Ghúmyrynyng jartysyna juyghyn jat júrtta ótkizgen Mústafa Shoqayúlynyng últqa etken enbegi úshan-teniz. Ókinishke qaray, ony tanyp-bilude bizder shabandyq tanytyp otyrmyz. Ózining sanaly ghúmyryn býkil týrkilerding birligine arnaghan Mústafanyng últshyldyghyna qayran qalasyn. Birde Germaniyada bilim alyp jýrgen Aytjan Dosanov degen student Mústafany izdep barady. Mәriya apamyz qarapayym student jigitke et asyp, qúrmettep kýtedi. Aytjan agha keterinde Mústafa oghan Germaniyadaghy oqushylargha biraz uaqytqa jeter dep bir sómke aqsha beredi. Alash arysynyng osy bir әreketinen býgingi Qazaq ziyalylary ýlgi alsa jón bolar edi-au. Sondayda Mústafa Shoqaydyng aruaghymen múndasyp, jýregine enbekterinen daua tapqyng keletini bar...

Ghúmyrynyng jartysyna juyghyn jat júrtta ótkizgen Mústafa Shoqayúlynyng últqa etken enbegi úshan-teniz. Ókinishke qaray, ony tanyp-bilude bizder shabandyq tanytyp otyrmyz. Ózining sanaly ghúmyryn býkil týrkilerding birligine arnaghan Mústafanyng últshyldyghyna qayran qalasyn. Birde Germaniyada bilim alyp jýrgen Aytjan Dosanov degen student Mústafany izdep barady. Mәriya apamyz qarapayym student jigitke et asyp, qúrmettep kýtedi. Aytjan agha keterinde Mústafa oghan Germaniyadaghy oqushylargha biraz uaqytqa jeter dep bir sómke aqsha beredi. Alash arysynyng osy bir әreketinen býgingi Qazaq ziyalylary ýlgi alsa jón bolar edi-au. Sondayda Mústafa Shoqaydyng aruaghymen múndasyp, jýregine enbekterinen daua tapqyng keletini bar...

- Mústafa Shoqayúly, Sizding orys otarshyldaryna qarsy kýresken batyl әreketterinizdi bizder maqtanyshpen eske alamyz. Ókinishke qaray, qazirgi kezde kóptegen ziyalylar Siz siyaqty kýreskerlik tanytpay otyr. Sizding oiynyzsha "Ziyaly" dep kimderdi aitugha bolady?
- Últtyq ziyaly dep kimderdi aitamyz? Bir qaraghanda jenil kóringenimen, shyn mәninde búl súraugha dúrys jauap qayyru onay emes. Oqyghan, tәrbie kórgen adamnyng bәrin ziyaly dep atap, ony sol adam ózi tәn bolghan últtyng "últtyq ziyalysy" qataryna qosa beruge bolady dep oilasaq, sózsiz qatelesemiz. Bizdinshe, belgili bir múrat-maqsattardyng sonynda jýrgen jәne sol belgili múrat-maqsattar tóniregine jinalghan oqymystylardy ghana ziyaly dep aitugha bolady. Últtyq ziyalylar qataryna tek óz halqynyng sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik damuyna qaltqysyz qyzmet ete alatyn adamdar ghana kire alady.
Ziyalylardyng mindeti úly da qasiyetti boluy sebepti óte auyr. Halyqty últ dengeyine kóteru, yaghny jeri, suy, qazynasy, tili men dini bir bolghan halyq búqarasyn birlestirip, olardyng sanasyn birtútas sayasi, әleumettik, últtyq sanagha jetkizude úly tarihy mindetting manyzdy bir bóligi ziyalylardyng ýstine jýkteledi.
- Óz sózinizde "halyqty últ dengeyine kóteru" dep qaldynyz. Bazbireuler últtan halyqtyng dengeyi joghary dep oilaydy...
- Ataqty alman filosoftary Kant pen Fihteler: halyq birin-biri jәne ózin-ózi basqara almaytyn, basqalardyng basqaruynda ghana bolatyn tobyrlar. Últ - basqalargha tәueldi bolmaghan, ózining mekemelerine ie jәne ózining birynghay mýddesi bar halyqtar jiyntyghy degen. Filosofiyanyng tújyrymdauynsha, halyq - obekt, últ - subekt.
