«Vse schastlivye semiy pohojiy

 drug na druga, kajdaya neschastlivaya

semiya neschastliva po-svoemu…»

                                                           L.Tolstoy.

 «My v nashey semie nikogda ne byly osobenno nejny drug s drugom, — eto ne prinyato u bednyakov…»
Erih Mariya Remark

 

— Tәuirjan, Medetbek, dauystaryndy qattyraq shygharyp jylandar! Búl әkelerinnin  aqtyq sapary. Ybash endi qaytyp ainalyp kelmeydi.

Sheshemning osy bir sózi týsip ketken ensemdi tiktegendey boldy. Qos nemere bauyrymnyng ortasynda tayaqqa sýienip túrghan men ainalama kóz jýgirttim, kónil aityp kelushilerding ayaghy sayabyrlaghan tәrizdi. Bir top әielding ortasynda otyrghan anam birer kýnning ishinde shógip ketken siyaqty. Jylay-jylay eki kózi bylauday bolyp isip ketken. «Búl әkelerinning aqtyq sapary. Ybash endi qaytyp kelmeydi». Osy bir sóz qúlaghymnan keter emes. Eki kýn bel sheshpey soyys maldy әzirlep, kelgen kisilerdi qarsy alyp, әure-sarsanmen jýrgende әkemdi qara jer qoynyna beretinimdi úmytyp ta ketkendeymin. Jylaghym keldi. Ýsh kýn boyy kózden aqqan jas ta tausylghan ba, jylay almadym. Basym men-zen. Tayaqqa sýienip túrsam da tenselip ketem. Ishim órtenip, jýregim syzdap barady. «Qarys jerde qaza bar» degen búrynghynyng sózi sonshalyqty dәl aitylghanyn et-jýregimmen sezindim. Keshe ghana din aman jýrgen әkem endi sórening ýstinde shalqasynan týsip ýiden shyghyp barady. Bayaghyda, jaryqtyq, marqúm әjem: «Ólgen adamnan keseldi jan balasy bolmaydy» deushi edi. Ras eken, sapyrylysqan myna júrtpen sharuasy joq. Aq kebinge oranyp ap qamsyz jatyr. Tәuirjan men Medetbek sýiekting bir jaghynan ústaugha úmtylyp aldygha ozdy. Men kóppen birge sýlderimdi sýiretip, janaza namazgha túrdym. Ákemning kóz júmghanyna әli de sener emespin. Onyng óli denesine jaqyndaghym kelmeydi. Tynyshtyqty imam búzdy.

— Marqúm qanday adam edi? — dedi әdettegidey kópke súrauly jýzben qarap.

— Jaqsy, jaqsy.

Imam otbasymyzdyng eng ýlkeni Aldash aghamdy qasyna shaqyryp:

— Ua, jamaghat, marqúm Ybyray Aqtanúlynyng qaryzy bar ma edi?  Adam balasy Allanyng aldyna qaryzsyz barghany lәzim. Ol ýshin Jaratqannyng aldynda jauapqa tartylady. Eger bar bolsa, aitynyzdar. Úly Aldash qaytarady. Aldash, qaytarasyng ghoy?, — dep endi aghama búryldy. Ol jaq ashpay, basyn iyzedi.

— Joq, joq — dep jerleuge jinalghan júrt birauyzdan jauap qayyrdy. Janaza namazy óz sharty boyynsha bel býgilmey oqyldy. Namaz sonynda әielder jaghy dauys shyghardy. Biz ýnsiz, kilemge oralghan әkemning sýiegin kólikke salyp, qorymgha qaray tarttyq. Kimning aitqany esimde joq. Maghan aqymgha týsip, әkemning endi jatar jerin kóru kerektigi aityldy. Ýnireygen suyq kórge týsuge jýregim daualamady. Ol týgili qabirshilerge de jaqynday alar emespin. Aldash ta ol jaqqa ayaghyn baspaydy.  Qabirge әkemning jiyeni Jenis týsip, taghy da bir-eki jigitting kómegimen naghashysyn endigi ornyna óz qolymen jayghastyrdy. Alys-jaqynnan kelgen aghayyn, dos-jaran men kórshi-qolang topyraq salyp, molda qúranyn oqydy. Artynsha taghy da  jinalghandar ortasynan aqsaqaly bar, qarasaqaly bar, kezek-kezek suyrylyp shyghyp, dúghalaryn baghyshtap jatty. Sol kezde ghana ómirimde alghash ret ózimning Qúran oqy almaytynyma ishtey qatty nalydym. Imam kópting ortasynda túryp uaghyzyn aitugha kóshti. Keybireuler ýnsiz bas shúlghyp tyndap túrsa, endi bireuler toptan bólinip, ózara әngime dýken qúra bastaghan. Shetkerek shyghyp shylym tútatqandar da bar. Qabirshiler jaghy bolsa, әke qabirining topyraghyn retke keltire jinap, uaqytsha qorshaularyn ýnsiz ornatyp jatyr. Moldanyng tura janynda sýrensiz kýide bir nýktege maqsatsyz qadalyp qarap túrghan naghashym Núrlangha kózim týsip ketti. Qos janarynan taram-taram jas aghyp túr. Ákem naghashymnyng atyn atamay Nýrken, Nýrkentay deushi edi. «Nýrken baldyz emes, tughan inimdey bolyp ketti ghoy» dep otyratyn. Ýige kelse, baladay quanyp, qúraq úsha kýtushi edi. Nege ekenin bilmeymin, naghashylaryma suyqtau óstim. Endi qazir maghan Núrlan naghashymnan artyq jan joq siyaqty. Ishim jylyp, jaqsy kórip kettim. Janarymnan qalay jas shyqqanyn da bayqamay qaldym. Ony jýgirip baryp qúshaqtay alyp, aighaylap bozdap jibergim-aq keledi. Mendegi qayghymen bólisip túrghan jahandaghy jalghyz jan sol kisi siyaqty.

Ákemning jetisi men qyrqy bolatyn kýn habarlanghan song júrt qonaqasyna qaray jyljydy. Molda Aldash ekeumizdi alyp qalyp, taghy da Qúran oqydy. Bet sipap, biz de ýige qaray bet týzep kelemiz.  Agham moldamen jeke әngimege kóship, endi atqarylar sharualardyng jón-joralghysyn aityp kele jatqanday. Men artta birer qadam qalyp kelem. Artyma qaray berem, qaray berem. Sәuirding әli de salqyny  bar, bayau jelimen «Qarash, meni jalghyz qalay tastap barasyn?» degen әkemning dauysy qúlaghyma jetkendey. Tu syrtymnan әkem maghan  qadala qarap, janarymen jalyna «meni alyp ket» deytin siyaqty. IYә, tura auruhana tósegindegi jalynyshty keyippen. Nege sol kezde alyp ketpedim eken? Nege? Dәriger: «Insulit onay emes. Aqyl-esi dúrys bolghanymen tilden aiyrylghan. Oiyn jetkize almay, soghan ishtey uayymdap, psihikasy búzylghan. Ýide kýte almaysyz. Alyp ketpeysiz» degenge nege tez kóne saldym. Jas baladay menen meyirim kýtip qarap edi. Me-me-n ap-ap ke-ke — dep, sol qolymen esik jaqty núsqay bergen-di, núsqay bergen-di.  Tósekke tanylghan ong qolyn kórsetip, eki iyghyn selkildetti. Túrghysy kelip, qayta-qayta basyn kóterdi. Aqyry shyday almay eki kózine erik berdi. Ózining dәrmensiz kýiine moyynsúnyp jylady. Ómirimde birinshi ret әkemning jylaghanyn kórdim. IYә, birinshi ret. Bir jylda sheshesi men eki birdey inisin jerlegende de kóz jasyn kórsetpegen edi. Auyr kýrsinip qoyyp, tek onasha ózimen-ózi  jýrdi. Onsyz da birtogha, sózge sarang kókem sol kezde kisikiyiktenip  ketken-di.  Auyr qazagha qasqayyp túrdy. Ishtey tyndy. Qatyn, bala-shaghasynyng aldynda mayrylmady. Qayghysy ishine týsip ketse kerek, aragha eki jyl salyp, jýrekpen auruhanagha týskende de ensesin tiktep alghan. Búl joly kýsh-jigerining tausylghanyn, sanauly saghatynyng qalghanyn sezdi me, әlde «Qarash-au, men de et pen sýiekten jaratylghanmyn. Myna aurugha shydar emespin. Qayranym tausylyp barady. Ólsem óz shanyraghymda óleyin, meni alyp ket» degendi aita almaghan syndy. Borday ezildi.

— Kóke, әli-aq sauyghyp ketesin, — dep sabyr saqtap túrghan men de shyday almadym. Jýzimdi ystyq jas juyp ketti.

— Kóke, sen jylasan, biz qaytpekpiz?! Jylamashy. Sen bizding qorghanymyz emessing be! Jazylyp ketesin. Men seni kerek bolsa, Qytaygha aparyp emdetemin. Nemerelering Sapar, Sanat, Beknar, Aybolat, Mirjaqyptyng toyynda otyrasyn.

Ajalmen alysyp jatqan adamgha jiger beruding ornyna solyghymdy basa almay túrghan myna túrysym dәrigerge únamady. Meni sýirep dәlizge shygharyp:

— Bauyrym, búnyng ne?

— …

— Qinalyp jatqan auru adamnyng kónilin bosatyp. Ol kisige tynyshtyq kerek. Qazirgi jaghdayy týsinikti. Keshe ghana sau edim. Maghan ne boldy dep  jaghdaydy týsine almay jatyr.  Ákenizdi uayymdatpau kerek.

— Ákem ózi de dәriger. Jýregi bayaghydan auyratyn. Profilaktika retinde jatqan edi. Sizderge kelgenine ýsh-aq kýn boldy emes pe? Qalay ghana insulit alghan?

Óz-ózime әreng kelip, dәrigerge qaradym.

— Jeksenbi kýni insulit alghan eken. Men ol kezde júmysta bolmadym. Kezekshilik etken dәriger әli kelmedi. Anyq-qanyghyn sol kisi kelgesin anyqtaymyn. Medbiykelerding aituynsha ayaqasty qan qysymy kóterilip ketken. Aua-rayynyng da әseri boluy mýmkin.

— Endi bizden qanday kómek kerek? Qandayda bir dәri-dәrmekter qajet shyghar? — dedim kózimning jasyn sýrtip jatyp.

— Ázirge eshtene kerek emes. Erteng ananyzdy alyp keliniz. Basqa tughan-tuystary kelmesin. Ákeniz kónili bosap, qinalyp qalady. Siz endi eki-ýsh kýnnen keyin palatasyna bir-aq kiriniz.

— Ýige alyp ket dep otyr ghoy.

— Ýige alyp ketip ne isteysiz? Ákenizding betine qarap otyrasyz ba? Mynda bizding baqylauymyzda bolady.

— Qaytqysy kep túr emes pe?

— Qalay týsinbeysiz, әkeniz insulit aldy. Miyna qan shapshyghan. On uje kaleka.

Dәrigerding dausy búl joly qatty shyghyp ketti. Ákem jatqan palatanyng manayyn ainalshyqtap biraz uaqyt jýrip, әreng degende auruhanadan shyqtym. Átten-ay. Nege dәrigerding tilin aldym eken? Ákemdi ýige alyp kelgenimde, bәlkim, bala-shaghasynyng ortasynda jazylyp keter me edi? Tym bolmasa, songhy sózin estir edim ghoy…

Ayaq-qolymdy tym auyr sezine ilbip basyp, basym salbyrap ýige kirdim. Jabyrqaghan jýzim jaman habardy sezdirse kerek, jaybaraqat otyrghan әielim men úlym mening týrimdi kórip, ýreylenip ýrpiyip qaldy.

— Qarash, tynyshtyq pa? Ákene birdene boldy ma? — Maghan ýide súraq qoigha tek sheshemning ghana shamasy jetti. Birden til qatugha qauqar joq. Kókiregim qars aiyryla kýrsinip, divangha kelip sylq etip otyra qaldym. — Ói, әkesi ólgendi de estirtedi ghoy. Aytsanshy. Ákeng ólip qaldy ma? — dedi sheshem degbiri qashyp. Men bolghan jaghdaydy ret-retimen bayandap berdim.

— Boldy! Keudendi kóter, Qarash. Ólimnen qashyp qútylghan eshkim joq.  Dәm-túzy tausylsa qúdayyna barar. Jetpiske kelip qalghan әkeng insulittan sauyghyp túryp ketui neghaybyl. Qinalyp, tósek tartyp jatqansha, qúdayyna barsyn. Ya, Alla, qidym, qidym. Qinamay alatyn bolsan, janyn al. — Sózin jigerli bastaghan anamnyng dausy dirildep, keudesin óksik qysyp ketti.

Erteninde әkemdi emdetuge tәuir auruhana izdep Almatygha shyqtym. Insulit bólimi tek Qalqaman auruhanasynda eken. Qala irgesinde túrsaq ta, oblysqa qaraghan song búl auruhanagha aqyly týrde de jatqyzu mýmkin bolmay shyqty. Aragha eki kýn salyp, tanys-tamyrlar arqyly búl sharua da retteldi. Biraq  ýlgere almadym. Auyr nauqastardy tasymaldaytyn arnayy kólikti alyp, Boraldaygha alyp-úshyp jetkenimde dәriger «kókenning jan tapsyrghanyna bir saghat boldy» dep qaraly habarmen qarsy aldy. Jalma-jan jansaqtau bólimine kirip bardym. Ólimmen ýsh tәulik boyy alysqan әkem beyne bir úiyqtap jatqanday. Sol bayaghy qalpy. Eti aghyp ketpegen. Tek jýzining bozarghany bolmasa.

— Áke, túrshy. Túrshy, — dedim aighaylap, jansaqtau bólimin basyma kóterip. Ákem «Endi meni alyp ketpey osynda qaldyryp ketseng de óz erkin» dep meni jazalap jatqanday kórindi.

— Sabyr saqta, bauyrym, — dedi dәriger tu syrtymnan kelip, qolyn iyghyma qoyyp. — Jýreginen infarkt alghan adam ghoy. Jýregi shydamady. Osydan bir jarym saghat búryn jýrek soghysy bayaulady. Arnayy qúrylghy arqyly ajaldan arashalamaq edik, elektr jaryghy sónip, týk te jasay almadyq. Bekem bol! Taghy eki aq halatty adam kelip meni jetektep tysqa alyp shyqty. Olar maghan tis jaryp, esh nәrse aitpady. Tek jasy eluler shamasyndaghy biday óndi, orta boyly tolyqtau kelgen medbiyke kelip:

— Sen Qarashsyng ba? — dedi. Sóileuge múrsham joq. Basymdy shúlghydym. — Ákeniz týnde azdap tilge kelip edi. Sizding atynyzdy qayta-qayta atap shaqyrdy. Imany joldas bolsyn! — dep jýrip ketti. «Ákem ne aitqysy keldi eken?»

 

*  *  *

Áskery shatyrdyng ishinde asqa den qoyghan qaraqúrym el aldaryna    qoyylghan dәmnen iship-jep otyr. Alystan kelgen qúda-jekjattar men tuys-tumalar alghashqylardyng qatarynda sóz alyp, bizding otbasymyzgha kónil bildirude. Toy bolmaghasyn, dastarhan asta-tók bolsa da, kópshilikting tamaqqa tәbeti ashyla qoymady. Jastar jaghy túrugha dayyn ekendikterin ýstelge qol sozbay anghartsa, ýlkender jaghy dastarhannan qoldary jetkenderdi dorbalaryna salyp, bet sipar uaqyttyng tayap qalghanynan habar berdi. Jinalghan qauym artynyp-tartynyp bolghasyn tórdegi imam Qúranyn oqyp bolyp, sóz tizginin aldy.

