«Óz eli óz erlerin eskermese,

El tegi qaydan alsyn kemengerdi..."

(Iliyas Jansýgirov) 

Ýlkenderding әngimesine orta joldan kiylige ketu – búrynnan әdetimizde joq. Agha syilap ósken músylman balasynyng dәstýrin búza qong da oiymyzda bolmaghan. Osy joly da ýndemey qoya salugha bolar edi. Biraq, amalsyz tóteden qosylugha tura kelip túr.

Aqiqatyn aitqanda, «Qazaq әdebiyeti» gazetining betinde jaryq kórgen búl tosyn әngimege jolaghym kelmegen. Onyng mәnisi – qalamdaryn saylap, bir-birimen betpe-bet kelgen eki jazushy da syilas aghalarym. Bir ólkening auasyn jútyp, bir ózenning suyn iship degendey, bauyrlas jaqyndyghymyz taghy bar.

Rollan Seysenbaev – Abay shygharmalaryn shet elding 15-ten asa tilderine audartyp, jalghyz ózi bir instituttyng jýgin arqalap jýrgen әlemdik qúlashtaghy jazushy. Jurnaldaghy redaktorlyghy óz aldyna.

Al, qashan kórseng tip-tik, Altaydyng alyp qaraghayy sekildi asqaq jýretin Ghabbas Qabyshúly da qara jayau emes, satira men kósem sózding ólkesinde atoy salyp jýrgen bahadýr.

Óristeri basqa bolghanmen, ekeui de ruhany ortada әldeqashan tanylghan, elge syily, bir birine «salmaghy ten» túlghalar. Eng bastysy – búl kisilerding dualy auzynan shyqqan әrbir sózge býkil halyq qaltqysyz senedi. Mәselening týiini osynda bolyp túr.

Rollan Seysenbaev  «Tamyry tereng talant» degen maqalasynda («QÁ», 09.09.2016 j) Qayrat Rysqúlbekovting «Aqtyq sóz» atty óleni «Deshti qypshaq jyrlary» jinaghyna engenin aityp, sýiinishin bildiripti. Dúrys-aq! Qoldan kelse, qazaqtyng qara balasyn syrttaghylargha tanyta jýrgenning paydasy bolmasa, ziyany joq.

Al, kezinde «Ara-Shmeli» jurnalynyng bas redaktory bolghan, jurnalistikanyng agha buyn ókili, satirik jazushy Ghabbas Qabyshúly «Tamyrdyng tayazy da bar» degen maqalasynda («QÁ», 16.09.2016 j)  búl ólenning avtory Qayrat ekendigine kýmәn keltiripti.

Sonymen, oilana kele, Qazaqstan Respublikasynyng Jogharghy Sot prosesinde Qayrat Rysqúlbekovtyng aqtaluyna ýles qosqan qoghamdyq qorghaushysy bolghanym bar, ómirin zerttep, kitap jazghanym bar degendey, ózim biletin osy bir jaytqa týsinikteme berudi jón sanadym.

Óitkeni, aqiqatty bilu – ólgenderge emes, tirilerge qajet.

Áygili Jeltoqsan qúrbany Qayrat Rysqúlbekov tiri bolsa, biylghy 13 nauryzda erding jasy 50-ge tolatyn edi. Jarty ghasyrlyq mereytoyy dýrkirep ótpegenimen, esimin el esinde qaldyru maqsatynda birshama sharuanyng basy qayyryldy. Tughan auylynda, Tarazda, Semeyde eskertkishteri ashyldy, mektepter men kóshelerge aty berildi. Elbasynyng jarlyghymen 1996 jyly «Qazaqstannyng Halyq qaharmany» atandy. Búl ataq elimizding bostandyghy men tәuelsizdigi jolynda kýresken, erlik kórsetken, halyq moyyndaghan biregey túlghalargha ghana beriletinin atay ketken jón.

Mine, osynday shyrqau biyikke ruhy kóterilgen aibarly úlannyng ómir ótkelinen, sóilegen sózinen, ókinishke qaray, kemdik izdeushiler әli tiylar emes. Qazaqtyng tóbesinde qandy qylysh oinaghan so-onau búlghaqty kezende:

Sóilesem dausym jetpeytin,

Kez boldyq mynau zamangha.

