Qaraghandylyq diqandardyng biylghy jetistigine kýlli qazaq júrty quanuda. Egemendikting shiyrek ghasyrlyq mereytoyy qarsanynda 1 million tonnadan astam astyq qambagha qúiyldy, - dep jazady "Ortalyq Qazaqstan" gazeti. Búl – janbyrly jaz ben eginshilerimizding eseli enbegining nәtiyjesi dep bileyik. Sonymen qatar, keyingi jyldary Arqa tósindegi tórt týlikting qarasy da artyp keledi. Asyl túqymdy mal ósiruge bet búrghan sharuashylyqtar qatary kóbengde. Ýkimet tarapynan jolgha qoyylghan baghdarlamalardyng arqasynda jergilikti sharualar qoldaghy maldy asyldandyrugha den qongda. Aymaqtaghy auyl sharuashylyghynyng býgingi ayaq alysy turasynda oblystyq auyl sharuashylyghy basqarmasynyng basshysy Yurjan BEKQOJINMEN bolghan әngimeni nazarlarynyzgha úsynghandy jón kórdik.

– nrjan Asanúly, jer emgen aghayynnyng enbegine qaray biyl jaz Arqada jauyn-shashyn mol boldy. Sóitip, diqandar Tәuelsizdikting shiyrek ghasyrlyq jәne oblystyng 80 jyldyq mereytoyyna tolayym tartu jasady. Ángimemizdi osy egin oraghy nauqanynan bastasaq…

– IYә, bizding diqandar biyl óte biyik kórsetkishke qol jetkizdi. Nauqan barysynda 725,7 myng gektar alqaptaghy egin oryldy. Nәtiyjesinde, 1 mln. 14 myng tonna astyq jinaldy. Ortasha týsim – gektaryna 14 sentnerden ainaldy. Býginde búl kórsetkish óte joghary meje retinde tirkelip otyr. Búghan deyin 1979 jyly – gektaryna 13 sentnerden, 2013 jyly – gektaryna 12,6 sentnerden ónim jinalghan edi.

Egin sharuashylyghyndaghy búl joghary kórsetkishke sharuashylyqtardyng jana tehnologiyalardy keninen paydalanuy arqyly qol jetkizildi. Mәselen, ylghal resursyn saqtau tehnologiyasy egistik alqabynyng 580 myng gektarynda nemese 78,3 payyz aumaghynda qoldanyldy. Byltyrghy jylmen salystyrghanda 29,1 myng gektargha artyq.

– Osy orayda mol ónim jinaghan sharuashylyqtardy atap óte alasyz ba?

– Áriyne, tynymsyz tógilgen ter men tabandy enbekting arqasynda kól-kósir ónim alghan sharuashylyqtar barshylyq. Bizding oblystaghy negizgi astyqty audandar – Abay, Osakarov, Núra audandary ekenin bilesiz. Mәselen, Abay audanynda ortasha týsim – 20 sentnerdi, Núra audanynda – 14,2 sentnerdi, Osakarov audanynda – 14,5 sentnerdi kórsetti.

Sharuashylyqtar arasynda Abay audanyndaghy «Maks» sharua qojalyghy gektarynan – 25 sentner, «Astra Agro» JShS gektarynan – 30 sentner ónim aldy. Sonday-aq, Núra audanyndaghy «Shahter» JShS gektaryna – 16,6 sentner, «Qaynar» JShS – 15,1 sentner, Osakarov audanyndaghy «Agrosoyz» JShS – 19 sentner, «Oktyabriskoe» JShS – 18,2 sentner astyq orsa, Qarqaraly audanyndaghy «Jayma» JShS gektaryna – 25 sentner astyq jinady.

– Biyl qar erte týsti. Orylghan astyqty saqtau mәselesi qalay sheshildi? Qyzyldy qar basyp qalmady ma?

– Joq, astyq qar astynda qalghan joq. Oblys boyynsha syiymdylyghy 138,3 myng tonnalyq 4 astyq qabyldau kәsiporny júmys jasaydy. Múnyng barlyghy da tiyisti liysenziyasyn alghan. Búdan bólek, auyl sharuashylyghy tauaryn óndirushilerding bazasynda syiymdylyghy 517,9 myng tonna bolatyn 523 astyq saqtau qoymalary bar.

Sonymen qatar, egin oraghy nauqanynda oblystaghy ún óndirisimen ainalysatyn 12-den astam kәsiporyn astyqtyng qomaqty bóligin satyp aldy. Jәne 22 myng tonna astyq eksportqa jóneltildi.