— Ayghyz apa, Aldash, Qarash bauyrlarym, taghy da sizderge qayghyryp, ózimning jәne myna jamaghattyng atynan kónil aitamyn. «Tas týsken jerine auyr» degen. Uaqyt — emshi, jan jarasyn ózi jazar. Ybyray atamyz jaqsy adam bolatyn. Payghambar jasynan asyp dýnie salyp otyr. Áriyne, әli de ghúmyr keshkende ghoy deymiz. Endi ol kisi sýrmegen ómirdi Alla taghala artynda qalghan bala-shaghasyna bersin. Qiyn kýnderi sýieu bolatyn aghayyn-tuys kerek. Mine, barlyghymyz sol ýshin osynda jinalyp keldik. Qayghyny bólisuge. Qala irgesinde túrsaq ta bizding Aqkemer auylynda birlik joq emes. Osy eldimekenge Qazaqstanymyzdyng әr tarapynan kelsek te bir atanyng balasyndaymyz. Qara jamylyp otyrghan otbasynyng qayghysyna ortaqtasyp kelgen barshanyzgha taghy da myng da bir raqmet. Alla әr izgi isterinizge sauaptan jazsyn. Jaratqan iyemiz yntymaghymyzdan aiyrmasyn. El ishi tynysh, kóp últty memleketimizde tek toy bolsyn. Baghana atamyzdy jerleu kezinde aittym. Estimegender bolsa qaytalayyn. Marqúmnyng jetisi osy aidyng jiyrma tórti beriledi. Qyrqy mamyr aiynyng jiyrma jetisine týsip túr. Qasiyetti júma kýnge keledi. Búl da bir Alla taghalanyng sharapaty shyghar, — dep molda sózin týiindedi.

Tysqa shyghugha ynghaylanghan júrtty maghan belgisiz bir dauys toqtatty.

— Ua, músylman bauyrlar! Bizding qazaqqa qúday kisi ólgende, ya bolmasa, týs kórgende kerek. Qazir keybireuler, tipti, týsterin kafirlerding goroskoby arqyly joryp әlek. Osynday qaza kezinde asyl dinimiz islam jayly aitpasaq, qay jerde aitamyz. Búl ólim arqyly ajaldyng bizge de jetetinin rahman iyemiz bildirip otyr emes pe. Sondyqtan sәl sabyr saqtanyzdar. «Músylmannyng eng birinshi qaruy — sabyr» degen. Az-kem bilgenimizdi aitayyq. Óz bilgenindi músylman bauyrlarymyzben bólispesek, kýnә bolady, — dep engezerdey, múrty joq, qaba saqaldy beysauyt adam syrtqa asyqqandardy tejedi. Kópshilik ishinen sóz jorghasyn taypaltqan búl qay sheshen dep jaqtyrmay qaraghandar boldy. Shyn yqylasymen nazaryn  búrghandar da  tabylyp jatty. Júrtty bir tynyshtaltyp alghan әlgi jigit sózin sabaqtay jóneldi. — Bizding qazaq ólimge kelgende әlsiz. Jylap-syqtauymyz kóp. Qaytalap aitam, sabyr qylu kerek. Bizdi topyraqtan jaratqan Alla topyraqqa ózi ainaldyrady. Erte ketti, azdap bolsa ómir sýre túrghanda ghoy dep kýpirlik etuge bolmas. Ol Allanyng qalauy. Oghan qarsy shyghamyz ba?! Adam balasy bolghasyn alady da  janymyzdy. Eger tasbaqaday ýsh jýz jyl jasatsa, qayter ek. Onda jәndik bolghanymyz da. Onday úzaq ómirden ne mәn qalady. Bizding kisi ólgen ýide týtin shygharyp, saltanatty meyramgha dayyndalghanday bay dastarhan jayatynymyz — ainalyp kelgende búrys. Ólgen adamdy әulie etip bastaryna mazar ornatamyz. Mazasyn alyp, ziratyna bara beremiz. Áruaghyna siynyp. Búnyng barlyghy dinge qayshy. Tirisinde әkemizdi syilamaymyz. Tilin almaymyz. Oryssha aitqanda tek problemalarymyzdy aitamyz. Tipti, qol kóteremiz. Ólgesin «Ákem әulie kisi edi. Ákem keremet adam edi» dep júrtqa maqtanyp, jyl sayyn toghyz duangha sauyn aitqanday jýzdegen adamgha kól-kósir etip dastarhan jasap, jaqsy atty bolamyz.

Shu degende sózin bayau bastaghan uaghyz aitushy adam qolyn ondy-soldy sermey, keudesine týsken saqaly jelp-jelp etip shaptyghyp ketti. Men onyng búdan ary ne degenin estigenim joq. «Tirisinde әkemizdi syilamaymyz. Tilin almaymyz. Tipti, qol kóteremiz» degen sózi qúlaghymda qalyp qoydy. Jәne osy aitqandary qayta-qayta janghyryp maghan estile berdi, estile berdi. Qylmysy әshkerelengen adamday ainalama úrlana kóz jýgirtem. Áyel ataulynyng sumandaghan sýiir tilderine iligip, al erkek bitken: «Qarash, tirisinde qadirine jetpegen әkendi nemenene jetisip joqtap otyrsyn?» dep  maghan qadala qaraytyn siyaqty.

 

*  *  *

Ásemdi, qyzy ekeuin, tósek-ornymen Taldyqorghannan kóshirip alyp kelgen kýni әkem ýige sirkesi su kótermey kirdi. Ádette sabyrly, qabaq shytudy bilmeytin jan edi. Búl joly mýldem basqa adamgha ainalghanday әser qaldyrdy. Bolmaytyn nәrsege úrysyp, manday terisi jiyrylyp bir jazylmay-aq qoydy. Sheshem: — E-e-e, namystanyp jýr ghoy. Qyzynyng qaytyp kelgenine. Er azamat bolghasyn namystanbay qaytsin, — dep, shalynyng shәlkes minezin juyp-shayghan. Kókem kóbine kókeyde jýrgen dýniyesin araq ishkende ghana shygharatyn. Aqannyng qyzuymen bir kýni ishtegisin aqtardy-ay kep. Júmystan sharshap kelip, tamaghymdy iship alyp, jastyghyma jantaygham.  Ata-anamnyng úrysy úiqymdy qashyryp, kózimdi ilgizbedi.

— Áy, qatyn, mine, qyzyng ajyrasyp kelip otyr. Jer-kókke masqaralap. Sen sonyng barghan sayyn mazasyn alatynsyn. Kýieuing týk tappaydy, týk tappaydy  dep. Endi, mine, kelgenine bir ay endi toldy. Jaqtyrmay jýrsin.

— Nemene? Olardy men ajyrastyryppyn ba? Sening qyzyng deydi ghoy. Men Ásemdi tórkinimnen alyp kelgendey sóileuin qarashy. Jaqtyrmaysyng dep qoyady. Taldyqorghannan kelgeli qabaghynnan qar jauyp, kirpigine múz qatyp,  jaqtyrmay jýrgen ózin. Men bar bolghany jata bermey, ýiding sharuasyn  iste dedim. Endi, nemene, eki ayaghyn taltaytyp jatqyzyp qoyamyz ba?

— Bir sózdi myng sóz etpeshi. Sen dúrys tәrbie bere almadyn!

— Oi, Alla, men kinәli ekenmin ghoy. Barlyghyna sheshesi men qyzy kinәli eken ghoy. Áyeldi birinshi kýnnen erkek ústaydy.

— Áyeldi eri ústamaydy, ary ústaydy.

—Danyshpansymashy. — Sheshem tyjyryna jauap qatty.

— Danyshpansimyn. IYә, ary ústaydy. Sen qyzynnan súramadyng ba ne ýshin airylysqanyn. Kýieuining kózine shóp salghan. Bir emes! Múhtar: «Agha, qyzynyzdy keshirdim. Otbasyn saqtayyq dedim. Kónbedi. Ýige túrmay ketti» degende kirerge tesik tappadym.

Anam әkemning sózin sonyna deyin aitqyzbay, qarsy shyqty.

— Ói, kóksau, alqash! Endi maghan ne qyl deysin? Áyeldi ary ústaydy. Sen tәrbie bermeding deydi ghoy. Jeligi basylmasa saghan tartqan. Senen kórgen ónegesi. Sen ózi qyrym-syrymdy qúrttyng emes pe? Oibay emdeluim kerek dep kezinde Qyrymda ýsh ay qydyryp, sayran salyp eding ghoy. Artynnan jýrgen qatyndarynnyng haty kelgen. Sonyng bәrin úmytyp qalghansyng ba?

Kelesi bólmede men syqyldy bәrin estip jatqan Ásem ornynan túryp, әke-sheshemning arasyna kiylikti.

— Papa, chto ya tebe meshaiy? Men Múhtarmen túrghanda kerek boldym. Al qazir kerek emespin be?

— Bar ornyna jat, — dedi әkem búiyra.

— Qalay jatam? Vy na vesi dom orete. Sen biz ýshin ne jasadyn? Elding әkeleri balalaryn oqytty. Ýy alyp berdi. Men óz kýshimmen oqugha týstim. Stiypendiyama senderge azyq-týlik tasydym.

— Ói, búl alqash ol jaqsylyqtaryndy bilmeydi. Araq әkep bergeninde úmytpaytyn edi. — Sheshem әpkemdi qostay ketti.

— Men de әke-sheshemning kómeginsiz oqu oqygham. Basymdy qatyrmay, bar ornyna jat. Ákem búl joly zildene  til qatty.

— Búl menimen salghylasyp edi. Endi qyzymen úrysady. Osy ýiding qatyny men emes, sensin, Ybyray. Bar, qora jaqqa tyqqan araghyndy iship kel, — dep apam irkildi.

— Qysqasy, Ásem, sen búl ýiden ket. Ketken qyzsyn. Bar da óz kýnindi ózing kór.

Sheshem  búl joly da әpkemdi jaqtay sóiledi.

— Qayda ketedi? Eshqayda da barmaydy. Ishime syighan bala syrtyma da syyady. Men endi bala tappaymyn.

— Syrtyna syimady. Barsyn.

— Alqash. Sendey әke bolghansha, bolmaghany jaqsy. Ól, ól! — Ásemning shynghyra shyqqan dauysy qúlaqqa ashy estildi. Sheshesine bireudin  qoly tiydi dep qaldy ma, on jastaghy jiyenim Gýlnaz shyryldap kelip anasyn bas saldy. Ol da úiyqtamaghan ghoy. Qaytip úiyqtasyn.

— Mama, papama qaytayyqshy, — dep kemsendep ótine bastady.

— Áke, boldy endi qoyynyz. Erteng de uaqyt bar. Dastarhan basynda beybit otyryp sóilesuge bolady ghoy… — Búl janjaldy basu ýshin  týpki ýige men de keldim.

— Óz bólmene bar, — dedi kókem endi jetpegeni sen eding degendey suyq jýzin maghan búryp.

— Ákeng maskýnem ghoy. Miyn araq jep qoyghan. Búghan balanyng da, basqanyng da sózi ótpeydi. Qaydaghy erten? Sau kezinde mylqau emes pe. Endi tangha sóileydi. Qúday bar bolsa, jaghyng qarysyp qalsyn, jaghyn, alqash iyt.

Búl sózge әkem qatty ashulandy. Kózderi qos auyz myltyqtyng únghysynday jansyz suyq. Jonyn kýjireyte qaharlanyp, sheshemdi  qúlaq shekeden perip jiberdi.

— Oibay, — dep anam bajyldap qoya berdi. — Jas kýnimde tayaq jegenim az bolghanday qartayghanda da tayaq jedim ghoy.

Ásem qarap túrmay, әkeme úmtyldy. Gýlnaz shyryldap jylap jiberdi.

— Qarash, ne qarap túrsyn. Qazir búl belogoryachka әpkendi óltiruden tayynbaydy, — dep aighay saldy. Ákemmen jaghalasyp jatqan Ásemdi jolymnan ysyryp tastap, kókemdi keude túsynan qoyyp qaldym. Shatqayaqtap baryp, әkem tósegine jyghyldy. Kýtkenim osy degendey apam qúlap jatqan jarynyng betin tyrnaghymen osyp-osyp jiberdi. Ákemning betin qan juyp ketti.

— Malghún ekensin, Qarash, malghún ekensin, — dedi әkem tisin shyqyrlata. — Sen, qatyn, balamdy ózime aidap saldyng ghoy. Túra túryndar, erteng Aldash kelsin, sazaylaryndy berem.  Ákem sol jatqannan túrmady. Al sheshem men әpkem bolsa ortalaryna Gýlnazdy alyp shýiirkelesip otyryp úzaq shәy ishti. Men týnimen úiyqtay almadym. Tanerteng bólmemnen mysyqtabandap shyqsam, sheshem as ýide ydys-ayaqty syldyrlatyp, bir nәrse istep jýr eken.

— Kókem qalay, — deymin sybyrlap.

— Qalay bolushy edi? Jas bosanghan qatyn siyaqty boda-bodasy shyghyp, ynyrsyp terlep  jatyr. Shalabyn dayyndap bermesem, — deydi jýre jauap qatyp. Tanghy asqa da qaraylamay júmysqa qaray asyqtym.

— Qarashtay, әkeng keshe mas bolghan. Esinde eshtene joq. Orazandy ashyp ketsenshi, — dep sheshem artymnan ere shyqty. Men keri búrylmadym.

 

*  *  *

Kýn ekintige aughanda kónil aita kelgender úzaq qoshtaspay, júrt ayaghy siyrey bastaghan. Kózimizdi Betpaqtyng dalasynday qúrghatyp, sary auruday sozylghan ýsh kýn, ýsh týn artta qaldy. Eng ýlken әpkem Leker, men, sheshem — ýsheumiz ýide onasha otyrmyz. Syrtta isteytin sharuang joq pa degendey sheshem әpkeme synay tanytqanymen Leker kópten kórmegen aghayyndardyng janalyghymen bólisip, ornynan qozghala qoymady. Ár nәrseni bir aityp, qasymyzdan keter emes.

— Álgi, Ásem ne istep jýr? Ákesi ólgende jylamay, toygha kelgendey shyrttay kiyinip, beti-basyn boyap alghan. Úyalghanym-ay. Auyldan kelgender ósektep ketti-au. Ózi senderge kómektesti me?

Anam qyzynyng әngimesin ýzip, oghan saual tastady.

— E-e-e, qoyshy sony. Jýrgen baghana bir nәrse jasaghanday bolyp. Gýlnazgha juylghan tarelkalardy tasy degen em. «Mening qyzymda neng bar. Óz balandy júmsa» dep betten ala týsti. Júrttan úyalghanymnan tilimdi tistedim. Qaytem endi.

— Ói, onyng qyzy da onbaghan. Boyjetip qalghan qyz emes pe. Áje kómekteseyin be dep bir aitpaydy ghoy. Ákesi ólip jatqanda ýige kimdi ertip kelgen? Boyy iyghynan keletin qaryny qabaqtay eken. Tayyn ertken biyedey jýrushi edi. Endi qasyna domalandatyp  qaraqonyzday bireudi tauyp alghany.