Shovinizm edi ghoy,

Basty sebep janjalgha! – degen Qayrattyng «Aqtyq sózine» kýmәnmen qaraushylar syrtta emes, aramyzda jýrgeni qynjyltady. Ángime osydan órbimek.

Aldymen, qúdayshylyghyn aitayyq, býkil kenestik jýiening bet-perdesin júlyp alghan mynanday uytty sóz Mәskeuding eng jandy jerine tiygeninde dau joq. Bas keterlik kózsizdikti olardyng keshire almaytyny jәne anyq. Bayaghyda «Velikoderjavnomu shovinizmu – boy!» degen Leninning úrany bolghan, biraq Qayrattyng aitqany odan da asyp ketti. Sony týsinip, baghalaghan halyqaralyq  “Gardian” gazeti (London),  “Dy Velit” gazeti (FRG), “Isny forum” jurnaly (Týrkiya), “Niu-Iork tayms” gazeti (AQSh), Frans-press, Reyter agenttikteri qazaq balasynyng jýrektiligin jarysa jazdy. Uaqyt dәleldegendey, úlyorystyq astamshylyqtyng kórinisi, bir últtan ekinshi últty biyik qoiydyng aqyry –Kenes imperiyasynyng qúlauymen ayaqtaldy.

Sodan beri shiyrek ghasyr ótipti. Elimizding Tәuelsizdik alghanyna 25 jyl, Jeltoqsangha 30 jyl tolyp otyr. Sóz joq, Tәuelsizdik pen Jeltoqsan egiz úghym! Bir shynjyrmen matalyp, bir búghaumen qúrsaulanghan – Yakutiya, Baltyq jaghalauy, Gruziya men Ázirbayjan, taghy basqa bauyrlas elderdegi demokratiyalyq qozghalystardyng kóshbasynda da osy kiyeli Jeltoqsan túr.

Qaymana qazaq qamy ýshin

Qarusyz shyqtyq alangha.

Alystan әser aldyryp,

Qyryp saldy-au tabanda! – dep, halyq qasiretin ólenmen jetkizgen Qayrat Rysqúlbekovtyng «Aqtyq sózi» sol Jeltoqsannyng kilti dese de bolady.

«Aqtyq sóz» aghash ret Jogharghy sotta oqyldy. Bertinde «Ekspress K» gazetinin  qyzmetkeri Serik Maleev orys tiline audardy. Stambúlda bilim alghan Maqsúthan Jaqyp pen filologiya ghylymynyng kandidaty Konan Kochtyng birlesuimen týrik tiline tәrjimalandy. Qyrghyz, tatar, әzirbayjan, latysh, aghylshyn tilderinde jariyalandy. Búdan basqa da tilderde jaryq kórui mýmkin. Ol jaghy  endi terenirek zertteudi qajet etedi.

Sóitip kelip, býgin oilamaghan jerden mynanday shu  shyqqan son, sol aghayyndar: «Áy, qazaqtar, ne bolghan senderge? Ortalarynnan shyqqan jalghyz batyr úldarynnyng tirligi osy ma?» deydi ghoy. Deydi. Endi ne boldyq? Búl arada jalghyz Qayrattyng ghana emes, býkil jeltoqsandyqtardyng abyroy-bedeli taghy da tarazygha týseyin dep túr.

Taghy da deytinim, Ghabbas Qabyshúly búl maqalasyn osydan on jyl búryn, 2006 jyldyng 7 qyrkýieginde «Ana tili» gazetinde «Rysqúlbekovtyng aqtyq-sóz ólenin jazghan Shәripjanov kim?» degen taqyryppen jariyalaghany bar. Sol jyly ile-shala jaryq kórgen «Qazaqtyng Jeltoqsany» atty kitabymda men búghan sypayylap jauap qaytarghan edim. Sirә, aghamyzdyng nazaryna ilikpegen bolu kerek. Pikirinen qaytpapty.

Basqa basylym bolsa bir sәri, ziyaly qauymnyng bas gazeti bolyp esepteletin respublikalyq últtyq gazetterde Jeltoqsannyng dәl 20 jyldyghynda, endi mine, 30 jyldyghy qarsanynda – osynday dәieksiz maqalany qaytalap úsynudaghy maqsat ne?

«Taghdyr meni ayamady, qorlady,

Jalynsam da, jylasam da bolmady.

Qaranghy ómir, baqytym joq, joq menin.