– Qaraghandy topyraghynda kartop ta jaqsy ósedi ghoy. Biylghy jinalghan ónim kólemi qanshalyqty?

– Biyl 8451 gektar alqaptan 192,4 myng tonna kartop alyndy. Oblys boyynsha kartoptyng ortasha týsimi gektaryna – 228 sentnerdi mejeledi. Al, keybir jekelegen sharuashylyqtar búl mejeden asyp týsti. Atap aitqanda, Abay audanyndaghy «Astra Agro» JShS әr gektardan – 360 sentner, «Shans» sharua qojalyghy – 335 sentner kartop jinasa, Núra audanyndaghy «Shahter» JShS gektarynan – 330 sentner kartop aldy. Búl tizimdi jalghastyra beruge bolady. Men alghashqy lekten kóringenderdi ghana atap otyrmyn.

– «Agrobiznes – 2020» memlekettik baghdarlamasynyng barysyn sóz etsek…

– «Agrobiznes – 2020» baghdarlamasy ayasynda 10 aida oblystaghy agroónerkәsip keshenine 5869,9 mln. tenge qoldau jasaldy. Múnyng arasynda, mal sharuashylyghyna – 2577,3 mln. tenge, egin sharuashylyghyna – 1533,2 mln. tenge bólinse, respublikalyq budjetten 1759,4 mln. tenge qarastyryldy.

Jalpy qúny 6,1 mlrd. tengege damu instituttary arqyly 995 joba nesiyelendirildi. Sonymen qatar, agroónerkәsip kesheninde 66 investisiyalyq joba jýzege asyryluda. Búl maqsatta 55,2 mlrd. tenge júmsaluda.

Kәsipkerlikti qoldau kartasy shenberinde 8 investisiyalyq joba qoldau tapty. Qúny 23,8 mlrd. tengeni qúraghan jobalardyng arqasynda 935 jana júmys orny qúryldy. Múnyng beseui biyl jýzege asady dep kýtilude. Jalpy somasy 3,2 mlrd. tenge júmsalghan jobalar boyynsha 472 júmys orny ashylady.

Mәselen, sәuir aiynda «Korporasiya «Qaraghandy-Nan» JShS bazasynda «Óndiristi keneytu jәne janghyrtu» jobasy iske qosyldy. 608,5 mln. tengege jabdyqtalghan zauytta 34 adam enbekpen qamtyldy. Osynyng nәtiyjesinde, zauyttyng óndiristik quaty 2017 jyly jylyna 3300 tonna makaron ónimderine jetedi.

Biyl «QazAgro» AQ arqyly 5 joba qarjylandyryldy. 3,7 mlrd. tengeni qúraghan jobalar sәtimen iske qosyluda. Biyl 3 joba ayaqtaldy. Qaraghandy qalasyndaghy «Sanguaj» JShS-inde syiymdylyghy 1100 tonna bolatyn kókónis qoymasy (134,8 mln. tenge) túrghyzyldy. Abay audanyndaghy «APH «Saryarqa» JShS-inde 3000 malgha arnalghan bordaqylau alany (710,3 mln. tenge) salynyp, Búqar jyrau audanyndaghy «Karaganda Osetr» JShS-inde tauarlyq bekire balyghyn ósiru isi (583,7 mln. tenge) qolgha alyndy.

Jәne Búqar jyrau audanyndaghy «Jake» sharua qojalyghy men Abay audanyndaghy «Niyaz batyr» óndiristik kooperatiyvinde 3000 malgha arnalghan bordaqylau alany túrghyzyluda.

Sonday-aq, kәsipkerler qarjysy esebinen 51 investisiyalyq joba qoldanysqa engizilude. Múnyng 17-si tabysty júmys isteude. Búl maqsatta 10043,2 mln. tenge júmsaldy.

– Jyldy qorytyndylaugha erterek. Áytse de, jyl basynan beri aimaqtaghy auyl sharuashylyghy tauarlaryn óndirushilerding tarapynan óndirilgen ónim kólemine toqtalyp ótseniz…

– Ótken 10 aida auyl sharuashylyghy boyynsha jalpy ónim kólemi 196,1 mlrd. tengeni qúrady. Byltyrghy jyldyng osy merzimimen salystyrghanda 5,4 payyzgha artyq kórsetkish. Onyng ishinde, 95,5 myng tonna (1,8 payyz) – et, 367,3 myng tonna (7,8 payyz) – sýt, 521,9 mln. dana (0,2 payyz) – júmyrtqa óndirildi.

