Osy jiynda Ministrler kabiynetining mýsheleri ÚBT-ny ótkizu formatyn jetildiru mәselelerin, yaghny osy synaqtyng aldaghy taghdyryn talqygha salghan bolatyn.

Bilim jәne ghylym ministri Erlan Saghadiyev mektep týlekterin kýtetin osy ýlken synaqqa qatysty qoghamda әraluan kózqaras qalyptasqanyn aitty. Búl ministrlikting óz ústanymyn qayta qarauyna týrtki boldy. 

– ÚBT aghymdaghy jyly 13-shi ret ótkizildi. 13 jyldyng ishinde 1,5 million­nan astam bala qatysty. Búl rette ÚBT ózin týlekterding bilimin tәuelsiz baghalaushy retinde de, olargha jana biyikterge kóteriluge mýmkindik beretin ózindik bir «әleumettik lift» retinde de kórsetti. Degenmen ministrlik 10 mynnan astam múghalim, ata-ana, mektep bitiru­shiler, ýkimettik emes úiymdar ókilderi qatysqan qoghamdyq saualnama jýrgiz­gende, ÚBT-gha qatysty óte manyzdy problemalar anyqtaldy, – dedi ministr.
Sonymen, birinshiden, onyng aituyn­sha, qogham ÚBT-ny tek «joghary oqu ornyna týsu emtihany retinde qabyl­day­tyny» belgili boldy. Yaghni, ÚBT «mektep bitiru emtihany retindegi óz funksiyasyn oryndamay» otyr. «Búl testileuge týlekter eshqashan 100 payyz qatysqan emes: jyl sayyn oghan qatys­paytyn oqushylar sany 30 payyzgha jetedi».

Ekinshiden, saualnama «ÚBT-nyng bәsi joghary syn bolyp tabylatynyn, tiyisin­she, onyng sanasy qatpaghan jas óskinderge tym auyr psihologiyalyq salmaq týsiretinin» kórsetken. 

– Osyghan baylanysty bizding miy­nistrlik eki baghytta júmys jýrgizdi. Birinshisi boyynsha emtihandar «mektep bitirushi emtihangha» jәne ÚBT-gha bólindi. Búl jerde ÚBT-ny joghary oqu oryn­daryna týsu emtihany retinde qaldyru úsynylady. Ol memlekettik granttardy bólu jýiesi qyzmetin atqarady. Ekinshisi baghyt boyynsha últtyq birynghay tes­ti­leuding qúrylymy ózgertildi, – degen BGhM basshysy ústazdar, ata-analar qauymymen 30-day kenes ótkizilgenin, reforma solar qorytyndysyna sýiene­tinin qosty.

Osylaysha búrynghy kýidegi ÚBT joyylyp, ministrlik ony qazir eki kezenge ajyratyp tastady: mektep bitiru emtihany rólin «qorytyndy attestasiya» atqarady. Al uniyversiytetterge týskisi keletin týlekter ÚBT-gha qújat tapsyrady. 

Qorytyndy attestasiya mektepterde 5 pәn boyynsha jýrgiziledi: onyng tórteui – mindetti, al bireui – qalauy boyynsha. Ministr búl emtihandy JOO-largha týsuge qúlqy joqtar tapsyratynyn naqtylady: «Sol sebepti búl salada erekshe jana deytindey eshtene joq, barlyghy múghalimderge de, oqushylargha da tanys. Tek bir ózgeris bar: eger búghan deyin súraqtardy oblystyq bilim basqarmalary әzirlese, endi eki pәn boyynsha testilik súraqtardy Últtyq testileu ortalyghy dayyndaytyn bolady. Testilik súraqtar dayyn bolyp qaldy. Biz mektepterde synamalyq testileuge kirisuge dayarmyz» dedi Erlan Kenjeghaliyúly.

Ol ÚBT formaty ózgeretinin mә­limdedi. 

– Búryn týlekter 5 pәn boyynsha 125 súraqqa jauap izdeytin jәne sonyng ishinde 4 pәn boyynsha 100 súraq eskeriletin edi. Al kelesi 2017 jylghy ÚBT formaty boyynsha 120 súraq bolady jәne barlyq 120 súraq eskeriledi dep kózdelude. Eng jogharghy ball – 140 bolady. Sebebi, birden 2 baldan jiigha mýmkindik beretin súraqtar bar. Yaghni, ÚBT aqyryn-aqyryn SAT-qa qaray kóshe beredi, – dedi Bilim jәne ghylym ministri.