Armandaghan aq sәulege jetpedim...» - dep, abaqtynyng tar qapasynda torgha týsken kókjalday  arpalysyp ótken Qayrattyng tiri kezinde jinaghan abyroy-bedeline shәk keltiruding mәnisi ne? Bóten oigha qimaysyn.

O dýniyedegi bozdaqtyng endi qaytyp kelip: «Aghasy, búl ólendi mening jazghanym ras edi» dep,  kuәlikke jýginbesi haq. Joghyn joqtaytyn aghayyn-tuystarynan da kópten beri habar-oshar bolmay ketti. Endeshe, «Aytylmasa, sózding atasy óledi», shetke yghysyp túrudyng jóni qaysy? Dep qolyma qalam aldym. Soghan baylanysty, erterekte ótken taghy bir oqigha esime týsip otyr. Ol da Jeltoqsan taqyrybyna qatysty.

On alty jasynda alandaghy alasapyranda mert bolghan Lәzzat Asanovany da «Jeltoqsangha qatysqany kýmәndi eken» degen jeleumen, san-saqqa jýgirtken bireuler tóbe kórsetken edi. Sol negizsiz jalanyng kesirinen anasy Altynay qanshama sot prosesin bastan keshirdi desenizshi! «Aqqa Qúday jaq» degendey, aqiqat jenip, on ekide bir gýli ashylmaghan Lәzzattyng jeltoqsan qúrbany ekendigi arhivtik qújattarmen dәleldendi. Biraq, kónilde ashy iz qaldy. Endi kelip, qayran Qayrattyng basyna da sonday qauip tónip túr.

Gazettegi maqalada esimi atalghan belgisizdeu audarmashy әielding esteligine sýienip, Qayrattyng ólenin basqa bireuge tely salu – asyghystyq sheshim bolar edi. Qazir kim ne aitpay jatyr? «Jeltoqsanda studentterdi alangha alyp shyqqan myna men bolatynmyn!» dep, keudesin soqqan professordy da kórdik. Sonyng bәrine sene beru – kóziqaraqty jangha abyroy әperer is emes. Ayghaqsyz, dәieksiz kópirip sóileushiler kóbeyip túrghan qazirgi uaqytta, tipti, abaylaghan jón. Onyng ýstine, jany nәzik әiel zaty keyde kónilindegi qimas beynege bardy-joqtyny jinaqtap, tanatynyn ómirden kórip jýrmiz.

Jәnibek Kәrmenov aghamyzdyng «Oylamandar, jigitter, basta dәuren túrmaydy. Ótip ketken súm jalghan, qaytyp bir moyyn búrmaydy. Adam qonaq ómirge, bir kýni qolyn búlghaydy...» dep keletin «Ómir turaly tolghauyn» kýieuining qoyyn dәpterinen tauyp alghan bir apamyz jan-jýregi eljirep, qalalyq gazetke jariyalatyp jibergeni bar. Belgili ghalym, jazushy Túrsyn Júrtbaevtyng aralasuymen búl әngime, әiteuir, órshimey toqtady. Kim biledi, der kezinde bayqamaghanda, ol da bireuding enshisinde keter me edi?

«Aqtyq sózdin» hikayasy da soghan kelinkireydi. Qayrattyng ólenining jazylu syrynan beyhabar jan ózimen dәmdes-túzdas bolghan aqyn ruhyn әspetteu ýshin úsynghany anyq angharylyp túr. Al, Toqtarhan Shәripjanov ony kózi tirisinde nege baspasózde jariyalamaghan? Oryndy saual. Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, әrbir tuyndynyng iyesi men kiyesi baryn, bireuding enbegin iyelenuding salmaghy auyr ekenin aqyn aghamyz jaqsy bilgen. Sol sebepti, Qayrattyng óleninen boyyn aulaq ústaghan. Onyng ekinshi jaghy taghy bar – oghan tómende toqtalamyz.

Búrynda jazghanmyn, qaytalap aitayyn, Qayrat Rysqúlbekov eshqashan aqyn atanghan emes. Kezinde danyshpan Abaydyng ózin «keritartpa zamannyng aqyny», Jambyldy «qoldan jasalghan jyrau» dep, aghash atqa teris otyrghyzghan qazaq qoghamy poeziyanyng esiginen syghalap kórmegen bozbalany aqyn retinde qabylday qoyy da ekitalay. Desek te, «Ólenge әrkimnin-aq bar talasy» (Abay), sóz qughan qazaqtyng tól balasy ekeni anyq. Qayrattyng arghy atalarynyng biri Sauytbek sal Úsaúly Shu ónirine tanymal aqyn bolghan desedi.