Leker әrmen qaray kóp bógelmesten  ilip alyp ketti:

— Oi, mama, ya Asema voobshe ne poymu. Ótkende maghan bir oryspen keldi. Aty Kolya eken. Ekeui de qyzyp alghan. Ýilenemiz degen bolatyn.

Leker bauyryn jazyp, úzaghynan endi siltemek edi, sheshem «e-e-e, bayaghyda bir hannyng qyzy qyryq baygha tiyip, qyryq birinshi ret túrmys qúrghanda aqyly jer jahangha taraghan ghúlamany dýniyege әkelipti. Búnyng da baghy ashylar» dep әpkemning sózin ýzip tastady. Ýige aptyghyn basa almay, alyp-úshyp, menen eki jas ýlken tete әpkem Qamar kirip keldi.

— Klettegi shkafta túrghan jarty paket kәmpitti tappay qoydyq. Izdemegen jerimiz qalmady.

Endi qayttik degendey Qamar ýsheumizge jaltaq-jaltaq qaraydy. «Qazynamyzgha bir antúrghan qol saldy, senderdiki ne beyqamdyq?» degendey jazghyru da bar jýzinde.

— Myna kórshi Halima qatyn úry ittey timiskilenip jýredi, sol alghan shyghar. — Sheshemning sózi senimdi shyqty.

— Masqara kisi ólgen ýiden úrlap ne kórinipti? — dep Leker betin shymshydy.

— Baryp alyp keleyin be? — dedi Qamar lezde sheshim qabyldap.

— Sender aman bolyndar. Sol qayyrshy qatyngha sadaqa bolsyn! Jarty paket kәmpitke bayyp ketkenin kóreyik. Barmay-aq  qoy. — Sheshemning búl sózine «jә, bopty»  degendey synay tanytyp, Qamar tysqa shyghyp ketti. Onyng izin ala bireu sýiretip alyp kelgendey ayaghyn algha auyr әreng basyp, bólmege Bәtimash endi.

— Apa, Aqqyz tәtem jarty qazy súrap túr. Kónil aityp keletin kórshi-qolang bar deydi. — Bәtimashtyng dauysy sharshanqy  shyqty.

— Pisken qazy qalmaghan ba? — Sheshem jýzin Lekerge audardy.

—Týk te qalmady. Kelgen júrt jegenin jep, jemegenin  sypyryp-siyryp alyp ketti.

Sheshem Bәtimashqa:

— Balam-au, kiletting kilti mende emes qoy. Zyliqa tәtennen alyp ber.

—Tәtemning bergisi joq. Aghamnyng әli jetisi, qyrqysy bar. Beretin qazym joq dedi.

— Zyliqanyng onysy jón eken. Erteng de kelimdi­-ketimdi kisiler bar. Birnәrse qylyp renjitpey, shygharyp salyndar. Meni súrasa, úiyqtap qaldy dep aitarsyn. Aytpaqshy, qatyndar bauyrsaqty ayamay pisiripti ghoy. Beker qatyp qalady. Aqqyzgha molyraq etip salyp ber.

Bәtimash bәrin úqtym degendey basyn iyzedi de kelgen jaghyna bet týzedi.

— Osy sizding Aqqyz siniliniz ýnemi tilenip jýredi, iyә, mama. — Leker naghashy apayymyzdy jazghyra jóneldi.

— Bar kezinde de sonday edi. Joq, joq dep otyratyn. Qúday peyili tar adamdy ondyrsyn ba? Qazir týksiz qaldy ghoy. Qúday bireuge alaqan jaydyrmasyn de.

— Dúrys aitasyn, mama. Biraq, biz  әkemizdi jerlep, qara jamylyp otyrghanda ol kisining jarty qazy súraytynday jóni bar ma?

Osy kezde esikte Qamardyng basy qayta qyltidy. Bizge qaray jýgirip kelipti. Entigin basa almay:

— Aldash taghy da iship aldy! — Dauysy sýiinshi súraghanday shyqty.

— …

— Ákem ólgen kýni de ishken. Jýzdetip alyp kókemning sýiegin kýzetken.

— Osy bizding Aldash jyndy. Ákesi ólgende araq ishkeni nesi? Áneu kýni qarnym ashty degesin qabirshilerge arnalghan kójeden qúiyp berip em, mynauynnyng eti az ghoy dep dastarhandy tónkerip tastay jazdady.

— Ákeng ólip jatyr. Oghan qosqan týging joq dep aitayyn dedim de ýndemedim. —  Leker  sheshemnen qoldau kýte terisine syimay, sóiledi.

— Leker, Qamar, onda nelering bar? Eshkimge tiymese boldy. Atam ólgende Ybash ta iship jýrgen. Ákesine tartqan ghoy. Bastysy bireuge soqtyqpasa bolghany. Ámbe ol aughanda bolyp kelgen bala ghoy. Nervisi de dúrys emes.

Leker sóz talastyrghan joq. Qamar «bastysy men aittym, qalghanyn ózdering bilinder» degendey júlqyna tysqa shyqty. «Kýlki — arsyz» dep kim tauyp aitty eken. Anamnyng «aughanda bolyp kelgen bala ghoy. Nervisi de dúrys emes» degen sózi ezuime kýlki qystyryp, sheshem men әpkemnen jýzimdi jasyrdym.

 

*  *  *

Menen bir mýshel ýlkendigi bar Aldash agham qazaqy salt boyynsha әjemning bauyrynda ósti. Ájemiz Aldashtyng betinen qaqpay, erkeletip er jetkizdi. Sheshemning aituynsha, ýshinshi synypqa deyin mektepke arqalap aparyp, arqalap alyp keletin bolghan. Ákem men sheshem týgili, nemeresin shalynan da qyzghanyp, qasyna bólek alyp jatady eken. Sodan bolar, Aldash ata-anamyzgha agha-jengesindey qarap, óz bilgenin jasaytyn. Jasy tolmay, ózinen ýlken kórshi balalargha erip, mektep partasyna eshkimge aitpastan jayghasqan eken. Búny bilgen әkemiz: Ájesining balasy aqyldy tentek eken. Qarshadayynan bilimge úmtylghany jaqsylyqtyng nyshany ghoy — dep, bir isekti soyyp, Balasaz júrtyna toy jasapty. Basy qazanday, qysyq kózinen ot shashqan oqushygha qarap, «Basy aityp túr emes pe, bolashaqta Qanyshtay geolog-ghalym bolady» dep sәuegeyler sol kýni meymandos shanyraqta boljam aitypty. Bayanjýrekting qoyyn-qonyshy tanbaly tasqa toly. Keleshekte el tarihyn zertteytin arheolog bolsyn dep tost ta kóterilipti. Áytse de, bizding әkey de kóp qazaqtyng birindey — úlymen aqyldaspastan, onyng qanday kәsip iyegeri boluyn ózi sheship qoyghan. Mektepti ayaqtaghan Aldashty Almatygha jetektep aparyp, ebin tauyp, ken injeneri bolasyng dep, Poliytehnikalyq uniyversiytetke týsirip jibergen. Ájemiz: «Qúday-au, búghanasy bekimegen qarghamdy Almaty jóneltip nelering bar? Baqqan sen. Tapqan biz deysinder ghoy. Erten-aq Qarashtaryng ósip jetiler, sol kezde Teskentau asyrsandar da óz erkilerin. Mening balamda ne sharualaryn  bar? Aldashty myna túrghan Qapaldyng SPTU-na oqytsa, júrttan qalar deysinder me? Alty aidyng ishinde tirәktirding qúlaghyn ústar edi», — dep ókpe-renishin bildiripti. Ákem: Aldash, artynda tórt qaryndasyn, kishkentay ining bar. Búlar saghan qarap ósedi. Oqu oqyp, kisi qataryna qosylsan, jetegine erip, aghalaryn maqtan tútady. Osylaysha, túla boyy túnghyshyna jolyng bolsyndy aityp, Almatygha attandyrghan. Bastauysh synypty beske oqyghanymen keyin ýsh-tórtten kóz ashpay, mektepti ildebaylap ayaqtasa da, Aldashqa ata-anam sengen. Óz balasyn qashan da minsiz, kemshiliksiz kóretin egoisttik sezim bizding de әkey men shesheyding boyynda bolsa kerek. Agham oqudy qaryq qylmay, birinshi semestrden keyin auylgha oralghan. El-júrtqa kýlki boldyq dep sheshem aighaygha bassa, әkem mal bolmaysyng dep qoldy bir siltegen. Tek әjem ghana quanghan.

Aldash men siyaqty aurushan, әlsiz emes, jastayynan qara júmysqa  aralasyp, sportpen de shúghyldandy. Sodan bolar, әskerde desant qataryna alynyp, Aughanstangha attandy. Sheshem bayqús eki kózi tórt bolyp, apta sayyn aghamnan hat kýtushi edi. «Týgenbay auyldyng bir balasy ýiine tabytpen oralypty. Alyp kelgen komandirleri tabyttyng betin ashqyzbay, jaqyndaryna marqúmnyng bet-jýzin kórsetpesten, birjola ózderi jerlep qaytypty» degen әngimelerdi estigende týni boyy jylap jatatyn. Bauyrymnyng soghysqa attanghany әjem ýshin tipten auyr soqqy boldy. — Ybashjan, Gitler kórinen qayta túrdy ma? Soghys bitkeli qay zaman. Búl ne taghy maydan? — deytin әkeme. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan qaytpaghan bauyryn esine alyp: — Mәskeu ýshin jas ómirin Túrysbek berip edi ghoy. Ya, rabbym, Aldashymdy aman-esen qaytar, — dep qara jolgha qaraylap otyratyn. Meni bauyryna qysyp: — Qarash, sen perishtesing ghoy. Qúdaydan tile, agham tez oralsyn dep. Rahman iyemiz sening tileuindi beredi, — deytin. Arada eki jyl ótkende eki ananyng kóz jasy quanyshtan tógilip, Aldash Aughanstannan din aman aramyzgha oraldy. Sol kezde múqym auyl quanyp, úlan-asyr toy bolghan-dy. Úsaq balalar kezek-kezek tórgi ýidegi berekeli dastarhannan baryp kәmpit alamyz. Sol kezde  sheshemning abysyn-ajyndarynyn: «Aldashtay әlgi Aughanstannan araq iship ýirenip kelipti» degen sózin qúlaghym shalyp qalghan-dy. Erkekter «Ishse ne bopty? Qaru asynyp, qan keship, soqtalday jigit bolyp keldi. Ishsin» degen. Áyelder jaghy «jastyq shaghynda soghys kórgen onay deymisin. Kórgen súmdyqtaryn úmytqysy keletin shyghar» dep qostap ta ketip jatty. Aghama Aughandaghy maydan dalasyn úmytu onaygha soqpasa kerek. Ol araqty kóp ishti. Tynysh ishse jaqsy ghoy, sol kýni birnәrseni býldiredi. Kenes ýkimeti qúlap, auyldyng toz-tozy shyqqan zaman kelip, el ishinde tepse temir ýzetin azamattar araqqa ýiirsektey bastady. Agham solardyng bel ortasynda jýrdi. Aldash auylda býitip jýre berse, qúridy, — dedi әkem bir kýni. Aqyry әke úigharymymen agham Almatygha ketti. Almaty — ýlken qala. Eki qolgha bir kýrek tabylar. Enbek qana adam balasynyng boyyndaghy jaman әdetti joyady, — dep әjem de әke sheshimin maqúldaghan-dy. Aldash Almatyda kóp túraqtamady. Qalay ayaqasty ketti, solay ayaqasty oraldy.

Qystyng qysqa kýnderining biri edi. Qoradaghy az ghana iriqara men úsaq maldyng astyn tazalap bolyp, týnde jaughan qardy kýrep jatqam. Aulagha sau etip bir qyzyl jaghaly kele qaldy.

— Ei, batyr, mynau Joljaqsynov Aldashtyng ýii me? — dedi. Birden polisiya ekenin bilgenim joq. «IYә» degendey basymdy iyzep: — Apa, bizge Aldash aghammen soghysqan bir aghay keldi, — dep ýige aighaylap kirip bardym. Ókinishke qaray, shaqyrylmaghan qonaghymyz Aldashtyng eshqanday da maydandas dosy bolmay shyqty. Ýidegi ýlkenderge balalarynyng Almatyda jasaghan qylmysyn qysqa-núsqa bayandap, aghamnyng qolyna kisen saldy. Mening týsingenim, agham qalada bir meyramhanada bir top bolyp tóbelesken. Qarsy jaqtan eki jigitting basy jarylyp, ayaq-qoly synghan. Búnymen qosa, taghy bireui auruhanagha týsipti. Biraq, onyng jaghdayy tipten auyr kórinedi. Jansaqtau bóliminde eken. Bauyrymnyng serikteri oqigha bolghan kýnning erteninde ústalyp, tóbelesti bastaghan Aldash dep bar kinәni aghama jauypty. Eki sheshem kisi ólgendey aighaylap dauys shyghardy. Búny estigen kórshi-qolang shydap túrsyn ba, ókpelerin qoldaryna alyp, olar da jetti. «Ótkendegi týsim jaman edi. Sodan keyin sol kózim de tartqan. Bәse-bәse, bir jamandyqtyng bolaryn men sezgem. Áy, jetpegir-ay. Búl býldirmese, tynysh jýre me?» — dep sheshem oibaygha basty. «Aq-qarasyn Qúday biledi. Aldashymnyng jazyghy joq». Ájem nemeresine shang juytqysy kelmeydi. Men ne isterimdi bilmey, abdyrap qaldym. Tez arada óz-ózime kelip, tysqa shyqqandardyng izine týstim. «Milisiya aghay, kókeshimdi jiberiniz. Ol eshkimge ziyany joq, jaqsy adam…». Kózimning jasyn tyya almastan sýrinip-qabynyp kep bújyr bet, dәu qara milisiyagha jarmastym.

— Áy, batyr, jylaghanyng ne? Ýlken jigit jylay ma?

– Jibere salynyzshy. Men sizge ózimning qonyr búzauymdy berem.

Milisiya qyzmetkeri maghan ne derin bilmey tosylyp qaldy da: «Ininmen ózing sóiles» degendey aghama kózben búiyryp, qolyn kisennen bosatty.

— Ketpeshi… — Aldashty bas salyp, qoynyna kirip kettim.

– Jylama endi, boldy. Myna aghamyzdyng sózining jany bar. Jigit emespisin? — dep milisiyany núsqady. Ondaghysy «búl kisining maghan jamanshylyghy joq. Alandama!» degendi bildirgisi kelse kerek. Soramdy aghyzyp, kemsendeuimdi sonda da qoya alatyn emespin.

— Men eki-ýsh kýnnen keyin qaytyp kelem. Ýige bara ghoy, — dedi jyly jymiyp. Shyn ba degendey aghamnyng aidaushysyna qaradym. Ol basyn iyzep, aghamdy asyqtyra aldyna salyp, alyp ketti. Kórip túrmyn, qaytyp kisenin qolyna salmady.  Demek, agham qylmysker emes! Onyng oralatynyna sendim. Asygha kýttim. Anam aghamdy týrmeden bosatyp alu ýshin Almatygha bir emes bes-alty ret bardy. Ár kelgen sayyn әkemning betinen alyp:

— Aldash alghash kórgen qyzyghyng emes pe? Sausaghynnyng úshyn da qimyldatpadyng ghoy, — dep nazalanatyn.