Iri qara sany 1,2 payyzgha kóbeyip, 482,5 myngha jetti. Sonday-aq, oblys kóleminde 262,5 myng jylqy, 3825,3 myng qús bar.

Biyl oblysta týrli baghyttaghy 12 auyl sharuashylyghy kooperatiyvi qúryldy. Abay audanynda «Askar AS», «Fard+», Búqar jyrau audanynda «Asyl týlik Qaraghandy», Aqtoghay audanynda «Alash Agro», «Bereke-Birlik», Qarqaraly audanynda «Aqtilek», Janaarqa audanynda «Batyr auyly», «Janbolat», Osakarov audanynda «Yakovlev», «Osakarovskiy», Shet audanynda «SPK Birlik», Sәtbaev qalasynda «Úly dala» kooperativteri ashyldy.

– Osy tústan mal sharuashylyghy salasyna qaray oiyssaq… Býginde aimaqtaghy asyl túqymdy mal sharuashylyqtarynyng tynys-tirshiligi qalay? Memleket tarapynan qanday qoldau sharalary jýrgizilude?

– Altyn dәn men tórt týlik – Arqa qúty. Mal sharuashylyghy – oblys ekonomikasynyng negizgi salalarynyng biri bolyp tabylatyn agroónerkәsip sektorynyng eng әleuetti baghyty. Bizding aimaqtaghy auqymdy jayylym jerler men qolayly tabighiy-klimattyq jaghdaylar atalghan salanyng oidaghyday damuyna aitarlyqtay septigin tiygizude. Búl rette asyl túqymdy mal sanyn kóbeytu júmystary qarqynmen qolgha alynuda.

Býginde oblys boyynsha 70 sharuashylyq asyl túqymdy iri qara ósiruge mamandanuda. Búl sharuashylyqtarda 13,5 myng asyl túqymdy iri qara bar. 11 sharuashylyqta – 38,5 myng asyl túqymdy qoy, 10 sharuashylyqta – 3,9 myng asyl túqymdy jylqy, 3 sharuashylyqta – 25,2 bas asyl túqymdy shoshqa tirkelgen.

– Asyl túqymdy sharuashylyq mәrtebesin alghan sharuashylyqtargha qoldau sharalary qalay jýrgizilude?

– Asyl túqymdy mal sharuashylyghyn damytu maqsatynda jyl sayyn memleket tarapynan auqymdy qoldau kórsetilip keledi. Biyl asyl túqymdy mal sharuashylyghyn qoldau maqsatynda jergilikti budjetten 1,6 mlrd. tenge qarastyryldy. Búdan bólek, respublikalyq qazynadan 953,3 mln. tenge subsidiya bólindi.

«Sybagha» baghdarlamasy shenberinde 3165 asyl túqymdy iri qara satyp alyndy. Onyng ishinde, 3021 siyr bolsa, 144-i – búqa. «Qúlan» baghdarlamasy arqyly 2822 jylqy jetkizildi. Al, «Altyn asyq» baghdarlamasymen 5162 qoy alyndy.

Asyl túqymdy sharuashylyqtar búl malynan alynghan tólin satylymgha shyghardy. Barlyghy 3,4 myng mal satyldy. Búl rette aldynghy qatardan kóringen sharuashylyqtardy atap ótsek. Janaarqa audanyndaghy «Eskene», «Janbolat» sharua qojalyqtary, Shet audanyndaghy «Aqshoqy» sharua qojalyghy, Núra audanyndaghy «Qaynar» sharua qojalyghy – iri qara malyn, Janaarqa audanyndaghy «Senim» sharua qojalyghy, «Jenis» JShS, Shet audanyndaghy «Sholaq espe» sharua qojalyghy – jylqyny, Núra audanyndaghy «Otqanjar» JShS, Janaarqa audanyndaghy «Jenis» JShS, Aqtoghay audanyndaghy «Jәmshi» JShS jәne Shet audanyndaghy «Aliysher» sharua qojalyghy qoy malyn taratty.

– Býginde mal etine súranys barshylyq ekeni sózsiz. Tuyndaytyn saual: mal terisin iske jaratu mәselesi kenjelep túrghan joq pa?

– Mal terisin óndeu barysynda kemshilikter bary ras. Biyl 179,9 myng iri mal terisi, 384,7 myng úsaq mal terisi jinaldy.

Iri maldyng terisin satyp alu qazirgi uaqytta jeke kәsipkerler arqyly iske asyp otyr. Al, úsaq maldyng terisin satyp alu júmysy qazirgi uaqytta kenje qaluda. Negizgi sebep – teri óndeu júmysy ekonomikalyq túrghydan qaraghanda orasan shyghyndy talap etedi. Paydasy júmsaghan shyghyndy aqtamaydy. Sonday-aq, óndelgen terini paydalanatyn tigin sheberhanalarynyng bolmauy da әser etude.