Dýniyejýzinde ziyalylarsyz últqa ainalghan sayasi, әleumettik halyq búqarasy birligi eshqashan bolghan emes. Sonday-aq, halyq búqarasynan qoldau kórmegen jaghdayda ziyaly qauym eshtene istey almaydy. Halyqty últ dengeyine kóteru, yaghny ony jat ýstemdikting tepkisinen qútqaryp, óz mekemelerine iye, tәuelsiz bir jeke túlghagha ainaldyru syndy negizgi maqsatqa jetu ýshin, últtyq ziyaly qauym men ol ózi tәn bolyp otyrghan halyq búqarasy arasynda bir ortaq sana boluy tiyis. Mine, osy sanany aiqyndau, yaghny halyq tilegin dúrys jәne anyq bir formagha keltiru, atalghan maqsatqa jetu ýshin is pen әreket baghdarlamasyn jasau ziyalylardyng mindeti.
Ziyalylar qauymy ózderining tarihy mindetining mýddesinen shyghuy ýshin ne isteuleri kerek? Álbette, tek jýktelgen mindetterdi atqarumen ghana shúghyldanu jetkiliksiz. Ziyalylar óz halqyna qyzmet etudin, halyqpen ortaq til tabysa biluding neghúrlym tiyimdi joldaryn taba biluleri tiyis.
- Shyghys hәm batys tәlim-tәrbiyesin alghan ziyalylarda qanday aiyrmashylyq bar?
- Batys tәrbiyesin alghan ziyalylarymyzdyng ayanyshty jeri - ruhany jaqtan óz halqyna ógey bolyp qaluy edi. Batys tәrbiyesi kóptegen tuystarymyzdy halqymyzdyng jan-dýniyesine singen, últtyq tarihymyzdyng ón boyynda jatqan "shyghys zerdesinen" aiyrdy. Olar, yaghny Batys tәrbiyesin alghan tuystarymyz basqa jaqtan jinaghan bilimderin óz halqynyng ómirimen (Shyghys zerdesimen) birlestire almady.
Biz, әriyne, búl arada "Shyghys ruhy" degenning ghylymi, filosofiyalyq maghynasyna toqtalyp jatpaymyz. Bizding kýresimiz ýshin osy "shyghys ruhy" "últtyq ruhymyz" boluyn jәne biz qyzmetin atqaryp, tileuin tilep - halqymyzdyng túla boyyn osy shyghys ruhy kernep túrghanyn biluimiz jetkilikti.
Osy orayda óz tarihymyzdyng orys tepkisinde ótken erekshe mynaday bir mysal esime týsip otyr.
Shoqan Ualihannyng tragediyasyn eske alyp ótkim keledi. Shoqan ótken ghasyrdyng ortalarynda, Týrkistan orystar tarapynan jaulap alynghanda ómir sýrgen. Asa daryndy, mol bilimdi kósem bolarlyq dengeyge kóterilgen qyr balasy, orys (Batys) yqpalynda ósti. Ol óz dәuirindegi orystyng ataqtylarymen, mәselen, Dostoevskiymen jaqyn qatynasta boldy.
Shoqan orys ókimetining qúpiya agenti retinde Shyghys Týrkistangha sapar shekti. Týrkistan Sibirine joryq jasap jatqan qanisher orys generaly Chernyaevting qol astynda biraz uaqyt qyzmet atqardy. Múnysy úzaqqa barmady. "Batysshyldyghy" ony óte púshayman jaghdaygha dushar etti. Chernyaevpen qoshtasty. Peterburgqa barudan bas tartyp, qyrgha auylgha ketti.
Bizding ghasyrymyz Shoqan dәuirine qaraghanda mýlde basqa. Shoqan ol kezde jalghyz edi. Jәne onyng aldynda halqyn últ dengeyine kóteru mindeti de túrghan joq bolatyn. Búl mәseleni oidan shygharyp alghan joqpyz. Tarih pen ómir qajeti, oyanghan halyqtyng maghynaly týisinuleri osy bir manyzdy mindetti bizding aldymyzdan shygharyp otyr.
- Býginde kóptegen azamattar, tipti ziyaly qauym ókilderining ózi últshyl boludan ólerdey qorqady. Siz últshyldyqty qalay týsinesiz?