— Er azamat qolymen istegendi moynymen kótersin. Aughannan ólmey, tiri keldi. Týrmede bireu óltiredi deymisin? Qayta aqyly kirip, adam bolyp shyghatyn shyghar.

Ájem bolsa: — Ybash, onday jaman sóz aitpa. Týrmeden adam bop shyqqan eshkim joq. Kerisinshe qany búzylady — dep, bәiek týsetin. Aqyry Aldash agham ýsh ay degende abaqtydan bosap shyqty. Qoradaghy eki siyrdyng noqtasy bos qalyp, bes-alty qoy bauyrymnyng bostandyq jolynda pyshaqqa týsti. Búnymen әjesining balasynyng tentektigi basylghan joq. Auyldyng «stomotolygy» atandy. Toy-tomalaq bolghan sayyn tóbelesting arasynda jýrip, bir tis qaghyp keledi. Ákem bir tiske bir qoy berip, sheshem men әjem bolsa, әlgi tisi týsken beybaqtyng aldynan keshirim súrap ótedi. Ákem «esti  úl әke malyna mal qosam dep talpynady. Mynau bir jatypisher, malshashar boldy» dep ashulanatyn.

— Jaraydy! Óz balandy ózeginen tebesing be? Onyng jýike jýiesi dúrys emes. On segiz jasynda ot keshti. Soghysta boldy ghoy. Qan kórgen onay deymisin? Sol Aughanstannan búzylyp keldi. Miy sodan auyp ketken ghoy, — dep sheshem arasha týsetin. Abaqtygha tamaq tasyp, sot pen prokuratura arasynda sandalghan mehnatyn úmytyp ketetin.

— Qaydaghy soghys? — deushi edi, әkem júlyp alghanday. Sosyn dauysyn bәsendete:

— Ayghyz-au, myna kóshening basyndaghy Ánuarbek shal soghystyng kókesin kórgen. Stalingrad týbindegi qan-qasapta bolghan. Odan tútqyngha týsip, nemisting konslagerinde jatty. Nemisting tozaghynan  aman shyqtym-au degende kommunistter týrmege toghytqan. Stalin ólgende baryp, ayaq-qoly shynjyrdan bosaghan. Kelip enbekke aralasty, otbasyn qúryp, sovhozdyng bar kezinde ozat shopan atanghanyn bilesin. Qazirding ózinde zeynetaqysymen bir qoraly jandy baghyp-qaghyp otyr. Jyndansa, sol shal jyndanyp ketpedi me? Sening balang onyng kórgenining birin de kórgen joq. Bizding «ardagerdin» jauapkershiligi joq. Kók jalqau. Barlyq mәsele osy, — dep baryp basylatyn. Ákemning osy salystyruy  sheshemning ezuine kýlki úyalatyp, «bizding ardager-ay, bizding ardager-ay» dep uaqytsha bolsada әkeyding aitqanyna kelisetin. Biz de — Qamar ekeumiz — shyqylyqtay jónelemiz.

 

*  *  *

Osylaysha ótkendi oisha sholyp otyr em, sheshemning dauysy shyqty. Sonday búiryqty raymen.

— Qarash, bar qatynyndy shaqyr. Qansha aqsha jinalypty. Sanayyq.

Lekerdi syrttap, Aynúr, sheshem ýsheumiz syqyrlatyp aqshany sanap otyrmyz. Joldas-joranyng «әkene Qúran oqyt» dep bergenin de qaltadan shygharyp, ortagha saldym. Bas-ayaghy bes jýz elu myng tenge eken dep anam qol oramalyna bir buma qúndy qaghazdy orady. Qansha deysiz? — dep, qasymyzgha tayaghan Leker Aynúr  qolyndaghy tizimdi oqy bastady. «Qúrman eki myng tenge. Kórshi Bauyrjan ýsh jarym myng tenge. Berikbol agha jeti myng tenge. Sonau Jezqazghannan kelip bar-joghy jeti-aq myng alyp kelgen be?». Ápkem jaqtyrmay, múrnyn tyrjitty. Adamdardyng esimi men týrli sandar jazylghan eki paraq betke tóne týsip, qalta telefonyndaghy kalikulyatordy da iske qosqan. Esep shygharugha kirisken adamday týri baysal tartqan. Aynúr qayynbiykesining búl minezine tiksinip qaldy. «Mening Azat qayyn agham men Sayra qayynbiykem elu mynnan alyp kelgenin abysynym aitqan. Olar tizimde joq», — dedi Leker әielime súrauly jýzben qarap.

— Apama bergen shyghar. Mendegisi osy! — Aynúr qysqa qayyrdy.

— Kisi ólip jatqanda kimning ne bergeni este joq. Ózimning basym da ainalyp ketti. Qarashqa bergen shygharmyn, — dep aqtalghanday qaltasyn aqtara bastady. Sosyn basyn tiktep alyp Araygha: «Álde sen…». Men sasqanymnan әielime qarappyn. Onyng óni qashyp, kózi jasaurap ketti. Bireu bir jerine biz súghyp alghanday sheshem baj ete týsti:

— Áy, ózime de obal joq. Baghana Aqqyz «qúday-au, aqshany kelinge jinatyp, kerdendetip qoyghanyng ne?» — dep edi. Bilip aitqan eken ghoy. Bәse, kelgen elding qarasy kóp. Qalay az aqsha jinaldy? Sen qatyn birazyn tórkinine bergen shygharsyn?

Leker, «ol da mýmkin» degendey, kózimen sheshe sózin qostady. Aynúr búdan ary shyday almay, kóz jasyn syghymdap aldy.

— Apa, ne aityp otyrsyz? Bir tiyn da alghanym joq. Jalghan aitsam, atamnyng әruaghy atsyn! Betin basqan kýii tysqa qaray bettedi.

— Toqtashy, Aynúr. Toqtashy. Men de dalagha atyldym. — Apamdy bilesing ghoy. Oilanbay auyzyna kelgenin aita salady. Keyin ol sózi ýshin ókinedi.

— Qoyshy, — dedi  Aynúr dauysy qatqyl shyghyp. — Ýnemi sol. Men de et pen teriden jaralghanmyn. Kóniline keledi dep oilamaydy. Atam ólgen kýni týn jarymda ydys-ayaq juyp jatyp jylagham. Qatty jylagham. Endi meni  ýide  jaqtaytyn, qorghashtaytyn atam joq dep jylagham.

«Men barmyn ghoy» dep aitpaq bolghanymdy sezdi me:

— Al sen meni qorghay almaysyn! Anana týk te aita almaysyn. Men saghan qarsy shyq demeymin. Aytqan da emespin. Aytpaymyn da. Bar-joghy shyndyqty aituyndy qalaymyn. Ashuy basylghanda sóilesem deysing de ayaghyn siyrqúiymshaqtatyp jiberesin. «Bizding otbasymyzdyng sharuasyna aralaspandar» dep әpkelerine de aita almaysyn!

Ýndemey qútylyp, qaytadan ishke endim. Anam men Leker sausaqtaryn týkiriktep qoyyp, bir buma tengeni sanap bolyp qalypty. Janylys joq. Bes jýz elu myng tenge dep bir-birine qarady. Sosyn:

— Ne boldy-ey, qatynynnyng artynan túra jýgirip. Ketip qalady dep qoryqtyng ba? — Sheshem oqty kózin maghan qadady.

— Jýrinizder, shay isheyik. Bauyrsaq pisirip, ishek-qaryn arshyp kómektesken kórshilerge arnalghan dastarhan jayylypty, — deymin úrys-keristen boyymdy ala qashyp.

— Qatynynmen ish. Ishpeymin shaylaryndy. Qúday biledi eki jýz mynday aqshany qatynyng alyp aldy. Ói, bir, ynjyq sorly. Elding úldary әielderine aitqandaryn istetip, qatty ústaydy. Búl jetpegir Aynúrdy kórse, auzy ashylyp, mәimónkelep qalady.

Menen jauap bolmaghasyn apam Lekerge búryldy:

— Agha-әpkelerim bir tiyn da qosqan joq. Barlyghyn men jasap jatyrmyn dep búrtiyp jýrgen. Men bәrin kózinen oqimyn búl qarabettin. Qanyna qalay tartqan, ә? Anau marqúm әkesindey ishi tar, aram búnyn.

Jaq ashpastan bólmeden shyqtym.

— Aqsuda qanghyp jýrgen jerinnen alyp kelip, Almatyda oqytyp, adam qylghan  әpkelering bolatyn. Alqash әkeng emes.

Sheshemning dauysy dalagha shygha beristegi auyz  ýiding tabyldyryghyna ayaghym tiygende de qúlaghyma jetip jatty.

Tenselip tysqa da jettim-au. Jan dýniyem ýnireyip, kónilim qúlazyp ketti. Qora jaqqa baram, kóshege shygham, ózimdi qoyargha jer tabar emespin. Biraz sendelip baryp, aula syrtyndaghy oryndyqta otyrghan Aldash  aghamnyng qasyna baryp tize býktim. Eki iyghynyng ortasyna basyn jasyryp, budaqtatyp otyr. Men de ezuime bir tal shylymdy qystyrdym. Múrnyma temeki týtini men araq aralasqan jaghymsyz iyis keldi.

— Aughanstanda әr qadam sayyn bizdi ajal kýtip túratyn. Qanghyghan bir qorghasyn oq shybyn janyndy aluy әbden mýmkin edi. — Meni tynda degendey bauyrym maghan tesile qarady. E-e-e, tyndap otyr ekensing ghoy degendey, basyn qayta tómen salyp, sóilep ketti. — Jastyq qoy, ólimnen qorqu degendi bilmeytinbiz. Dúshpannyng qaru-jaraq tasyghan keruenin jong ýshin qanshama joryqtargha shyqtym. Qanshama jigitterding aughan dalasynda sýiegi qalghanyn myna mandaydaghy eki kózben kórdim emes pe! Sol kezde. Iә sol kezde. — Aldash astynghy ernin tistep, otyrghan aghash oryndyghymyzdy júdyryghymen bir soqty. Taghy da temekige qol sozyp, sózin jalghady.

— Qarash, búl joly ajaldan qatty qoryqtym. Ákemiz eshqashan da ólmeytindey  kórinushi edi maghan. Barlyghy ayaqastynan eken-au. Oilashy, endi sheshem de ólip qaluy mýmkin ghoy. «Qarttyqtyng kelgeni — ajaldyng tayaghany» degen sóz. Ákem ólmey, onyng ornyna men óluim kerek edi. Eger de әkenning ornyna ómirindi ber dese, oilanbastan keudemdegi janymdy suyryp berer em. — Songhy sózi senimdi shyqqan Aldash iyghyn kóterip, artyndaghy qashagha sýiendi. «Sen ne aitasyn?» dep sóz kezegin maghan bergendey. Tirlik ataulydan habar berip túrghan Aldashtyng dauysy bolsa kerek. Aynala jym-jyrt bola qalghan, tek enkeyip bara jatqan kýnning úyasyna batqysy joq siyaqty. Bylay otyra bersem meni iyektegen múng zilbatpan bop ensemdi tipten ezip jiberetindey. Ýnsizdikten qashyp, túrugha ynghaylandym. Múny sezgen Aldash:

— Dýkenge baryp kelshi — dedi. Jauabymdy kýtpesten.

— Bir qorap shylym. Sosyn eki bótelke syra al. Tek sheshem bayqap qoymasyn. — Sóz sonyn ótinishpen týiindep tastady. Sheshem bayqap qoymasyn dey me? Ákem bolsa, «shesheng bayqap qoymasyn, bir chitushkagha aqsha tastap ketshi» deushi edi…

 

*  *  *

Sheshemning aituynsha, әkem mening ómirge keluimdi qatty kýtipti. Aldash әje balasy atanghasyn ózi óbip-qaghatyn, armansyz erkeletip, sharshaghanda mauqyn basatyn úl balany ansaghan.

— Saghan deyin bes qyz taptym. Bireui bes ailyq kezinde suyq tiyip, shetinep ketti.  Ýshinshi әpkene ayaghym auyr bolghanda, «shartiyp otyrysyn qarashy, taghy da qyz tabasyn» dep әkeng boqtaytyn. Jaspyn ghoy, úl taba almaghanyma ózimdi kinәlap, týn balasy kirpikterim aiqaspay, jylap, úiyqtamaushy edim. Besinshi qyz Qamardy tughanymda medbiykeler bayqamay, auystyryp qoyghan. «Sen nege sәbiyge ie bolmadyn? Mening úlym qayda?» — dep perzenthanada shu kóterip, meni ayamay sybap edi. Iship alyp shygharyp jýrgeni ghoy degenimmen, artynsha osynyng esi auysyp ketken joq pa dep uayym jegem. Aqyry әkenning tayaghyn jep, boqtyghyn estip jýrip, seni myna jaryq dýniyege alyp keldim. IYә, jas kýnimde tayaqty jedim. Qazaqta tayaq jemegen qatyn joq shyghar. Keyin ghoy iship alyp, esimdi ala bergen song tartyp-tartyp jiberetin boldym. Sening shildehanana әkeng Qonyrdan bir jylqyny әkep bir-aq jyqty. Kýn demey, týn demey ishti. Úlym qyrqynan shyqqasyn qoyam dedi. Sosyn bir jasqa tolsyn. Mektepke barsyn. Mektep bitirsin, auzyma almaymyn dep ant-su ishti. Mine, sening úlyndy sýiip otyr. Qoyatyn týri joq. Aldash aitpaqshy, ólgende qoyady, ólgende.

Ákem tysqa qanday da bir sharua jasamaq bolyp shyghyp ketkende sheshey osylay ótkennen syr shertip otyratyn. Bizding dastarhan basyndaghy úzaq әngime әkeme únamaytyn-dy. Artynsha anama «Úlyng ekeuing meni jamandadyndar ma?» dep tyqaqtaushy edi jaryqtyq.

Bastauysh synypta oqyp jýrgenimde әkemning qatty araqqa salynghanyn kórmedim. Bos uaqytynda qolyna qalyn-qalyng kitaptardy alyp oqyp otyratyn. Shamasy, ýidegi barlyq kitapty tauysyp tastaghan-au, sovhozdyng kitaphanasyna aptasyna bir ret baratyn-dy. Meni tastamay, qasyna ertip alatyn. Kitaphananyng bosaghasynan  attaghanda qasynda úly baryn úmytyp, kitaptardyng betin kóp paraqtaydy. Keyde oqyp ketedi. Qysqasy, biz ol jerde úzaq jýretinbiz. Áke is-әreketin qyzyqtap jýrip, onyng jasaghanyn qaytalaymyn. Kóbine-kóp men ertegi kitaptardyng suretterin tamashalap ketetinmin. Ákem aqyry úzaq tandap jýrip, ýsh-tórt kitapty jazdyryp alady. Men de  kitaphanadan bos qaytpay, ýlken «Tórt batyr» degen súr kitapty qoltyqtap shyghushy edim. Kóshede kezigip qalghan júrt әkeme iyile sәlem berip, bir-birine:

— Ybekeng sovhozdyng kitaphanasyn ekinshi qaytara oqyp jatyr-au. Reseyden «Roman-gazeta» jurnalyn da jazdyrtyp oqidy, — dep ózara pysh-pyshtaytyn. Sonday bilimdar adammen qatar jýrudi bala bolsam da ózime mәrtebe sanaytynmyn. Ákem kitabyn stolgha qoyyp, ózi oryndyqqa otyryp tapjylmay oqityn. Kýndiz bir-eki saghat. Al keyde týnimen otyratyn. Sheshem de kitap oqityn. Biraq ol kisi jantayyp qaraydy. Úzaq uaqyt jazushy shygharmasyna telmiruge shydamy jetpey me: «Qoy, onsyz da sharuam kóp. Júmys isteyin. Búl ýide mensiz de bir qary bar. Ol qarigha bala qary qosyldy» dep, kitabyn tastay salatyn.