Ómirimiz jylaumen óter me eken,

Barmaghymyz tisteuli keter me eken?

Adamzattyng týspedi raqymy,

Aryzymyz Qúdaygha jeter me eken?

Au, Aqbópe, au-u-u-u, ah-aha!, - dep  keletin «Aqbópe» deytin dastany osy kýnge deyin elding auzynda saqtalghany aitylady. Oghan qosa, tughan jeri Moyynqúm – arghy beti Arqamen, bergi beti Shumen shektesip jatqan, halqy shetinen әnshi, termeshi, ólenshi bop keletin úlan-ghayyr ólkening altyn qaqpasy. Sonday sauyqqoy jyrshylar, ónerpazdar shyqqan ólkening óreni bir-eki auyz úiqas qúrastyra alatynyna eshkim shýbә keltire qoymas.

Tútqyngha týstim jautanday,

Jolamay eshkim qasyma.

Bara qalsang sәlem ait,

Eldegi qúrby-dosyma, - degen qarapayym joldardy aitu ýshin ýlken talant iyesi bolu shart emes.

Degenmen, Qayrattyng boyynda tumysynan jazugha, syzugha ýlken qúlshynystyng bolghanyn kóz-kórgen dostary men auyldastarynyng auzynan talay estidim. Ony sәuletshi mamandyghyna jetelep kelgen de – sol ónerge degen yntyzarlyq dep oilaymyn. Tóleby auylyndaghy Sәdu Shәkirov atyndaghy mektep-internatta Qayratqa 8 synypqa deyin dәris bergen ústazy, qazaq tili men әdebiyetining mamany Baqytgýl Qasymovany tyndap kóreyik. (1991 jyly 28 qarashada aitqan sózi mende saqtauly eken.)

– Ol talapty jaratylghan bala edi, - deydi ústazy. - Suret saludy qatty únatatyn, onyng ýstine aqynjandy qasiyeti de bar edi. Keybireuler jýz jyl jasasa da, sonyna aita jýrerliktey bir iz qaldyra almaydy. Al Qayrat bolsa, qas-qaghym sәtte, jasynday jarq etip óte shyqsa da, bir auyz otty sózimen tughan halqynyng jýreginen mәngilik oryn aldy.

Qarapayym oqytushynyng bergen baghasy – eng әdiletti bagha bolmaq. Óitkeni,  shәkirtin ústazynan artyq biletin adam joq. Ghúlama Konfusiydin: «Kimde-kim tumysynan bilimdi bolyp tusa, ol barlyq adamdardan biyik túrady. Odan keyingi orynda oqyp, bilim alghandar bolmaq...» degen tәmsili dәl Qayratqa arnap aitylghanday. Al, óreli jastyng boyyndaghy oyanbaghan talantyna kelsek, oghan  ol kinәli emes, zamany kinәli. Tiri qalghanda, ol mýmkin, ýlken aqyn bolatyn ba edi?..

1992 jyldyng 20 mausymynda Memlekettik jastar isi jónindegi komiytetting basshysy Imanghaly Tasmaghambetovtyng úiytqy boluymen Semey qalasynda Qayrat Rysqúlbekovti eske alu kýnderi úiymdastyryldy. Alashtyng ruhany astanasy bolghan osy shahardan mәngilik meken búiyrghan Qayrat ol kezde әli aqtalmaghan. Soghan qaramastan, osynday batyldyq is jasap otyrghan zamandastarymdy qoldap, әkesi Noghaybay aqsaqal bastaghan bir top aghayyndarmen birge men de mәdeny sharagha qatysyp qayttym.

Men ne etermin, ne etermin,

Men kelmeske ketermin.

Kórmegen qosh bol tandarym,

Kóre almay men ótermin, - degen syrshyl ólenderi júrtqa jana tanyla bastaghan Qayratqa semeylik ziyaly qauym men jastardyng iltipaty erekshe edi, әsirese, pedagogikalyq institutta bolghan jýzdesude ol aiqyn sezildi. Rollan Seysenbaev aghamyzdyng songhy jazghan maqalasynan sol yqylas peyilding әli de tómendemegenin  sezindik.