- Últshyldyq iydeyasy - halqymyzdyng jany men jýregi. Últymyz ómir sýrse, ol da ómir sýredi. Búl kýnde bizding bir ghana jolymyz bar. Ol - últty qútqaru joly. Bizding múratymyz - últtyq tәuelsiz Týrkistan. Últshyldyq bizdin, sonyng ishinde mening de, sayasy iydeyalarymyzdyng sony emes, basy. Olay bolsa, bizding barlyq is-qimylymyz óz biyligimizding óz qolymyzgha ótuin qamtamasyz etu túrghysynan jasaluy kerek.
- Siz aityp otyrghan últshyldyqty keybireuler shovinizmmen shatastyruda...
- Bolishevikterding atamekenimizdegi últtyq qozghalysqa qarsy qoldanyp otyrghan eng zalaldy qúraldarynyng biri - bizdi "últtyq shovinizmmen" aiyptauy bolyp tabylady.
Ózining últtyq qúqyghyn az da bolsa qorghaghysy keletin kez kelgen týrkistandyqty bolishevik uzurpatorlary "shovinist", "tónkeris pen proletariattyng satqyny" qataryna jatqyza salady. Osynday týrkistandyqtar partiya mýshesi bolsa, partiyadan alastalysymen ýkim shygharylady da, keri tónkerisshilderge qarsy bolisheviktik tәsilmen oq atugha jany qúmar әuesqoylardyng nysanasyna ainalady.
- Jalpy shovinizm degenning ne nәrse ekenin oqyrmandarymyzgha týsinikti tilmen aityp berinizshi...
- "Shovinizm" dep basqa últtardyng mýddeleri esebinen últshyldyqqa boy úrudy, basqa últtardyng ómirlik mýddelerin tek óz últynyng mýddesi ýshin qúrban etudi aitady. Shovinizmning boy kórsetui ýshin shovinizmmen aiyptalyp otyrghan últ ózi ómir sýrgen elde ýstem oryndy iyemdenui, memlekettik biylikti qolynda ústauy shart.
Olay bolsa týrkistandyqtardy shovinizmmen aiyptau ýshin, eng aldymen, olarda osy aitylghanday alghysharttardyng bar-joghyna nazar audarghan jón bolar edi. Týrkistandyqtardy shovinizm dertine shaldyqtyratyn alghysharttar mýlde joq ekenin birden kesip aitugha tura keledi.
Týrkistanda biyleushi últ - orystar. Sondyqtan әkimshilik te solardyng qolynda. Búryndary búl әkimder jәy ghana orys, úly orys dep atalatyn edi. Qazir olar orys proletariaty, orys tónkerisshil júmysshy-sharualary dep atalady.
Búryn Týrkistan jәne Týrkistan týrikterining últtyq mýddesi Resey men orys halqyna tәueldi edi. Endi býgin atamekenimizding mýddesi kenestik Reseyding tónkeristik ortalyghyna tәueldi.
- Orys shovinizmi bizderge qanshalyqty qauipti?
- Búryn orys shovinizmi jyrtqysh sipattaghy últshyldyq bolatyn. Qazir ol "tónkerisshil shovinizm" týrinde kórinude.
Orystardyng ýstemdigine qarsy kýresip, óz halqyn, atamekenin orystarmen birdey dengeyge kóteru ýshin úmtylyp otyrghan týrkistandyqtardy shovinizmmen aiyptaudyng qisyny bola qoyar ma eken? Áriyne, bolmaydy.
Atamekenimizding últtyq qúqyghy jolynda jýrgizip jatqan kýresimiz tipti, keyde "demokratiyanyng shekarasyn" attap ketken kýnning ózinde eshkim bizdi shovinizmmen aiyptaugha qaqysy joq.
Biz úzaq jyldar boyy zyndanda otyrugha ýkim etilgen kýnәsiz adam siyaqtymyz. Múnday halge dushar bolghan tútqyn qaytken kýnde de zyndannan qútyludyng amalyn qarastyrady. Terezedegi temir tordy kesip tastaugha, zyndan kýzetshisin úryp-jyghugha dayyndalady. Osynday batyl qimyldaryna bola onday adamdy "tam teser úry" nemese "baskeser qaraqshy" dep tanbalau dúrys bolmas edi.