— Ylghy qyzyq kitaptardy ózing oqyp, ony zyp berip kitaphanagha aparyp tastaysyn. Oqyghanyndy bizge de aitsanshy, — deytin  әkeme. Kókem syrt kózge túiyq, sózge sarang bolghanymen bir sheshilse, sózge sheshen-túghyn. Sheshen bolghanda da tilin orynsyz bezemey, oqyghan kitabyn úghynyqty etip әdemilep aityp beretin. Qamar ekeumizge qosylyp, sheshemning de auzy ashylyp, múqiyat tyndap qalatyn. Ákem suretti de tamasha salatyn. Dәpterime nebir keremet suretterdi salyp berushi edi. Suret pәninen beretin kókemning qúrdasy Músabek aghay: «Ákene bes!» dep semiz bestikti byttityn qoyatyn.

— Búl ýzdik bagha — әkene qoyylghan bagha. Kelesi sabaqta ózinning suretindi kýtemin, — deushi edi múghalim. Synyptastarymnyng aldynda bedelimdi kótergisi kele me, әlde, qúrdasyn aldaghysy kele me, әkem kezekti ýy tapsyrmasyna bar ónerin salmay kirisetin. Bәribir Músabek aghay: «Qúrdasyma búl joly plus ýsh» dep mening kýndeligime óz baghasyn sýikey salatyn. Onday kezde ailamyzdy taghy da asyra almadyq, endi qaytsek bolady dep amalym tausylyp, antarylyp qalam. Ákemning búl suretshilik ónerin sheshem jaqsy paydalanady. Shalyn maqtap otyryp qatty karton  qaghazgha týrli oy-órnekterding suretin salghyzyp, ony qayshymen qiyp alatyn. Sosyn ony matalardyng ýstine qoyyp, oy-órnekti ainaldyra qaryndashpen jýrgizip shyghady. Oi oiyp, kórpe tikken ismer әielding keypine enip, tamasha tuyndylaryn auyl әielderine  kórsetudi úmytpaydy. «Ayghyz-au, neshe týrli  qoshqar mýiizdi, maralmýiiz, aimýiizdi qalay әdemilep oighansyn? Bizge de ýiretshi» dep qatyn-qalashtar sheshemdi maqtap jatatyn. Onday kezde әkem anamdy qaumalaghan әielderge qarap, miyghynan ghana kýlip qoyatyn. Júrt tanday qaghyp, ýiden ketkesin apam jaynatyp dastarhan jasap, bizderge dәmdilep shay beredi. Ákem ekeui Semeyde ótken studenttik shaqtaryn esterine alyp, shýiirkelesip ýstel basynda úzaq otyrushy edi.

Men segizinshi synypqa ótkende әkem júmyssyz qaldy. Dәriger Ybyray atanghan kókem diqanshylyqpen ainalysa bastady. Óz isine úqypty, qara júmysqa keybireulerdey kirpiyazdanbay, bilegin sybanyp kirisip ketedi. Aq halatyn sheship, qolyna ketpen, kýregin alyp, kýn úzaq baqshada tynbay enbek etetin. Qyzylbelding jomart jeri erinbegen adamgha jemisin ayamay beredi. Kórshi-qolang kóktemgi uaqytta túqymdyqty bizden alatyn. Sheshey: «Bir tiyngha bolsa da sat. Qazir tegin dýnie joq» dese de, әkem súrap kelgenderden aqy almaytyn. Ala jazday baqshanyng manyna jolamaytyn biz kýzde ghana sol jaqty toritynbyz. Torymay qaytesin? IYisi múrnyndy jaratyn balday tәtti sarghayyp kele jatqan  qauyndar kózding qúrtyna ainalyp, ózine tartyp-aq túrady. Jәne de «kórshining tauyqtary baqshagha kirip ketpesin, kóz qyryndy sala jýr» degen әjemning tapsyrmasy bar. Týs kezi bolatyn. Qystykýnge otyn jinaytyn qoranyng tóbesine shyghyp, baqsha jaqqa kóz jýgirttim. Qiyar men qyzanaq ósip túrghan jaqta eshkim joq. Qauyn-qarbyzgha da kórshining tauyqtary týspegen. Tek bir-birine aryq boyy qarsy ósken sybyrtqy men kýnbaghys ortasynda basyndaghy aq kepkasy agharandap, bireuding tóbesi kórindi. «Búl kim eken-ey?» dep ókshemdi kóterip qaradym. Boyym jeter emes. Qap, qútylyp ketetin boldy ghoy degen oimen:

— Apa, Qamar, baqshagha úry týsti. Ústandar, ústandar, — dep aiqay saldym. Ýidegiler lezde atyp shyqty. Sheshem «úryny» birden tanydy.

— Áy, Ybash, tasta qolyndaghy kartoshkany. Qúday-ay, ýidegining bәrin satyp bitetin boldyng ghoy. Qysta anau «kupiy-proday» Gulya qatyngha et tasidy. Kýzde bau-baqshany. Araq jeti atannan qalghan as pa edi, qu alqash! — dedi eki iyghyn júlyp jep. Qamar sheshemning búiryghyn kýtpesten úzynnan-úzaq ósken kýnbaghys pen sybyrtqynyng arasyna kirip, bir shelek kartoshkany alyp kelip, apamnyng aldyna qoydy. Ákemde ýn joq. Dybys shygharatyn emes.

— Ei, tilindi jútyp qoydyng ba? Shyq ana jaqtan, — dedi  apam. Sosyn Qamargha ýiden oqtaudy alyp shyghuyn búiyrdy. Sәlden song baryp әkem shyghyp:

— Ne boldy-ey, aqyrzaman ornaghanday zarlap. Sen qatyngha bir jaqpadym ghoy. Satsam ózimning jazdayghy enbegim. Sharshap jýrgesin bir elu gram isheyin dep em.

— Enbegim? Ei, esi dúrys adam enbegin orystyng samopal jaman araghyna aiyrbastay ma? Óz bala-shaghannyng auyzynan jyryp otyrghanyna úyalsang etti. Óz ýiinnen ózing úrlap.

— Boldy-ey. Ayqaylama endi. Elden úyat emes pe?

— Elden emes, ózinnen úyal, alqash. Onsyz da júrt sening alqash ekenindi biledi. Bolinisanyng tegin spirti joq. Tandayyng qúrghap jýr ghoy, bayqús.

Ákey búdan әri sózge baryspady. Senimen tәjikelesetin uaqytym joq degendey qolyna kýregin alyp, qiyargha su salugha ketip qaldy. Men bolsam, qoranyng tóbesinde melshiygen kýii túryp qalyppyn. Bir sәt baqshanyng arghy shetine qarap edim, ýiding esigin qarauyldauy tiyis bolghan kórshi Shurik aghay enbektep óz baqshasyna qaray bara jatyr eken. Sol kýni olar jetim qyzdyng toyyn atap óte almady.

 

*  *  *

Ákemning qyrqy ótkennen keyin sheshem qatty auyryp, tósek tartyp qaldy. Qyzuy kóterilip, suyq terge maltyqty. Túla boyy qúrysyp, jýregi solqyldap әreng dem alady. Ádette apamnyng ayaqasty auruynda bir erkelikting nyshany bayqalatyn. Ynqyl-synqyly ary ketse bir-eki kýnde basylyp ketushi edi. Ya bolmasa, onyng auruyn qonaqqa baryp, az uaqyttyng ishinde  jazyp alushy edik. Búl joly jaghday qiyn. Birer kýnnen keyin tipti jýrip-túrudan qaldy. Áyelim ekeuimizden maza qashty. Panasyz qalghan qoyannyng kójekterindey bir-birimizge ýrpie qaraymyz. Anamnyng myna kýiine jýregim auyryp, janymdy  qoyargha jer tabar emespin.  Kensirigim ashyp, kózimning sharasyna ystyq jas keldi.

— Osy ýiding endigi erkegi sen! Kóz jasyndy maghan, qatynyng men balana kórsetpe. Ólsem әkenning qasyna bararmyn, — dedi sheshem kózin júmyp jatyp. Maghan kóz qiyghyn salmasa da mening mýshkil halimdi sezip jatyr. Álsizdikti suqany sýimeytin sheshey bar kýshin boyyna jinap, bizding qorqynyshymyzdy jenu ýshin dauysyn zoraytyp, senimdi maqammen qayta ýn qatty. — Jaryqtyq әjeng eluge kelgende Taldyqorghannyng bazarynan 20 metr aq bәtes alghan em. Erterek alsan, qara jerge týspeymin dep aq kebin qúdaydan tileu tileydi eken ghoy. Sodan bolar, enem toqsan bes jasqa qaraghan shaghynda jaryqtyq bú fәniymen qosh aitysyp, baqigha jýrip ketti. Aralarynda biraz jýreyin dep ózime de erterek alyp qoygham. Ájene qaraghanda etjendimin ghoy. Ózime jiyrma bes metr shyt algham, bәtes tabylmaghan son. Amal neshik, qúday janymdy alghaly túrghan siyaqty. Tek qúday qor qylmay alsa eken deymin. Tilim jaman ghoy. Ákendi «alqash, jaghyng qarysyp qalsyn» dep talay qarghystap edim. Jaghy qarysyp óldi ghoy. Mening teginde qarghysym qatty. Bayaghyda ýlkender «bayynyng betinen alghan qatyndy qúday ondyrmaydy» deushi edi. Mine, endi Alla әkenning artynan meni de alayyn degen eken. Qarash, sen maghan esh renjime, balam. Sheshem meni jek kóredi dep oilaytyn shygharsyn. Jasyq bolmasyn, elge esesi ketpesin dep saghan úrysam ghoy. E-e-e, biraq, bәribir әkendey boldyn. Men ólsem tórt әpkendi kerek te qylmaytyn shygharsyn. Esine saqta, olargha qaraylaspasang kórimde tynysh jatpaymyn.

Osy sózinen keyin baryp bir kózin ashyp maghan qarady da, әngimesin qayta jalghady.

— Qarashtay, qazir kimning әpkeleri baydan qaytyp kep jatqan joq. Araq ishpey, temeki tartpay, namaz oqyp jýrgen qyz-kelinshek kemde-kem. Qyz balany qazaq qashan da syilaghan. Leker qansha ishse de bayy, balalary bar. Basynda ýii men qazany bar ghoy. Qamar da, әiteuir, jaman bayymen kisi bosaghasynda emes, óz shanyraghynda otyr. Búnda Ásem men Bәtimash qoy baysyz, ýisiz-kýisiz, sonysymen qoymay qamsyz jýrgen. Bir kýni olargha da aqyl kiretin shyghar. Jastary qyryqtan asty ghoy. Aqyl kiretin uaqyt boldy. Balalary da ósip qaldy. Aytpaqshy, anau Aldash aghang siyaqty qatyn úrma. Qatynyn úrghan erkek әsili onbaydy. Qúday jolyn ongharmaydy. Aldashtyng jarymay jýrgeni de sol ghoy. Aughanda soghys kórgen bala ghoy. Miy da dúrys istemeydi.

Zәre qútym qalmay, sheshemning sózin bólmesten bar aitqanyn ýnsiz tyndap shyqtym. Áste maghan degen analyq meyirimin syrtqa shygharmaytyn sheshem jýregimdi eljiretip jiberdi. Meni otbasymyzgha es kórip otyr emes pe. Sol kýni sheshemning maghan artqan jauapkershiligi meni eseytip, bir jaghynan onyng auyr hәli qatty alandatty. Kýn úyasyna kirip, kirpik iler uaqytta әr nәrseni bir oilap úiyqtay almadym. Kenetten kelgen әke ólimi ýrey tughyzyp, qarys jerdegi qaza shanyraghymyzgha jetip kelse qaytpekpin…

Qay saghatta kóz ilgenim esimde joq, qorqynysh ýstinde әiteuir úiyqtap ketippin. Tanerteng úiqymnan sheshemning dauysy oyatty.

— Qarash, Aynúr, túryndar! Arynov aghamnyng ýiindegi jengem balalarymen kele jatyr. Ákene kónil aitpaqshy. Túra ghoyyndar endi tezdetip.

Óz kózime ózim sener emespin. Jýzi sәl sharshanqy bolghanymen sheshem býgin shiraq. Esinep, taghy da kóz shyrymyn alyp alghym kelip edi, anamnyng myna keypine qarap úiqym ashylyp ketti.

— Densaulyghynyz qalay, densaulyghynyz, — dey berdim sasqanymnan.

— E, meni qúday alady deymisin. Túr-túrdan habar kelgende úiqydan maza ketedi degen. Arynovtar keledi deymin. Týregelip qazangha salatyn etindi Aynúrgha dayyndap ber.

Alla taghala kóp kórmesin, sheshemning tuystary az emes. Naghashylardyng birazyn tanymaytynym da bar edi, biraq, Arynovtar degendi et qúlaghym birinshi ret estip otyrghasyn «Arynov» kim degendey anama súrauly jýzben qaradym.

— Arynov degen Molalyda túrghanda etene aralasqan sadyr ishinde men siyaqty malqar agham bolghan. Mektepte birge sabaq bergenbiz. Sen ol kezde bar-joghy tórt jastasyn, esinde joq qoy. Sol aghayymnyng ýiindegi jengem úl-qyzymen kele jatyr. Bórihan agham ózi qaytys bolyp ketken.

Sheshemning búl sózine selqostyq tanytyp, «e-e-e, alys bir aghayyn eken ghoy» degendey jastyghyma qayta jantaya kettim.

— Ói, týregelsenshi, — dedi sheshem. Dausy renishti shyqqanday estildi.

— Úshyp kelmeytin shyghar. Dayyndalyp ýlgeremiz. Jata túrayynshy, — deymin erkeley.

— Qarashtay, úshyp keledi, úshyp keledi, — dep sheshem qoyar emes. — Olardyng dәu djiptary bar eken. Aldash aghanmen oqyghan úly polisiyada podpolkovniyk, qyzy bankte bastyq eken. Oibu, úmytyp baram ghoy,  aghang men Leker, Bәtimashqa qonyrau shalayyn. Kelsin. Kim biledi, aqshasy molyraq tәuir júmys tauyp bere me. Bir eldin, bir jerding adamdary emespiz be, sharapattary tiyip qalar. Sen әkeng syqyldy bolmasanshy. Kisige júghysty bolu kerek. Saghan da keyin bir kómegi bolyp qalar dep sheshem jýre sóilep, kelesi bólmedegi telefon apparatyna  qaray bettedi. Tósekten túryp, kiyine bastadym. Telefon tútqasyna qoly jetken sheshem әpkemmen aiqaylap sóilese jóneldi.