Aytayyn degenim, jinalystyng arasynda Noghaybay aqsaqal ekeumiz Semey oblystyq prokuraturasynyng arhiyvine baryp, agha tergeushi Serik Ábdikәrimovting qolynan Qayrattyng tútynghan zattaryn qabyldap aldyq. Aldyn-ala kelisimderi bolghan eken. Kónetoz sary rukzakta saqtalghan zattarynyng arasynan tor kózdi qalyndau kýndelik shyqty. Múqabasy eskirip, keybir betteri jyrtylghan. Búdan sәl búrynyraq, inisi Talghat taghy bir kýndeligi bolghanyn aityp jýretin. Onysyn men kórmedim. Al myna kýndeliktegi Qayrattyng óz qolymen jazylghan 12 óleni men oi-tolghanystaryn týgeldey kóshirip aldym. Jyrtylghan betterding birinde «Aqtyq sózdin» bir-eki shumaghy saqtalyp qalypty. Odan basqa, sotta oqylghan «Prokurorgha» degen óleni jýr. «Anama» degen lirikalyq jazbasynan qoshtasu saryny seziledi.

Qaldyryp jany mәngi jas úlyndy,

Qúpiya sherttim osy jan syrymdy,

Hosh endi jolyqpasan, qayran ana,

Kózimnen aq jaulyghyng jasyryndy... – degenine qaraghanda, Qayrat ózine bir tyqyrdyng tayanghanyn sezgen siyaqty.

Ertisting birqalypty aqqan týngi sarynyn tynday otyryp, sarghayghan kýndelik betterin paraqtaghan sәtte, nege ekenin bilmeymin, esime tatardyng batyr aqyny, fashisterding tútqynynda mert bolghan Músa Jәlelding «Moabit dәpteri» týsti. Onyng da taghdyry osynday júlym-júlym dәptermen syrlasumen ayaqtalghan edi-au. 

Ógey úlyng boldym ghoy men óz elim, 

Ólim kýtip shette órtendi-au ózegim.

Ólsem – qyzyl gýlder óssin qanyma, 

Kóz jasymdy qabyldasyn ózenin, -  («Asau jýrek») dep sher tókken Músa Jәlel men Qayrattyng taghdyryndaghy úqsastyq dombyranyng qos ishegindey qatar órilip jatyr.

Almatygha oralghan son, Qayrattyng «Týrme jyry», «Anama», «Ana tili», «Bir dosyma», «Ókinish» atty ólenderin qysqasha alghysózben «Qazaq әdebiyeti» gazetine úsyndym. Ishki kónil-kýiin syrtqa kóp sezdire bermeytin Bas redaktor Oralhan Bókeev qalay qabyldaghanyn bilmeymin, birden nómirge salypty. Keyinderi bir tildeskenimizde, «Jeltoqsan jeli» degen piesasyn jazugha osy ólenderding yqpaly tiygenin jasyrmady. Al, qasterli kýndelikti men Qayrattyng әkesine qaytaryp berdim.

- Nәke, myna kýndelikke múqiyat bolynyz. Uaqyty kelgende, búl jazbalar bagha jetpes jәdigerge ainalady, - dep, aitqanym sol eken, qarshygha qabaqtyng astyndaghy qara-qonyr kózderden taram-taram aqqan jasty kórdim...

Noghaybay aqsaqal «Aqtyq sózdi» 1987 jyly Qayrattyng sotynda qorghaushy bolghan advokaty óz qaghazdarynyng arasyna jasyryp alyp shyqqanyn aitqan edi. Sony qayta eske salyp edim: «Iya, iya, ol balama ýlken rahmet. Qolynan kelgenshe kómegin ayamady ghoy» dep kýrsindi. Al, aghasynyng ólenin mashinkagha bastyryp, kóbeytip, jalpaq elge taratqan tughan inisi – Talghat bolatyn. Bir danasyn maghan da әkep berdi.

 

Elben-elbeng jýgirgen,

Ebelek otqa semirgen.

Arghymaq mingen jaratyp,

Aqsauyt kiygen temirden,

Alatauday balalar,

Aruaghynmen jebey kór!..– dep, týidektele keletin tókpe joldardyng úiqasy әlsizdeu, әriyne. Biraq, mәsele onda emes. Mәsele – Qayrattyng sot aldynda qasqayyp túryp  osyghan deyin Kenester Odaghynda jan balasy ashyp aita almaghan «Shovinizm edi ghoy, basty sebep janjalgha!» degen aqiqatty jayyp saluynda!  