Engelis kezinde Reseydi "halyqtar týrmesi" dep ataghan edi. Resey qazir de halyqtar týrmesi kýiinde qalyp otyr.
- Biylikti qolyna ústap otyrghan últ qana shovinizmdi jýrgize alady deysiz ghoy...
- Mine, sol ýshin de biz orys biyligining barlyq týrine kektene qaraymyz. Onyng tizginin qoldaryna ústap otyrghandargha qarsy kýresip jatyrmyz jәne búdan song da kýrese beretin bolamyz. Múnda túrghan qanday shovinizm boluy mýmkin? Eger biz ózimizding últtyq ýkimetimizdi ornatyp bekemdegen shaghymyzda orystardy jәne basqa shaghyn últtardy Mәskeuding qazir bizdi "proletariat diktaturasy" degen jeleumen ezip otyrghany tәrizdi ezetin bolsaq, mine sol uaqytta ghana bizdi shovinizmmen aiyptau shyndyqqa sәikes keler edi.
Memlekettik biylikti qolynda ústap otyrghan últ qana shovinizmdi jýrgize alady. Ókinishke oray, biz zyndangha tastalghan kinәsiz adamnyng halindemiz. Biz zyndan qojayyndaryna shabuyl jasauymyz, jolymyzdy tazartuymyz lazym. Búl - shovinizm emes. Búl - halqymyzdyn, últtyq múrattary jolyndaghy kýresting tabighy bir kórinisi ghana.
- Bilikti sayasatker retinde aitynyzshy, bizding ózge otar elderden nendey aiyrmashylyghymyz bar?
- Dýniyejýzinde Týrkistannan basqa da kóptegen otar elder bar. Ol jerlerde de ýstem últtyng ozbyrlyghynan jәbir shegip jatqandar az emes. Alayda dәl orystyng otarshyldyq sayasatynday súmdyqtardy tarih әli kórgen joq. Basqalaryn aitpay-aq, tek bolishevikterding eng kóp dәriptegen últtyq aghartu jәne әielder azattyghy degen mәseleler tónireginde olardyng atamekenimizde songhy jyldarda istegen soraqylyqtarynyng jýzden birin ghana kórsetip óteyik. Bolishevikterdi múnday soraqylyqtargha aparghan faktiler bar. Mәselege barudan búryn sol faktorlargha toqtalyp etuge tura keledi.
Halqymyz ben atamekenimizding órkeniyetinde kórnekti ról atqarghan Týrkistannyng algha basar jәditshileri óz retinde әielder mәselesin de úmyt qaldyrmaghan edi. Olar óz basylymy - Týrkistandaghy búqaralyq aqparat qúraldarynda әielder mәselesinen tuyndaytyn mindetterin de kóre bildi. Jәditshiler zamangha baghyp, diny jәne ruhany negizderge sýienip jazghan maqala, ólenderinde halyq aghartu men әielder tendigi mәselelerin ylghy da kóterip otyrdy. Ýlgili qyzdar mektebin ashu, óz ishimizden múghalimderdi jәne basqa da qyzmetshilerdi dayyndau turaly saliqaly pikir aitty.
- Mústafa Shoqayúly, súhbatymyzdyng sonynda jas týrkistandyqtargha aitar amanatynyz bar ma?
- Ártarapta bytyrap jýrgen jas týrkistandyqtardy Týrkistannyng tәuelsizdik múrattary jolyndaghy qasiyetti kýres maydanyna toptastyru - Týrkistan últtyq úiymynyng eng manyzdy jәne mandayaldy mindeti.
Biz mynany úqqanymyz jón. Jas úrpaq shúghyl týrde úiymdasyp, isti óz qoldaryna almayynsha, Týrkistannyng últtyq mәselesi óz sheshimin tappaydy.
Kóterilis - ezilgen halyqtyng ezushilerge qarsy óshpendilik sezimining bir búlqynysy, últtyq jәne tәuelsiz Týrkistannyng ruhy men faktory - jas týrkistandyqtar.
Ei, jas týrkistandyq! Sen ózine jýktelgen qasiyetti mindetting auyrlyghyn jәne jauapkershilikting ýlken ekenin eshqashan esinnen shygharma!

(Materialdar: «Mústafa Shoqay», I-tomynan alyndy).

Serik QÚDAYBERGENÚLY, jurnalist

«Týrkistan» gazeti