstine, әielim Natashany jalghyz qaldyrghym da kelmeydi. Onyng kóz auruy bar. Jaqsy kórmeydi. Oghan em izdep Amerikagha toghyz ret bardym. Ókinishke qaray emi tabylmady. Alayda aurudy basatyn, kózding auruyn ary qaray asqyndyrmaytyn biraz em-domdar bar. Soghan qarap keleshekten ýmit kýtip otyrmyn. Áriyne, adam erikkennen istemeydi, o dýniyege óz erkimen kim ketsin! Biraq keyde aurudyng qysymy óte qatty bolsa, kóteru qiyn bolady eken.

- Taghdyrynyzgha ókinesiz be?

 

- Oghan esh ókinbeymin. Men múghalim bolyp júmys istey bergende jýikem әbden tozar edi. Nege? Sebebi men óz-ózime aityp jýrdim: «Sen múghalimdikti qoy! Sen óz újdanyndy satyp, asyranba. Odan da fabrikagha baryp júmys iste, adal enbek et. Eshkimning aldynda úyalmaysyn, qyzarmaysyn. Adal enbeginmen adal nanyndy tauyp jeysin!» dep. Aqyry  múghalimdikti tastadym.

- Siz Kenes odaghy kezinde naqaqtan naqaq ayyptaldynyz, sottaldynyz. Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin aqtaldynyz ba? Bir kezde sizdey aiyptalyp, sottalyp, tipti atylyp ketken Alash qayratkerleri aqtaldy ghoy?

- Almatyda bolsan, osydan onshaqty jyl búryn ghoy deymin, «yridicheskiy vestniyk» degen gazette shyqqan. Sonda maghan ne ýshin, qanday aiyp taghylghany turasynda tolyghyraq jazylghan. Maqala qorytyndysynda «Mahmet Qúlmaghambetov jazyqsyz aiyptalyp, 10 jylgha qamaldy, endi Jogharghy sottyng ýkimimen aqtaldy» delingen. Aqtaluyma belgili jazushy Ábdijәmil Núrpeyisovting enbegi bolghan dep estidim. Ol - apyrym-ay deymin, kýshti adam. Bedeldi adam bolghan song onyng aitqanyna qúlaq qoyghan bolar. Kommunisterding әdeti de bayaghy, aldymen adamdy aiyptaydy da, atyp tastaydy, sosyn baryp aqtap jatady. Sol siyaqty meni 10 jylgha otyrghyzdy da keyin aqtady. Qazir men - aqpyn. Aqtaldym! Qazaqstan tәuelsizdik alghan song aqtaldym!

 

 

«Qazaq alimanaghy» №3(7)

Mamyr-mausym 2010 jyl