Osy ólenning bir danasy Toqtarhan Shәripjanovtyng qolyna aparyp bergenin belgili jurnalist Marat Toqashbaev bir kezdeskenimizde aitqan edi. (Internette jariyalanghan soghan úqsas pikirin tómende qosa úsynyp otyrmyn).

Al, Toqtarhan aghamyz Qayrattyng ólenindegi keybir qabyspay túrghan joldardy poeziyagha jaqyndatu niyetimen qayta tolyqtyrghanyn anyq bayqaugha bolady.

«Susyldap kelip sheshingen,

Erkelep jatyp kósilgen,

Jar qyzyghyn kóre almay,

Aymalay almay tósinen,

Armanda ketken – men beybaq...» degen kәsiby aqynnyng qalamynan tughan joldar sonyng aighaghy. Múnday erotikalyq sipattaghy shumaqtar týpnúsqada mýlde joq. Aqiqatyna jýginsek, osy japsyrmadan keyingi oy tolghamdary keyin qosylghan. Sot zalyndaghy kórinisten de tym alshaqtap ketken. Shygharmashylyq adamdary jaqsy biletin «situasiyagha» mýlde layyq emes. Qaranyz.

         Qayrattyng songhy sózinen: «Men alangha birinshiden elimdi, jerimdi basyndyrmaymyn dep shyqtym. Qylmysym sol bolsa, sottay berinizder. Jataqhanalardaghy jastardy kótergenim, eki mynday adamdy alangha alyp barghanym ras. Moyyndaymyn! Sol ýshin de sottaymyn desenizder, ózderiniz bilinizder. Biraq, ana Saviskiydin ólimine esh qatysym joq. Men er-azamatpyn, eger qatysym bolsa, ony da moyyndaytyn edim. Bir dәu milisioner qazaqtyng qyzyn shashynan sýirep bara jatqanyn kórip: «Áy, jibersenshi!» dep aiqaylaghanym ras. Biraq, ol jiberemedi, sonda men ony bir úryp qúlattym da, qyzdy ajyratyp aldym. Ol, mine, sot zalynda otyr» dep, «jәbirlenushi» rólindegi Almabekov degen mayordy kórsetedi.

Áne, solay!

Jazyqsyz talay qazaq balasynyng obalyna qalghan jazalaushy kýshter men Grabarnik siyaqty qatygez sottyng qanjyghasynda basy keterin sezip, shyndyq ýshin shyryldap túrghan bozbalany «Jar qyzyghyn kóre almay, aimalay almay tósinen...» dep, tós pen tósek turaly súnqyldatyp qon, artyqtau әriyne. «Aqtyq sóz» tek patriottyq ruhta jazylghan ólen. Mahabbat sezimi onda joq.

Búghan qarap, Qayrat mahabbat taqyrybyn mýlde qozghamaghan degen oy tumasa kerek. Onyn:

«Múng jalaydy, kónildi múng jalaydy

         Janarymnan aq sýngi syrghanaydy.

         Sýigen jardyng jabyrqau janarynday

         Terezemning túsynan týn qaraydy...», - degen siyaqty jastyq shaq turaly jazghan birneshe óleni bar. 

Tanghy shyqtay móldir, tau suynday taza, balang kónilding boyamasyz sezimi. Ásireleu joq. Qarapayym tirshilikting jyluy bar. Qayrattyng kez-kelgen óleni osynay bir demde oqylatyn qysqa shumaqtardan túrady.

Osy arada aita keteyik, «Aqtyq sózdin» izimen jazylghan ózge de jalyndy jyrlar әdebiyetimizde az emes. Mysaly, belgili aqyn Zayda Elghondinovanyng qalamynan tughan Qayrattyng (Lәzzat, Erbol, Sәbiranyn) monologtary býginde elge keninen tarady. Alayda, mektep, kolledjderde ótetin kezdesulerde avtory aitylmay qalatyndyqtan, olardy keyde keyipkerleri jazghanday әser qaldyratyny bar. Múndayda qatelikti týzetkenning artyqtyghy joq.

Maqalanyng bas jaghynda «Toqtarhan aghamyz Qayrattyng óleninen sanaly týrde boyyn aulaq ústaghan. Onyng ekinshi jaghy taghy bar» degen edim. Onyng mәnisi mynau.