— IYә, iyә, temirjolgha tayau jerde túrghan Arynovtar. Áybat kiyinip kelinder. Nazerkeni ózinmen alyp kel. Qalghan balalaryng bayynmen ýide qalsyn. Kerek emes, kerek emes. Qarashtyng dombyrasy bar ghoy. Sony tartyp berer. Aytpaqshy, Bәtimashqa ait, balalarynsyz kelsin. Úly aumaghan narkaman kýieui siyaqty. Qyzynyng kózi syqsighan, tura alqash enesine tartqan. Jaqsy, jaqsy. Bala bolghanda, men olardy jek kórip, bólektep otyrghanym joq qoy. Elmen birge topyrlamasyn degenim. Kelgen eldi kýtemiz be, әlde balalardy qoysha «qoy-qoy» dep qayyryp otyramyz ba? Sosyn Aldashqa zvondap kelsin dep ait. Qatyny kerek emes. Úldarymen ýiinde otyrsyn. Óz úlym  kelse boldy!

Osylaysha ýlken qyzyna tapsyrmany berip tastaghan anam ashana jaqqa baryp kelinine bir sharualardy aita bastady.

 

*  *  *

Týs kezinde kýtken kisiler sau etip jetip keldi. Sheshem «jeneshem-ay» dep jylap kórisken Gýlderhan apa jasy jetpisting bel ortasyndaghy aq-sary adam eken. Úly qapsaghay deneli, qabaghy bir ashylmaytyn, sózge sarandyghy jýzinen shyghyp túrghan dәu sary. Qyzy mening Leker әpkemmen qatar oqypty. Orta boyly, qasy-kózinen bastap tyrnaghyna deyin boyap alghan. Kerbezdene kýlgen kýlkisi ózine sonday jarasymdy. Tek orys tilinde ghana tildesip otyrdy. Kópten kórmegen auyldastarymyzdy tórgi bólmedegi ýlken ýstelge jayghastyryp, kelinshegimiz ekeumiz aghymyzdan jarylyp kýtudemiz. Qazaqy daghdy boyynsha birinshi dastarhangha shay keldi. Shaydan song et qoyylyp, artynsha jinalghandar ekinshi qaytara soraptap úzaq shay ishuge kiristi. Gýlderhan apa balalarymen asa әngimege joq bolyp shyqty. Sóz tizgini kóbinde sheshem men әpkemde. Bәtimashtyng Agrarlyq uniyversiytetting ekonomika fakulitetin ayaqtaghany aityldy. Bildey bir bankting departamentine basshylyq etetin Dinagha «búnday jauapty qyzmette qasynda senimdi, jaqyn adamyng bolghany dúrys qoy» dep anam kenes te berip qoydy sóz arasynda. Tyrnaghy órnektele boyalghan kerbez «naghashy» әpkem basyn iyzep, kýlip qana jauap qatqan boldy. Gýlderhan apa ótken-ketkenge az toqtalyp, әkemdi eske alyp ótken kýnning jyly bir esteligimen bólisti. Kónil aityp kelgesin marqúm jayly bir auyz sóz aitudy mindet sanaghan bolu kerek. Ózin kinәzdau ústaghan aq-sary kempir dastarhangha kóp qol sozbay, kirpiyazdyghyn kórsetip otyrdy. Áyelim meymandos kónilmen:

— Astan alyp otyrsanyzshy, — dep edi, asqazanyna shaghymdanyp, sóz sonyn rizashylyghyn bildire ayaqtady. Podpolkovnik myrza bolsa bizding taraptan qoyylghan súraqqa qysqa jauap qayyrghany bolmasa, әngimege aralasqan joq-ty. Kóbine-kóp sipaytyn qalta telefonyn shúqylaydy. Bizding otbasynda kelgen qonaqtargha alibom kórsetu әdeti bar-tyn. Sodan janylmay, kónil aita kelgenderding qolyna eki-ýshten alibom ústatyp, ýsheuin ýsh jaqqa bólip aldyq. Áytse de, olar múnshama kóp suretterdi kóruge qúlyqsyzdyq tanytyp, kóp bógelmey qaytugha ynghaylandy. Taghy da otyryp, bir shәugim shay isheyik degen ótinishimizge «sharualarymyz bar edi» dep sypayy jauap qayyryp, qoshtasty. Aldash agham «men shygharyp salayyn» dep Arynovtarmen birge tysqa shyqty.

— Dina búryn oryssha voobshe sóiley almaytyn. Qazir ýirenip alypty ghoy. — Auyldastarymyz shyghar-shyqpastan Leker osylay sóz bastady.

— Pontuetsya. — Bәtimash әpkesin qostap qoydy.

— Mama, Dinagha Bәtimashty júmysqa alsanshy degendey nemenege emeurin tanyttyn? Ózinshe bolyp qaldy ghoy.

— Poshtadan góri bankte aqsha tәuir emes pe? Bәtimash kóbirek aqsha tapsyn degenim ghoy.

Bәtimash:

— Oi, mama, auylbayskiy zamashkini qoyshy. Kómektesetin adamgha úqsamaydy. Maqtanu ýshin kelgen siyaqty ghoy. Ayfonyn qayta-qayta sumkasynan alyp shygha berdi, shygha berdi.

— Kstati, Batimash, Dina ajyrasqan eken. Maghan baghana tysqa shyqqanda jigit tauyp bershi dedi. Búryn mektepte de jigittermen ey ne vezlo. Qazir de.

— Ýsheui bir mashinamen kelse bolar edi ghoy. Eki djippen kelipti. Kórsetu ýshin ghoy. — Bәtimash sózin kekesin kýlkimen kómkerip baryp toqtady. Bizding qatyn da tynysh otyrmay qayynbiykesin qostay jóneldi.

— IYә, eki mashinamen kelipti. Olary nesi eken?

— Eki mәshinemen kelse, ne bopty? Gýlderhan qyzymen túrady. Úly bólek túrady eken. Joldary týiispeytin shyghar. Nemenege Dina ajyrasqan eken dep kýlesinder. Leker, eki sinling de baydan qaytyp, ker maralday kerilip, sylandap  jýr emes pe. Kýieulerinen bir tiyn da ala almay, pәter jaldap. Qyzdyng ýlkeni bolyp sinlilerine aqyl aitqannyng ornyna jeligi basylmaghandarmen birge syra iship sen jýrsin. Jalghyzbasty bolsa da Dinanyng basynda ýii, astynda mashinasy, qyzmeti bar. Qúday-au, osy elding qyzdarynyng aqyly bar da, bizding shәshtәkuler nege ghana sanasyz boldy eken. Kórmeysinder me, sheshelerin ýlde men býldege orap tastaghan. Qoly-basynyng bәri altyn.

Leker men Bәtimash bir-birine «eh, bayaghy sol әngime qayta bastaldy» degendey qarap, ýstelden bastaryn kótermedi. Osy kezde bólmege Aldash kelip «naghashylardy shygharyp saldyq» dep divangha kep jayghasqany sol edi, anam:

— Polisiya klastasynmen júmysqa baylanysty sóilesting be? — dedi jaqtyrmay.

— Erteng júmysqa shyq dep otyr. Bir tal temeki tartyp bolghanymsha  150 myng tengelik ailyghy bar júmys tauyp berdi. Bizding klastas myqty bolyp ketipti, — dep qoyyp qaldy Aldash eki kózin kezek qysyp, basyn shayqay. Anamnan basqamyz búnday jauapqa shyday almay, qarqyldap kýlip jiberdik. Bizding kýlkimiz apamnyng zyghyrdanyn qaynatty.

— Osylay keri sóilep, keri ketip jýrgen balasyng ghoy. Sen nemenene jetisip osylay sóileysin, Aldash?

— Oi, endi, apa siz de qyzyqsyz. Pәlenbay jyl kórmey, bir kórgende júmystyng sharuasyn qalay aitam?

— E-e-e, әkeng syqyldy kisi betine qaray almaysyng ghoy sen de.

— Basymdy qatyrmashy, boldy. Qazir, mine, kózinshe zvondap, «júmys tauyp ber» dep aitayyn. Aldash әdettegidey short ketti.

— Nemene maghan mindetsinesin? Ózine jaqsy bolsa, jýr óstip qyryq myng tengege bos qoymalardy kýzetip.

Sheshem odan ary Aldashqa da, Leker men Bәtimashqa da tis jarmady. «Sharshadym, belimdi jazayyn» dep óz bólmesine kirip ketti. Azdaghan uaqyttan song ghana:

— Aynúr, әi, Aynúr, mynalar óz ýilerine qaytatyn shyghar. Árqaysysyna jeytin bir nәrselerin salyp ber. Men úiyqtadym, shamdy óshirinder, balalar teledidardyng dauysyn bassyn, — dep sóilep jatty.

«Jazyqsyzdan-jazyqsyz Aynúrdyng enesining qaharyna úshyradyq-au» dep әpkelerim әielim ekeumizge syqylyqtay kýlip, jinala bastady. Aldash bolsa sheshemmen bolghan әngimeden keyin túnjyray týsken búiyghy kýiden arylmay, salqyn qoshtasyp ketip qaldy. Aqtaryla әngime aitylmasa da Arynovtarmen bolghan emen-jarqyn otyrystyng izi de qalmady. Aynúr  ekeumiz anamyzdy oyatyp almayyq dep ayaghymyzdyng úshymen jýrip dastarhandy jinastyra bastadyq.

 

*  *  *

Keshqúrym uaqyt-túghyn. Dastarhan basynda sheshem, әielim, úlym tórteumiz tamaqtanyp otyr edik, qalta telefonym bezildep qoya berdi.

— Allo, Qarash? — Bóten nómir bolsa da jengem Ayjamaldyng dausyn birden tanyp:

— Tyndap túrmyn. Amansyndar ma? — deymin kýndegidey  jaybaraqat. Jalghyz emes ekenimdi Ayjamal birden sezse kerek, dauysyn bayaulatyp, «men ekenimdi sezdirmeshi» dep ótinish qyldy. Dausynan ensesining týsinki ekenin bilip:

— Ayta ber, Núrlanbek, — dep dalagha  shyghyp kettim. Jengem kóp ainalsoqtamay, ne ýshin suyt habarlasqanyn aita bastady. Aldash iship alyp, mas kýiinde kóligine otyryp ketken-túghyn. Auyldan shygha beriste qalagha qatynaytyn avtobusqa soghysyp qaldy dep qysqasha bayan etti. Bir sebep tauyp ýiden shyq. Tek apam bilip qoymasa eken degen ótinishin birneshe mәrte shegelep aitty. Jengem aitqan jerge alyp-úshyp jetip bardym. Aldash esin bilmeydi eken. Maghan bajyraya qaraghanymen tanityn hәlde emes. Avtobustyng shopyrynda sharuasy joq. Óz kóligin ainalsoqtap esigin asha almay әurelenip jýr. Neksiya avtokóligining sol jaqtaghy eki esigi de ishine japyrayyp kirip ketipti. Temiri júqa ózbek kóligining aldy da myjyrayyp, artqy bir dóngelegining qalay keri ainalyp ketkeni mýldem týsiniksiz. Kólikke bir qaraymyn, aghama bir qaraymyn. «Qalay aman qalghan?». Saly sugha ketken jengem túr, eki kózi tas tóbesine shyghyp. «Endi qayttik, endi qayttik?» — deydi janyma tayau kelip. Avtobustyng jýrgizushisi de maghan kelip, bolghan jaydy aita bastady. Jasy ýlkendeu kisi eken. Qatty qorqyp qalsa kerek-ti, dauysy dirildep әreng shyqty.

— Songhy reysim edi. Qaladan adamdardy tiyep alyp kele jatqam. Myna sary neksiya aldymnan qalay sap ete qalghanyn da bayqamay qaldym. Qatty jyldamdyqpen yzghytyp keledi. Ystyq-suyghy basylmaghan jas shopyrlardyng biri shyghar dep topshylap ýlgergenim sol edi, endi qarasam, qarama-qarsy jolaqqa shyghyp ýlgeripti. Rulidi der kezinde búryp ýlgerdim. Salon toly adam. Arasynda jas sәbiyler de bar-túghyn. Qúday saqtady, qúday saqtady, — dep baryp entigin basyp, sózin әreng bitirdi.

— IYә, qúday ondap, bastysy, adam shyghyny joq. Bizding mashina myjylghan qalbyrday bolyp qalypty. Sizding avtobusynyzdy kóreyik dep qoghamdyq kólikke qaray bettedim. Qoghamdyq kólikting bir jaq sheti ghana syrylghan eken. «E-e-e, búnyng jarasy jenil eken» dep ishimnen bir oilap qoydym. Endigi mәsele, búl kisi jol polisiyasyn shaqyrdy ma eken deymin. Úzyn boyly, talpaqtau tanauly múrtty oiymdy oqyp qoyghanday:

— Balam, jol polisiyasyn shaqyrghanymyz joq. Olar kelse sharuanyng qiynday týsetinin bilemiz. Maghan jóndeu júmysyna otyz myng tenge ber de, óz jónderine kete berinder.

— Otyz myng tenge? Ou, kókesi, avtobusynyzdyng bir jaq sheti bolmashy ghana syrylghan ghoy.

Baghanadan beri sabyrly keyipte sóilesip túrghan jýrgizushi de dausyn zorayta sóiley jóneldi.

— Búl bolmashy ghana mayysqan jerdi jasau ýshin avtobus STO-da ýsh kýn túrady. Ýsh kýnning shyghyny bar emes pe?

Úzyn-túra múrttynyng qasynda jýrgen orta boyly shiykil sary jigit maghan saual tastay, ortagha kiyligip ketti.

— Bauyrym, myna iship alghan adam sening kimin?

— Agham!

— Tughan ba?

— IYә.

— Onda nege әngimeni sozyp túrsyn. Otyz myng tengeni «raqmet» aityp berip ketetin jóning bar. Biz eger jol polisiyasyn shaqyrsaq, aghannyng jýrgizushi kuәligin birneshe jylgha alyp qoyady. Mashinasyn aiyppúl túraghyna alyp ketedi.

Shiykil sarynyng aitqany jón. Eshqanday da uәj aita almastan qolymdy tós qaltama salyp, әmiyanymnan aitqan aqshalaryn berip, alghysymdy bildirdim. Dal-daly shyqqan aghamnyng mashinasyn joldyng shetine shygharyp, Aldash pen Ayjamaldy óz kóligime salyp alyp, auylgha qaray tarttyq.

Anam búl oqighadan habardar bolghanda qatty ashulandy. Ybash soyysqa qaldyrghan eldegi maldy satyp, zeynetaqysynan jinaghan aqshasyn qosyp, alyp bergen at kólik edi. Ákesining kózindey kórip, minip jýretin jóni bar emes pe. «E-e-e, әkening maly balagha mal emes» degen ras eken-au dep toryqty. Jayau qalghan Aldash óz isine, әriyne, ishtey qatty ókinip, kónili synyq kýide úzaq jýrdi. Biraz uaqytqa deyin sheshemizden qashqalaqtap, bizdikine at izin salmay ketti. Qalbalaqtap jýrip, túzy jenil jengem apamnyng qolyna týsip qaldy.

— Ei, qatyn, sen nege bayyna ie bola almay jýrsin? Ózining ólip qalghany týk emes. Bireudi mertiktirse, kisi ólimi moynynda ketedi ghoy. Atang marqúm ómir baqy ishti. Ishken kezde bir pәlege úshyrap qalmasyn dep qyr sonynan qalmaytynbyz. — Apam ótkir kózin jengeme kók sýngidey qadap, Aldashqa jinaghan bar zaharyn jengeme tókti.

— Mama, bilesiz ghoy, Aldash mening tilimdi almaydy. Tipti úryp ta jiberedi. —  Ayjamal basyn tómen týsirip jauap qatty.