Týsindire keteyik, SAT (Scholastic Assessment Test nemese Scholastic Aptitude Test, sholastikalyq qabiletter testi) – jalpy bilim beru jýiesindegi JOO-gha týsetin týlekterge arnalghan amerikalyq testileu týri, ol oqushylardyng bazalyq bilimin, sonday-aq qasang emes, syndarly (kritikalyq) oilau mashyqtaryn tekseruge baghdarlanady. Mysalgha, ondaghy keybir testter talapkerden mәtinning basty iydeyasyn anyqtaudy, qorytyndy jasaudy, sonday-aq maghynasy boyynsha sәikes keletin sózdi tandap, bir sózi týsip qalghan sóilemdi toltyrudy, taghy basqalaryn talap etedi. Qazaqstan birte-birte osyghan keletinge úqsaydy.

E.Saghadiyev testileudi ótkizuge qansha uaqyt bólinetinin de habarlady: ÚBT-gha 3 saghat 30 minut berilmek. Odan ótu baly ózgermepti (120 súraqtan eng kemi 50 ball jii kerek).
– Súraqtar 5 pәn boyynsha qoyylady. Onyng ishinde ýsheui – mindetti, qalghan ekeui – tandaghan mamandyghyna sәikes beyindi pәn. Nәtiyjesinde, otandyq JOO-lardaghy barlyq 175 mamandyq beyindi pәnderi boyynsha 10 kombinasiyagha bólingen. Mysaly, «matematika-fizika» kombinasiyasy boyynsha tapsyrsa, talapker 52 mamandyq arasynan tandaugha, 4 JOO-ny kórsetuge mýmkindigi bolady, – dedi ministr.
ÚBT-nyng búrynghy formatynda «mindetti pәnder» – oqushynyng mektepte oqyghan tili, matematika jәne Qazaqstan tarihy bolatyn. Al úsynylyp otyrghan jana formatta búl sәl ózgeredi: endi «mindetti pәnder» – Matematikalyq sauat­tylyq (matematicheskaya gramot­nosti), Oqu sauattylyghy (gramotnosti chteniya) jәne Qazaqstan tarihy bolady.

BGhM basshysy ózderine birneshe úsynys týskenin bayandady. 

– Eng kóp aitylghany – eki úsynys. Birinshisi – ÚBT-nyng mindetti pәnderi arasynan «Qazaqstan tarihyn» alyp tastau boldy. Óitkeni búl pәn boyynsha emtihan eki ret tapsyrylady: mektepte jәne ÚBT-da. Bizding ministrlikting ústanymy qanday? Biz búl pәndi qaldyru kerek dep sanaymyz. Óitkeni qoghamnyng pikiri boyynsha búl óte manyzdy pәn jәne ÚBT-da ol mindetti týrde bolugha tiyis. Ekinshi úsynys – «Altyn belgi» iyegerlerin jәne әrtýrli oliym­piadalar men bayqaulardyng jenimpazdary men jýldegerlerin ÚBT-dan bosatudy qarastyrady. Biz búl úsynysty da qol­damadyq. Barlyq talapkerler últtyq biryn­ghay testileuden ótui kerek dep sanay­myz – dep týidi ministr Erlan Saghadiyev.
Ótinish qabyldau ÚBT boyynsha 10 nauryz ben 10 mamyr aralyghynda jýredi. Testileu 20 mausymnan 1 shildege deyin ótpek. Qayta tapsyru mýmkindigi bolady, ol 2017 jyldyng 1-8 tamyzynda jәne 2018 jyldyng 5-12 qantary aralyghynda úiymdastyrylady. 

Ýkimet basshysynyng orynbasary Imanghaly Tasmaghambetov múnyng óte manyzdy mәsele ekendigine nazar audartty jәne ministrlikpen, qogham ókilderimen birge, әldeneshe ret jiyn ótkizilgenin, jan-jaqty talqylau jýrgenin rastady.

– Biraq úiymdastyru jaghynan birqatar atqarylatyn sharua әli de bar. Ol júmys­tardy aldaghy uaqytta tolymdy ótkizemiz degen senimdemin. Biz ÚBT-nyng jana formatyn kelesi jyldan bastap ómirge engizuge dayynbyz – dedi viyse-premier.

Premier B.Saghyntaev búl «әrbir otbasygha qatysty mәsele» bolghandyqtan, oghan Ýkimetting mәn-manyz berip otyrghanyn atap kórsetti.

– Endeshe búl jerde eshqanday qatelikke jol beruge bolmaydy. Eger kelesi jyly kirisetin bolsaq, qazirden bastap barlyq mәseleler sheshiluge tiyisti. ÚBT formatyn ózgertsek, ony aiqay-shusyz, joghary úiymdastyrushylyq dengeyde ótkizuimiz qajet, – degen Ýkimet jetekshisi osy baghyttaghy júmystardy baqylaugha aludy óz orynbasary IY.Tasmaghambetovke jýktedi.