1987 jyldyng qantarynan keyin qazaq ziyalylary ýshin zobalang kýnder bastalyp ketti. Kremliding pәrmenimen KPSS Ortalyq Komiytetining qazaq últshyldyghyn aiyptaghan arnayy Qaulysy qabyldanyp, býkil sot, prokuratura, partiya organdary qazaq qoghamyna lap qoydy.

Ayaqty qiya basu joq,

Orystyng salghan joly bar.

Emin-erkin zaman joq.

Endigi jýrgen jigittin,

Mandayynda sory bar, - dep, sonau HIH ghasyrda Shortanbay aqyndy qinaghan qily zamannyng qiytúrqy isteri janasha kórinis berdi.

«Balapan basyna, túrymtay túsyna» bezgen sol dýrbeleng kýnderi – ortasynda osy Qayrat bar, sot zalynda qasqayyp týsken bes bozdaqtyng fotosuretin gazetterde jariyalap jibergen QazTAG-tyng diyrektory Júmaghaly Ysmaghúlov, Myrzatay Jaqypov, Meyrambek Tólepbergenov siyaqty jazushy, jurnalister qyzmetinen quyldy. Redaksiyalar men baspalardaghy qalam ústaghan qazaqtar KGB-nyng qatang baqylauyna alyndy. Kýnde jinalys, kýnde talqylau! Talqylaudyng sony mindetti týrde bireudi jazalaumen bitedi. Mәselen, alanda ústalyp qalyp, tayaqqa jyghylghan aqyn, «Pioner» jurnalyndaghy Meyirhan Aqdәuletov, satiriyk,«Qazaq filim» jurnalyndaghy Lesbay Ospanov, baspahana mamany Mayra Jaghyparova siyaqty qyzmetkerler shygharmashylyq ortadan alastatylyp, qara júmystyng ózine әreng ornalasty. (Búl tizimdegiler az emes – reti kelgende jariyalanatyn bolady - Avt.).

Osynyng bәrin kýnde kórip, kóniline toqyp jýrgen Toqtarhan Shәripjanovtyng  mәshinke basyp otyrghan audarmashy qyzgha «Búl Qayrat Rysqúlbekovtyng óleni edi» dep aitpaytyny týsinikti. Syry ashylsa, ózimen birge ózgening de basy ketetinin Ortalyq Komiytetting organy «Arada» qyzmet isteytin saqa jurnalist jaqsy bilgen.

Al, «Aqtyq sóz» «aualyq pochta» arqyly júrtqa taratylypty degenge kelsek, búl jerde syrttaghy el bilmeytin bir jayt bar. Men sol 1986 jyldyng jeltoqsan kýnderi «Leninshil jas» gazetining sekretariatyna janadan ghana qyzmetke ornalasqam. Redaksiyalar men baspahanany jalghastyratyn aualyq «pnevmopochtanyn» qyr-syryna jaqsy qanyqpyn. Hat-habardy plastmassadan jasalghan qol toqpaqtay trubkalagha shiyrlap salasyng da, jelilik jýie arqyly atyp jiberesin. Qaydan shyqqany, qayda baratyny «qyzyl týimeli» datchik arqyly kórinip túrady. Onymen jeke jazbandy joldaugha bolady, әriyne. Biraq, óte qauipti. Óitkeni әrqaysysy nómirlengen. Qay redaksiyagha, qay sehqa tiyesili ekendigi syrtynda kórsetilgen, әri arnayy jurnalda tirkelgen. Trubka adasyp, basqa jaqqa týsken jaghdayda, sol nómir boyynsha op-onay tauyp alugha bolady.

Sonday-aq, gazet shyghatyn kýngi kezekshilikte bolghan adamdardyng aty-jónderi týgeldey jurnalgha jazylyp, qabyrghada iluli túrady. Onyng barlyghyn ghimaratty kýndiz-týni toruyldap jýrgen «ýsh әriptin» tynshylary jiti qadaghalap otyrady. «Sau basynyzgha saqina» tilep alghynyz kelmese, saq jýruge tyrysasyz. Sol sebepti, Mәskeuding tikeley baqylauyndaghy «halyq  jauy» Qayrat Rysqúlbekovtyng ólenin Ortalyq Komiytet qúzyryndaghy baspahanada «pnevmopochta» arqyly júrtqa taratu degen jay sóz. Jau ketkennen keyingi bos maqtan. «Osynday jýrek jútqan jannyng mynanday erlik isi bolghan edi» degen әngimeni osy kýnge deyin birde bir әriptesimnen estigen emespin.