— Tayaqtan ólgen qatyn joq. Kiltin alyp ,eshqayda jibermeu kerek.

— Qaydam? Ishken kezde balanyz mashinasyna otyryp alyp Chapay jaqqa tartady. Sol jaqta jýrip jýrgen bireui bar. — Jengey búl joly basyn kóterip senimdi sóiledi.

— Bayyng basqa qatyngha barsa, maghan neghyl deysin? Qoynynnyng tikeni bar da.

Búl sóz Ayjamalgha auyr tiyse kerek, jylap jiberdi.

— Boldy, jylama! Erkekti aldap-sulap ústau kerek. Dalanyng sharuasyn istese, bolysqanday bolyp qasynda jýrip, әngimelesu kerek.

— Aldash ýiding de júmysyn istemeydi. Kýzetten kelgen kýni úiyqtaydy. Erteninde Aughanstan turaly soghys kinolaryn kórip jatady. Qaytalap kóruden bir jalyqpaydy ghoy. Sonysyn týsine almadym. Áskerde birge bolghan dostarynyng әielderinen súrasam olardyng kýieuleri aughan turaly kinolardy kórmeydi eken.

— E-e-e, on segizde qan maydannyng ortasyna týsu onay deymisin. Ol qatyndardyng baylary qashyp-pysyp, jóndep soghyspaghan da shyghar. Aldashtaydy jyndy qylghan aughan soghysy ghoy, aughan soghysy.

Apam aqyry bayaghysynsha aghamdy aqtaugha kirise bastady. Sheshemning búnysyna jynym ústap:

— Nege bizding kezde soghys bolmady eken. Soghysyp jyndy bolyp keletin, — dep qoyyp qaldym.

— Oi, itting balasy. Auzynnan bir jaqsy sóz shyqpaydy ghoy. Soghys bolsa, shekenning qyzghanyn kórer em. Myna ilmiygen týrinmen kó..ng býrisip, bir jerde qalar en.

«Áy, qaynym-ay, estiyin degening osy ma?». Jengem kózining astymen maghan bir qarady. Sóitip Ayjamalmen birge men de sol kýni óz sybaghamdy alghan edim.

 

*  *  *

Qalay degende de Aldashty әkem marqúm qatty jaqsy kóretin. Oghan degen kónili bólekshe-túghyn. Alghash әkelik sezimin oyatqan, otbasy aldyndaghy jauapkershlikti sezdirgen túnghysh perzentting orny erekshe bolsa kerek-ti. Auyzyna ashy su tiygen kýni ýlken úlyna degen ókpe-renishin shala-sharpy úiqyda jatyp bildiretin.

— Aldash-au, myna sharuanyng reti bylay edi. Seniki tipten teris, — dep úlymen beyne bir súqbattasyp otyrghanday ózimen-ózi sóilesushi edi. Sau kýninde tipten jaq ashpaydy. Aldash ýige kelgende  asty-ýstine týsip, aldynan jýgirip shyghatyn. Kempirinen búryn shaydy qoyyp jiberip, týnnen qalghan etti jylytyp degendey. Ákemning alpystan asqandaghy búl balajandylyghyna men qyzghana qaraytynmyn. Ákem, kókem degen sózi joq bolsa da Aldashqa degen әkelik  mahabbaty kórinip-aq túrady. Qazir oilap qarasam, әkeme menen góri agham jaqyn bolghan siyaqty. Bala kýni dalanyng qara júmysyna anam meni jibermeytin.

— Qarashtyng qabyrghasy qataymaghan. Dәusoghar, istesin bәrin, — dep meni ýiden shygharmay qoyatyn. Áriyne, búnday sózge janym kirip, ýide jatam, sabaq oqyghanday bolyp. Kókem men Aldash qy oyady, juan-juan aghashtardy aralap, ony jarady. Qoldarymen birge tilderi de tynym tappay arasynda qarqylday kýlip, qol sermey, birnәrselerdi talqylaytyn. Sol kezde ne aitty eken? Aghamnyng dauylday lezde kóterilip ketetin minezi shesheme tartqanymen, jomarttyghy men ótirik aita almaytyn shynshyldyghy әkemning qany arqyly berilgen-di.

Birde әkem, agham ýsheumiz onashalanghanda әkey maghan shahmat taqtasyn oiyngha әzirleuimdi súrady. Ol osy bir oiyndy kýn úzaq oinasa da jalyqpaytyn. Auyldan qarsylas tappay audan ortalyghy Qapalgha ketip qalatyn kezderi de bolushy edi. «Ybyray qatyny qartagha aqsha bermegesin osy qu taqtayyn arqalap, shahmatqa әues boldy» dep qyjyrtatyn qúrdastary bizding shaldy. Ol kisi bolsa: «E-e-e, senderdiki jón»  deushi edi sóz talastyrmay. Kókem shahmatty Aldashqa da, maghan da ýshinshi synypta ýiretken. Ár figuranyng jýristerin birneshe qaytara kórsetetin. Shahmatqa ysylghanymsha maghan qarsy ferzyasyz oinaytyn. Kóbine kóp matty at, ofiyser jәne «peshki»  arqyly qoyatyn.

Sonymen qoyshy, әuelgi әngimege kósheyin. Taqta dayyn! Partiyany agham ekeumiz bastadyq. Eki oiyndy agham útyp aldy. Qabaghym týsip, shytynay qalghanymdy Aldash sezse kerek, ýshinshi partiyany maghan bere saldy. Men ony ishtey sezgenimmen, tysqa shygharmay, masattanyp әkeme qarap qoyam. Kezek Aldash pen kókeme keldi. Ekeui úzaq aiqasty. Birinshi oiynda kókem basym siyaqty edi, aqyry pat boldy. Ekinshi partiyada uaqytty ýnemdeyik dep bliysqa kóship, teng týsti. Qashan da Aldashty útyp ketetin әkem:

— Sen tәuir oinaytyn bolypsyng ghoy. Búl betinnen taymasan, meni útyp ketetin týring bar. Álde shahmattyng biz bilmeytin qúpiyalaryn internet degen bәleden ýirenip jýrmisin?  — dedi, syr tarta.

— Qaydaghy internet. Kompiuterge nemereleriniz jolatpaydy. Men mektepting chempiony bolghanmyn kezinde, — dep maqtandy. «Men bilmeppin, aghang chempion eken ghoy» degendey әkemiz basyn shayqap, tandayyn qagha maghan qarap qoydy.

— Ras. Chempion bolgham. Álgi sizben birge júmys istegen tis dәrigeri Quanyshhan aghanyng balasymen finalda oinap, útyp kettim. Berki degen úly bar edi ghoy. Menen bir synyp tómen oqyghan. Sony útqam. Ol rakirovkany ong jaqqa jasady. Men sol jaqqa úzyn rakirovka jasap, ong jaqtaghy ýsh peshkimen shabuyldap, siz syqyldy peshkimen mat qoygham. Ákemning kózi janyp ketti:

— Quanyshhanyng da bәle eken, ә? Ol da balasyna shahmat ýiretken eken ghoy. Qyzylbelding barlyq «groysmeysterin» útatynmyn. Biraq sol qyzylkózben ýnemi teng týsip qalushy edim. Jenip jatsam da oiyn sonynda sytylyp ketetin. Sen sonyng balasyn shyn úttyng ba? — dep, әkem ýsh qaytara súrady. Aldash «Qyz Jibek» kinokartinasynda jaudyng betin qalay qaytarghanyn bayandaytyn Bekejan batyrday keudesin kere oiynnyng qalay órbigenin ýsh ret mayyn tamyzyp túryp, әri ózine sýisine әngimelep berdi. Sol kezde kókem aghama qatty yrza bolyp, balasha quanyp edi. Ákemning dәl búlay shattanghanyn búryn-sondy kórgenim joq.

 

*  *  *

Tansәride qorymgha ketken bizder týs aua solyghymyzdy basa almay, sharshap-shaldyghyp ýige oraldyq. Auyldaghyday kýndelikti qara júmystan qol ýzgesin adam degen aq sausaq bolyp ketedi eken. Kýrekti qolyng jatyrqap, az ghana qimyldaghanyna beling shoyyrylghanday býgejektep, jon arqang tyrysady. Tómpeshik bolyp jatqan әke qabirin qorshap, basyna qúlpytasyn ornatyp kelgen betimiz búl. Aldash agham bas bolyp, búl sharuany jiyenim Jenis, inim Sanat bolyp atqardyq. Kóktem uaqytynda erigen qar suy әkeyding endigi mekenin shayyp ketpesin dep tórt búryshtap irge tasyn qúidyq. Jaqynynnyn  ómirde bolghanynan habar beretin suyq mәrmәr tas ta adamgha sonshalyqty qymbat bolady eken-au. «Ybyray Aqtanúly 07.06.1945 j. – 17.04.2013 j. Ardaqty әke! Alladan rahmat, payghambardan shapaghat bolsyn. Jaryn, balalaryn, nemerelerin». Tastaghy osy bir jazu bes kýndik jalghannyng baylamyna esh qareket qyla almaytynyna kóz jetkizedi. Zirattyng tóbesine qadalghan jarty ay kónilding ónin bozartyp, endi bizdin  shaldyng kókting qoynyndaghy aigha qarap eshqashan bet sipamaytynyn eske salady.

Dýnie oilap túrsam sholaq eken,

Adamdar búl ómirge qonaq eken, — degen halyq әnindegi birer joldar qúlaqqa kep, «sholaq ómirinning ózi kózdi ashyp-júmghansha sholtang ete qalady eken» degen tújyrym jasadym qalyng qorym ortasynda túryp.

Biz juynyp-shayynyp ýige kirgende tughan-tuysqan, kórshi kólennen qúralghan on bes shaqty adam ýstel basyna jana jayghasypty. Arnayy soyylghan aqtyly qoydyng basy moldagha tartylyp, sýrege qol jayyldy. Qúran oqylyp bitkesin әielder jaghy bas oramaldaryn sheshse, aldyna tabaq  kelgen erkekter et turaugha kóshti. Ishke el qonghansha, azdaghan tynyshtyq ornap, tek ydys-ayaqtyng syldyry ghana estilip jatty. Bir-birin syilap, sypayylyq tanytqan júrt ara-arasynda «tamaqqa qolynyz jetip túr ma, etten alynyz, iship-jep otyrynyz», — dep ýn shygharyp otyrdy. Aldash sýtpisirim uaqyttan song ornynan týregep, sóz aldy.

— Ua, aghayyn-tuys, qúdayy kórshiler, býgin qasiyetti júma kýni әkemizding ziratyn túrghyzyp, ózderinizdi shaqyrdyq. Ákemizding sadaqasy dep bastarynyzdy qosqan jayymyz. Aldarynyzdaghy dәmnen alyp otyrynyzdar.

Sózge shorqaq agham ýiding ýlkeni bolghasyn amalsyz óz lebizin osylaysha qysqa qayyrdy. Ýstel basyndaghy kópshilik: «Qabyl bolsyn, qabyl bolsyn» aityp, «jón eken, jón eken» desti. Imam óz dәstýri boyynsha payghambarlar men sahabalar ómirinen mysal keltirip, uaghyzyn aitty. Jinalghandar arasynda kempir-sampyrlardyng qatary kóp bolghasyn jas moldany balasyndy ma, onyn  sózin ýzip-júlyp, aqyry óz әngimelerin aityp ketti. Ótken-ketkennen qayyryp, rularyndaghy by men batyrlaryn týgendep, auyratyn jerlerin aitugha kóshken-di. Osy tústa kókemning janazasynan beri ýige at izin salmaghan Ásem ortagha týsti.

— Sizder osynday jerde bas qosqanda ghana auyryp jýrgenderiniz eske týsedi. Uaqytysynda qaralmaysyzdar. Sodan balalarynyzgha masyl bolyp, tósek tartyp qalasyzdar. Bizde em-dom almay ólip ketip jatqan adamdar qanshama. Otyrghandardyng nazary Ásemge búryldy. Tór jaqtaghy egde tartqan bir kempir:

— E-e-e, emdelmek týgili óluge uaqyt joq. Seksennen assaq ta ýiding ony-púnysyn jasap, kesh batyrasyn, — dep kýrsindi.

— Apa, ýiding júmysy bitpeydi. Jas kelgesin qaralu kerek. Bizding papamyzdyng jýregi, ókpesi auyratyn. Ózi dәriger bolsa da qaralmady. Jýrdi anany jasau kerek, mynany jasau kerek dep. Sodan qaytys boldy. Adam auyrghanda emes, auyrmay túryp aurudyng aldyn alu kerek.

— Qazir auruhanagha barsang sau adamdy óltiredi. Dәrigerge barudyng qajeti joq. Janyng qinalyp bara qalsang analiz tapsyr, rentgen týs dep sandaltady. Odan qalsa bir dәpterine jazuyn jazyp, aldyndaghy adamyn úmytyp ketedi. Bayaghynyng osy tamyr ústaytyn balgerleri dúrys-au. — Terezege jaqyn otyrghan bir apamyz osylay tyjyryna sóiledi. Ásem sasar emes:

— Kim aitty sizderge emhanagha, auruhanagha bar dep? Mira, Rita, kireberis bólmedegini alyp kelindershi. Myna kisilerge kórseteyik, — dep qasyndaghy eki kelinshekke әmir etti. Shashyn sap-sary qylyp boyap alghan, tyrnaday ayaghy úzyn sida әiel men boyy byrtyq shashy kýlgin týsti, eki qabat әukesi shyqqan, etjendi ne qazaq ekeni, ne orys ekeni belgisiz qúrbysy oryndarynan tez týregeldi. Ekeui kóp ainalmay, qaytyp jyldam oraldy. Beti bújyr-bújyr tórt búryshty qúraldy alyp kelip, edenge ornatyp, teledidar janyndaghy toq baugha qosyp qoydy. «Qalghanyn ózing retteysing ghoy» degendey Ásemge qarady da, Mira men Rita óz oryndaryna qayta jayghasty. Qúdayy tamaqqa kelgender ishterin tartyp tyna qalghan. Ásem ýstelding shetinde otyrghan kórshi Zeynep apanyng qolynan tartyp, ortagha shyghardy.

— Tәte, baghana siz baltyrym syzdap, tabanym qyzyp, qyshy beredi degen ediniz ghoy. Mynanyng ýstine shyghynyz, –  dep júrtqa júmbaq bolyp túrghan qúraldyng ýstine qondyrdy da qolyndaghy kishkentay pulitti basyp qaldy. Álgi bәle dir-dir etip iske qosyldy. Kórshimizding kózi baqyrayyp, eki qolyn eki sanyna qoyyp, qaqqan qazyqtay qatyp qalghan. Ápkem búnyng aty SEGA ekenin, Ontýstik Koreyadan shyqqanyn, kóp aurudyng aldyn alyp qana qoymay, talay dertten aiyqtyratynyn aityp, Sega-syn maqtay jóneldi. Osy kezde Zeynep apaydyng da dauysy shygha bastady.

— Mynau rasynda da keremet dýnie eken. Tabanym jaqsy bolyp qaldy. Óne boyymdy shymyrlatyp, arqamnyng qúrysqany ketip jatyr.

— Jana ghana aittym ghoy. Ózderiniz estidinizder ghoy, mine, tәtening sózin. Birden kómektesedi búl Sega. Qazir Almatyda barlyq ýlken kisiler osyny alyp jatyr. Ásirese, orystyng kempirleri jalmandap kelip bizden osy massajerdi satyp alady. Baghasy da asa qymbat emes. Bar-joghy myn-aq dollar.