Ýkimet kýzde qaralghan «jylytu mau­symyn layyqty ótkizu» mәselesine osy otyrysynda qayta oraluyna tura keldi. «Biylghy qarasha aiynyng asa ayazdy әri qarly boluyna baylanysty birqatar ónirlerde jylu qazandyqtary isten shyghyp, túrghyn ýiler men әleumettik nysandargha jylu beru toqtap túr» dedi Premier. Osyghan oray Qaraghandy obly­synyng әkimi Núrmúhambet Ábdibekov, Qostanay oblysynyng әkimi Arhiymed Múhambetov, ShQO әkimi Danial Ahmetov, SQO әkimi Erik Súltanov, Almaty әkimi Bauyrjan Baybek jәne basqa da ónir basshylarynyng esepteri tyndaldy. Óz sózderinde olar halyqty jylumen qamtu, apattyq jaghdaylardy joy sharalary qabyldanyp jatqanyn mәlim etti. 
Premier-ministr jylu mausymyna dayyn­dyq mәselesi búghan deyin Ýkimet oty­rystarynda birneshe mәrte kóteril­genin, aimaq әkimderi qysqa tolyq dayyn­byz dep bayandaghanyn eske saldy. Ári bar­lyq әkimderge halyqty jylumen qam­­ta­masyz etu barysyn qatang qadaghalaudy tapsyrdy.

«Qúrmetti әriptester, qúrmetti әkimder, qys endi bastaldy jәne jay bastalghan joq. Sol sebepti, jylytu mausymyn óz baqylaularynyzgha aludy, qatal baqylaugha aludy tapsyramyn» dep nyqtaghan B.Saghyntaev ózining birinshi orynbasary A.Maminge osy júmystardy ýilestirudi jýktedi.
Ýkimet otyrysynyng kýn tәrtibi boyyn­sha Ádilet ministri M.Beketaev ziyatkerlik menshik salasyndaghy qoldanystaghy zannamagha ózgerister men tolyqtyrular engizetin jana zang jobasyn tanystyrdy. Onyng biraz janalyghy bar. Mәselen, Qa­zaqstanda tól tauar belgisi zansyz qolda­nyl­ghan qúqyq iyeleri de sol ýshin ótemaqy ala alady. 

Ministrding týsindiruinshe, qazirgi «Av­tor­lyq qúqyq turaly» zang boyynsha avtor­lyq tuyndyny zansyz qoldanghanyna bay­lanysty avtor qúqyq búzushydan óte­m­­aqy óndirip ala alady. Al zang boyynsha tauar belgisining iyesi múnday qúqyqqa ie bola al­maydy. Osyghan baylanysty, Azamattyq kodekske qúqyq búzushydan keltirilgen shyghynnyng ornyna sot bekitetin 500-den 10 000 AEK-ke (20 million tengege) deyingi kólemde nemese zansyz tauar belgisi or­na­tylghan tauardyng qúnynan eki ese ótemaqy talap etu jóninde tauar belgisi iyesining qúqyghy turaly tolyqtyrular engiziledi.

Sonday-aq endi ziyatkerlik menshik nysandaryn saraptau jәne tirkeu rәsimderi «bir tereze» arqyly jýrgiziledi. Qazir Qazaqstanda ótinimderdi jәne sarap­tamalardy qabyldau – saraptama úiymdarynda, al ziyatkerlik menshik salasynyng nysandaryna qúqyqty tirkeu – Ádilet ministrliginde jýrgiziledi. Yaghni, әldebir ónertabys iyesine әr jerge shabylyp, biraz jýgiruge tura keledi. Búl jýgiriste eng qymbat nәrse – uaqyt ketedi. Sol merzimde otandyq innovator ónimin bógde bireuler iyelenip ketui mýmkin jәne múnday oqighalar bolghan. 

Al damyghan elder mýshe EYDÚ ayasynda, atap aitqanda AQSh, Portuga­liya, Japoniya, Shveysariya, Germaniya, Qytay, Koreya elderinde búl júmystar bir vedomstvoda, «bir tereze» qaghidasy arqyly jýzege asyrylady. 

Memleket basshysynyng tapsyrmasyn oryndau maqsatynda jana zang jobasy tauar belgileri jәne ónerkәsiptik menshik nysandary, sonday-aq ziyatkerlik menshik salasyndaghy әkimshilik kedergilerdi azaytpaq. Ádilet ministrligining deregin­she, jana joba barlyghy 12 zannamalyq aktige 188 týzetu engizudi kózdeydi. 

Ayhan Shәrip