Qayrat bolsa, auzyna bireu sóz salyp beretindey bozókpe jan emes ekenin, jogharyda taldap kórsettim. Atu jazasyna kesilip, «ólim kamerasynda» birneshe ay birge otyrghan Myrzaghúl Ábdiqúlov onyn  qanday qiyndyqta bolsa da ómir sýrudi, jasymaudy ýiretken qaysarlyghyna tәnti bolghan kuәning biri. Eng bastysy Qayrat – jazatynyn óz qolymen jazyp, aitatynyn óz auzymen aityp ketken – qazaqtyng naghyz qaysar perzenti!

Qayrat degen atym bar,

Qazaq degen zatym bar.

“Erkek toqty - qúrbandyq”,

Atam desen, atyndar!” – dep dauyldatqan dauysyn óz qúlaghymen estigen Dos Kóshim (sotta audarmashy bolghan), aghasy Esentay Rysqúlbekov, taghy basqa kuәlar da býginde ortamyzda jýr.

«Qayrat búl ólenin oqyghanda, sot zalynda jylamaghan adam qalghan joq shyghar», - dep, eske alady Esentay aghasy.

Sondyqtan, jas jýrekting qanymen, kóz jasymen sugharylghan «Aqtyq sóz» ólenin Qayrat Rysqúlbekovten oljalap alu – eshkimning qolynan kelmeytin sharua.

«Aqtyq sóz» – keshegi azattyq ansaghan jeltoqsandyqtardyng ghana emes, býkil qazaqtyng ruhyn kótergen mәngilik úranymyz.

Mine, búl ólenning qúdireti osynda!

Qazirgi kýni de qazaqstandyq patriotizmning naghyz ýlgisi retinde oqulyqtargha enip, mektepterde oqytyluda. Tәuelsiz elimizding ertengi tiregi – jas úrpaqty memleketshil, halyqshyl bolugha tәrbiyelep, Otanyn, tughan jerin sýiyge shaqyrghan jyr quaty әli de sol biyiginde.

Týiindep aitar bolsaq, Qayrat Rysqúlbekovtyng «Aqtyq sózi» әdeby kem-ketigine qaramastan, býkil týrki júrtyna ortaq «Deshti qypshaq jyrlary» jinaghynan oryn alugha әbden layyqty tuyndy.

(«Qazaq әdebiyeti», 14-20 qazan 2016 j.).

 

                                     ************

Marat Toqashbaev, «Preziydent jәne halyq» gazetining bas redaktory: –Toqtarhan onda respublikalyq «Ara» jurnalynyng qyzmetkeri edi. «Qayrat sotta mynaday óleng oqypty. Sony tolyqtyryp Qayrattyng atynan bir óleng jazsanyz. Óleng halyqtyng ruhyn kóteretindey bolsa», – dedik. Toqang da patriot adam bolatyn. Ruhtanyp 11 shumaqtan túratyn, arasynda 7-8 buyndy joldary da bar, mashinkagha basqanda bir bet bolatyn óleng jazdy. Ol kezde mashinkanyng birinshi danasyn elge taratugha bolmaytyn. Óitkeni, mashinkalardyng barlyghy ÚQK-nyng bazasynda saqtalatyn. Birinshi danasyn jyrtyp tastadyq ta, odan keyingi shrifti kómeskilengen danalaryn tanystarymyz arqyly júrtqa tarattyq. Qayrattyng óleni bolyp Toqtarhannyng óleni elge tarady. Keyin 1991 jyly ghoy deymin, Qayrattyng shaghyn kitapshasy shyqty. Sonda onyng sotta aitqan óz varianty jariyalandy. Mәsele mynada – eki óleng bar. Biri – Qayrattyng óz óleni, ekinshisi – Qayrattyng óleni dep halyqtyng ruhyn kóteru ýshin jazghan Toqtarhan Shәripjanovtyng óleni. Qayrattyng óz ólenin Toqtarhandiki deuge bolmaydy».  Ángimelesken Qarlygha Ibragimova

Qayym-Múnar Tabeev

Abai.kz