Áriyne, auyl sharuashylyghy shiykizatyn óndeu jәne sapaly әri bәsekege qabiletti ónim shygharu – oblys agroónerkәsip keshenining negizgi baghyty bolyp sanalady. Aymaqta atalghan salada 132 kәsiporyn júmys isteydi. Búl kәsiporyndar jylyna qúny 95 mlrd. tenge bolatyn 960 myng tonna ónim óndirip keledi. Ótken 10 ay ishinde óndiris kólemi 83,8 mlrd. tengeni enserdi.

Qantar-qyrkýiek ailary aralyghynda tamaq ónerkәsibine 2829,3 mln. tenge investisiya tartyldy. Býginde oblysta astyq óndeumen – 23, sýt óndeumen – 7, et óndeumen – 40 kompaniya ainalysady.

– «Qys shanandy jaz sayla» degen. Aldaghy kóktemge, egis nauqanyna dayyndyq sharalary qalay jýrgizilude? Josparynyzben bólisseniz…

– Aldaghy jyly da oblystaghy gektardan týsetin ónim shyghymyn arttyryp, egistik kólemin úlghaytu josparlanuda. Dәndi daqyldar alqabyn 789,9 myng gektargha deyin jetkizip, yaghni, 42,4 myng gektargha arttyru kózdelude.

Al, kartop egistigin 8800 gektargha deyin nemese 350 gektargha, kókónis alqabyn 1600 gektargha deyin nemese 150 gektargha úlghaytu maqsaty túr.

Sonymen qatar, kópjyldyq jәne birjyldyq shópterding egistik kólemin arttyru josparlanyp otyr. 2016 jyly kópjyldyq shóp – 34,5 myng gektar, birjyldyq shóp – 8,9 myng gektar boldy.

Jogharyda atalghan maqsattardy oryndau maqsatynda 2017 jylghy kóktemgi egis nauqanyna 86,6 myng tonna dәndi daqyl jәne 26 myng tonna kartop túqymdary saqtaluda.

Sonymen qatar, 2017 jyly maldyng barlyq týrin arttyrugha jospar qúryluda. Iri qara sany – 1,2 payyzgha ósip, 483,9 myngha jetkiziledi. Onyng ishinde, siyr – 1,5 payyzgha (262,5 myn), qoy men eshki – 0,3 payyzgha (999,7 myn), jylqy – 1,4 payyzgha (252,2 myn), shoshqa – 0,5 payyzgha (77,4 myn), qús – 0,6 payyzgha (2474,8 myn) kóbeytudi maqsat etudemiz.

«Sybagha», «Altyn asyq» jәne «Qúlan» memlekettik baghdarlamalary boyynsha asyl túqymdy maldardy satyp alu sharalary keler jyly da әri qaray qarqynmen jalghastyrylady.

Abay audanyndaghy «Niyaz batyr» sharua qojalyghy 3000 myng malgha arnalghan bordaqylau alany men «Bayghoja» sharua qojalyghynda, Búqar jyrau audanyndaghy «Delo-Agro-Aziya» JShS, Núra audanyndaghy «Qoghabaev» sharua qojalyghynda, Osakarov audanynda «Naydorovskoe» JShS-inde, Shet audanyndaghy «Baybala» sharua qojalyghynda bes sýtti-tauarly fermalar qúrylysy ayaqtalady.

Mal sharuashylyghy ónimderining kólemin arttyru kózdelude. Mal eti – 126,5 myng tonna (1,2 payyz), sýt – 415,8 myng tonna (1,5 payyz), júmyrtqa – 536,3 mln. dana (1 payyz) bolady dep kýtilude. Et eksporty 500 tonnany qúraytyn bolady.

539 auyl sharuashylyghy tehnikasy satyp alynady. Búl biyl jetkizilgen tehnikadan 16,9 payyzgha (78 dana) artyq.

Jalpy, 2017 jyly memlekettik qoldau sharalary 17 mlrd. tengening kólemin enserip, auyl sharuashylyghy salasyn damytugha júmsalady dep josparlanyp otyr. Atalghan soma biylghy jyl dengeyimen salystyrghanda 7,5 mlrd. tengege asady.

– Túshymdy da mәndi әngimenizge rahmet.

Súhbattasqan

Núrqanat QANAFIYN

Abai.kz