Myng dollar degendi estigen Zeynep kórshi siqyrly Sega-dan sekirip týsti.

— Qúdayaqy mende onday aqsha joq. Qaydan bolsyn? Bir zeynetaqygha qarap otyrghan adambyz ghoy. — Ásemge jalma-jan aqtala týsti. Baghanadan beri Sega-gha sýisingender endi ýrke qarady. Tek baghanaghy tórdegi jýzin әjim basqan keyuana:

— Mynauyndy qyruar aqshagha deni dúrys adam almaydy, — dep astynghy ernin shyghardy.

— Eger Sega-ny qymbat desenizder, qoldyng basynday ghana bir massajer bar. Ol óte arzan. Ári qoldanugha da ynghayly. — Ásem sózin ayaqtap qasyndaghy paketke qolyn soza bastap edi, Zeynep apa myna qyz maghan massajerin kýshtep aldyrta ma dep qoryqty ma: — Balalar oqudan keletin uaqyt tayady. Men qaytayyn. Jaqsy, sau bolynyzdar, — dep zyta jóneldi.

Ápkem odan keyin qytaydyng monahtary shópten әzirlegen «shiy» degen dәri turaly leksiyasyna kiriskende erkekter jaghy tysqa atyryldy. Molda namaz uaqyty kelip qalghanyn aityp, meshitine qaray tartty. Ápkeme erip kelgen Mira men Rita da ýndemey qalmady. Olar «shiy» atty dәrining qan qysymyn týsiretinin úzaq bayandady. Búnymen qosa búl «shiydi» ýnemi satyp alyp otyryp, sol kompaniyagha jarna tólep, tirkelip, satyp alushylar qataryn kóbeytuge kirisse, mol baylyqqa keneluge bolady eken. Bay boludyng búl jolyna sengender de, senbegender de tabyldy. Búl dudyng ortasynda sheshemning amalsyz tynysh otyrghanyn bayqadym. Ásemning búl bazary oghan únamaghanyn da angharyp qaldym. Sonymen qoyshy, týs mezetinde tizesin býkkender kýn úyasyna kirer kezde boylaryn tiktedi. Ásemning kýni búnymen ayaqtalghan joq. Bizdi  alda onyng týni kýtip túrdy…

Júrt jambastap jatyp qalghan shaq. Esikting bir ashylyp, bir jabylghany meni úiqydan oyatyp jiberdi. Qalta telefonym týngi saghat ekini kórsetip túr. Tysqa shyqsam jazdy kýni tamaqtanatyn eki bólmeli alasa ýiding jaryghy samaladay jarqyrap, terezesinen qyltighan bir-eki bas kórindi. «Áyelim pysyldap tósekte jatyr. Kýndiz kelgen adamdar ýilerine qaytty. Búlar kim eken»? Sol mangha tayap kelem, qúlaghyma sheshem men Ásemning dauystary jetti.

— Baghana ghana ketip eding ghoy. Nemenege keldin? Jeti týnde araq ishu ýshin kelding be? Baghana ol, әkenning qúdayy tamaghyn «baraholkagha» ainaldyrdyn. «Qyzynyng esi dúrys pa?» dep kelgender ósektep ketti-au.

— Qoyshy, mama. Nesin ósekteydi? Mening biznesim — halyqpen júmys jasau. Osylay biz kliyentterdi tabamyz.

Anam qyzynyng búl sózine kýiip ketti.

— Býitken biznesing qúrysyn! Sen aitqanday bayyp ketu sonday onay bolsa,  júrttyng bәri dәuleti tasyghan bay-baghlangha ainalmay ma?!

— Mama, basymdy qatyrmashy. Ózim júmystan sharshap kelsem.

— Júmys istesen, mening qoyymdy baghyp jýrsing be? Elding esigin qaghyp, týsiniksiz dәri-dәrmegindi alynyz-alynyz dep jalynyp, onynnan týk te shyqpay, bos sandalyp kelgen shygharsyn.

— Ketshi deymin. Bar úiyqtashy. — Ápkem doldana shynghyryp jiberdi.

— Ózing ket. Baghana bir diydәku eki qatyndy alyp kelgening azday, endi myna bir shegirtkening aighyryn nemenege alyp keldin? Búl ýy saghan syrahana, kafe me?

— Búl — mening jigitim. Jaqynda ýilenemiz. Tanystyrugha alyp keldim.

— Tanystyrmay-aq qoy. Búnyna tiysen, osynyng ýiine barmaysyng ba? Osy sen qanshyqtyng ne jynyng bar? Osy ýige bóten erkekterdi alyp kele beretin. Orysy da, shýrshiti de kelip ketti ghoy.

Bayqaymyn, sheshem qalshyldap ketti. Apamnyng onsyz da oinaqshyp túratyn qan qysymy kóterilip ketip, súlap týspese bolghany dep qastaryna jetip bardym. Eki әielding úrysyna maqsatsyz bir qarap qoyyp, aldyndaghy aqannan úrttap otyrghan «meymanymyz» ayaqasty sap etip kele qalghan maghan ýrke qarady.

— Brat-tan, bәri rovno, bәri dúrys! Miru miyr, — dep tәltirektey túryp qolyn sozdy. Sәlemin almay, bolmashy ghana kóz qiyghymdy oghan tastay salyp, bar nazarymdy shesheme búrdym. Ashudan әli qalshyldap, isinip-kebinip, qyzyn júlyp jeyin dep túr. Búghan Ásem taysalatyn emes. Anasyna qiyas qabaq tanytyp, «maghan ne qylasyn?» degendey qasarysyp  alghan.

— Sabyrgha kelinder, sabyrgha. Apa, auyryp qalasyz ghoy. Bәlkim, demalarsyz. — Auzyma ilingen sóz osy boldy.

— Myna qanshyq ketsin! — Anam maghan jýzin búrmay, Ásemnen kóz almastan kesip aitty. Ápkem de qaytar emes:

— Ketpeymin. Al ne qylasyn? Men kóship keldim. Jýkterimdi garajgha týsirip qoygham.

— Sen búl ýige myng kelip, myng kettin. Bayynnan ajyrasqaly on jyl boldy. Osylay kóship-qonyp jýresing be? Óz jónindi tap. Tyshqannyng da óz ini bolady. Sen onyng qasynda adamsyng ghoy.

Qanynda aqannyng qyzuy bar. Kózi qyzaryp, beti qyrtystanyp ketken Ásem bulyqqannyng ýstine bulygha týsip, til úshyna sóz ilikpey sausaqtaryn  shyqyrlatty.

— Ózinnen kishi siniling Bәtimash ta jalghyz ózi mektep jasyndaghy eki balasyn baghyp, pәter jaldap túryp jatyr ghoy. Sen bolsang soqtalday qyzyng ekeuing syghan qúsap kóship-qonyp jýrsinder.

Ásem búl joly da  ýnsiz qaldy. Ýstel ýstindegi staqandaghy araqty tartyp jiberdi de artynan su ishti. Osy bir azdaghan tynyshtyqty paydalanyp men:

— Ásem, bar qayt. Keyin dúrystap sóilesemiz. Apam auyryp qalady, — dedim beybit kelisimge shaqyryp.

— Saghan kim sóz berdi? Bar әielinning qasyna. Sen de meni tyrtyn-tyrtyng etip jaqtyrmay jýrsin. Bayaghyda student kezinde Taldyqorghanda  ýiimde túrghanyng esinde joq. — Ápkem jyn úrghanday endi maghan tóne týsti.

— Áy, Qarashta sening neng bar. Sóileme oghan.

— Qarash, Qarashym dep qalypsyng ghoy. Mama, sen kimde aqsha bar, sonyng sózin sóileysin. Saghan aqsha alyp kelmesek, bizdi adam qúrly kórmeysin. Qamar qayyrshy bireuge tiydi dep ony da mensinbeysin. Esinde me, Qarash papam ekeuindi tastap әielimen ketip qalghanda menen artyq adam joq edi ghoy.

Qanym basyma shapty. Ápkemdi shapalaqpen tartyp-tartyp jiberdim. Ásem baj ete qaldy.

— Mama, sen meni Qarashqa úrghyzyp otyrsyng ghoy, — dep aighaylady. Baghanadan beri aramyzda sostiyp túrghan «jezdem» syrtqa qaray túra qashty. Anam menen búndaydy kýtpese kerek:

— Qarashtay, búl malghúngha qolyndy bylghap qaytesin. Bar jata ghoy, jata ghoy, — dep, meni sabyrgha shaqyrdy. «Jezdem» sol ketkennen mol ketip, qaytyp oralmady. Al әpkem shyjyndana shynghyryp, polisiya shaqyryp, mening ýstimnen aryz jazatyn bolyp qighylyqqa basty. Bizding aighay-shudan әielim men on jastaghy balam túryp, «Ásemdi qanshama ret qoy-qoygha» shaqyrghanymen ol retin tauyp ýige polisiya da shaqyryp tyndy. Ánshiyinde shaban qimyldaytyn saqshylar búl joly qalay jedel jetken? Qyzyl-jasyl shamyn jarqyratyp, bir nәrseden qúr qalghanday jetip keldi. Sheshem ózi tysqa shyghyp:

— Baghana myna kóshede bireuler araq iship jýrgen. Solar senderge qonyrau shalghan shyghar. Senderge «yzbandaghan» biz emes dep polisiyany aldap-sulap shygharyp saldy.

Men sol týni kózimdi tangha juyq bir-aq ildim. Áyelime kórsetpey, kóz jasymdy da tógip alghanmyn. Ápkeme qol kótergenime qatty ókindim. Qay әbilet basty eken deymin. Áuelde adam óz bauyrlarymen bir ata-ananyng sayasynda kýlip-oynap, ósip-ónedi. Sosyn әrkim óz jolyn tabuy kerek. Alayda, óz soqpaghyndy tauyp, oghan týsu onay emes eken. Nege biz qarapayym ghana adamy qarym-qatynasty retke keltire almaymyz? Osy taqilettes san týrli  súraqtar  mazalap, oiym san-saqqa ketti. Aldash, Leker, Bәtimash pen Qamar aitpasa da sheshem osy jasaghanymdy betime basary anyq. Jýziqara, әpkene qol kóterding ghoy der. Marqúm әkem men agham әpkelerimning beyәdep qylyqtaryn sókkende anam arasha týsushi edi. Bir jaghynan sheshe bayqús qaytsin? Anamnyn  kýieui men ýlken úlynyng sózin qostay ketetin kezderi de  bolghan-dy. «Elding osy qisyq-qynyr qyzdary balarymen әp-aybәt jigitterdi tauyp, otbasy qúryp jatady. Bizding qyzdardyng jolyn qúday qashan ashady eken? Búl ýidin  hanshayymdaryn ne bay almaydy, ne qúday almaydy» degen sózderin san estigem. Artynsha «qyz bala — qonaq, qyz qyryq shyraqty ghoy. Bir shyraqtary janar týbi» dep jiby týsetin.

Kýn tóbege kóterilgende ghana jastyqtan basymdy kóterdim. Juynyp-shayynyp, týski as ýstinde otyrghan әielim men sheshemning qastaryna jayghastym. Balam oinap ketken bolu kerek. Jaqyn mannan bayqamadym. Ápkemning de qarasy kórinbedi. Sheshemning jýzi synyq. Eki iyini salbyryp, qabaghy túnjyrap ketken. Isip ketken kózinen týnimen jylap shyqqanyn anyq bildim. Tuabitti óktemdigin ókinishi tauysyp, auyr kýrsine shayyn soraptap ishedi. Janyn jaynatyp jiberer mende bir qúdiretti kýsh bolsa ghoy deymin ishimnen. Dybys shygharmastan әielim úsynghan kesege bayau qolymdy sozdym.

— Ásem tәte apamnyng gauhar tastary bar altyn syrghasyn alyp ketip qalypty, —  dedi Aynúr bayau ghana ýn qatyp. Ne derimdi bilmey abdyrap qaldym. Birden anamnyng jýzine jalt qarap:

— Bizden ese qaytarghan týri ghoy, apa. Múnaymanyz. Birer kýnnen keyin qaytaryp beredi. Ya bolmasa Lekerden berip jiberer. — Ápkemning olay etpesin bilsem de anamdy júbatpaq bolyp osylay dedim.

— Sólkebaygha bola qabyrgham qayysyp otyrghan joq, balam. Qaytarmaytynyn da bilem. Qaltasynda kók tiyny da joq onyn. Qalay ghana osynday kýige týsti? Osyghan jýregim auyrady. Óz anasynyng zatyn úrlaghany masqara ghoy. El estimesin.

Anamnyng kózinen monshaqtay jas ýzilip týsti. Jylamsyrap otyryp sózin qayta jalghady.

— Ásem qyzdardyng ishinde túiyq, birtoghasy edi. Qanday týlen búny týrtti eken? Álde kóre almaghan bireu basyn oqytyp tastady ma? Oilay-oylay basym qatty. Qartayghanymda qalghan ghúmyrymdy tynyshtyqta ótkizem be dep em. Ajalymnan búryn búlar meni kórge tyghatyn shyghar. Aldash ol ne jyndy emes, ne sau emes. On bes jyl búryn qoyghan araghyn qayta bastady. Leker ol bir kýn sau bolsa, bir kýn mas. Qúdaygha shýkir, kýieuining aqyly bar. Qamar bir kedey kәri shalgha tiyip jarymay jýr. Bәtimash jalghyz ózi eki balasyn sýiretip, basyn súghar baspanasyz kýn keshude. Jaratqangha ne jazdym. Aytpaqshy, azanda Bәtimash habarlasqan, nesiyesin jaba almay jýr eken. Seni kezinde oqytty ghoy. Osy aiyn jauyp bersenshi.

Anam kóz qiyghyn maghan bir tastap, zaryn qayta tóge bastady.

— Qyryq jyl alqash әkelerine kónip, sonyng azabyn tarttym. Endi qalghanyn balalary kórsetip otyr. Qan degen jibermeydi eken, ә. — Búl sózderin qaharlana aitty iyegi dirildep. Sosyn qayta  bәsensi: —  Bәri jyndy sugha jaqyn. Jalghyz sen ghana maghan tartqansyn. Ishken saghan jaqpaydy. Soghan da tәubә, — dep, aldyndaghy shayyn úrttap, tamaghyn jibitti. Aynúr shay qúyayyn degendey enesining aldyndaghy keseni almaq bolyp edi, «ishpeymin» degen ishara tanytyp, tómen salbyrap ketken basyn joghary kótere: — Qansha alqash bolsa da erkekting aty — erkek eken-au. Ákeleri bolsa, búlar býitip qútyrmaytyn edi. Aldashtan bastap bәri Ybyraydan yghatyn. Bәri jaman shalymnyng arqasy eken ghoy. — Sheshem jasyna ie bola almay, enirep jylap jiberdi. Biz ýn-týnsizbiz. Solyghyn basa almaghan kýii apam ornynan qinala kóterilip, óz bólmesine ketip qaldy. Ishi qanjylap bara jatqan, qamqorsyz, qauqarsyz kýidegi apamdy ýlken ýiding esigine deyin kózben shygharyp salugha ghana shamam jetti. Áyelime mening búl jayym únamady bilem, «Apamnyng artynan baryp, kónilin aula. Jalghyz qaldyrugha bolmaydy. Men ydys-ayaghymdy rettep sonynnan baram. Bar-bar» dep onsyz da suyp qalghan shayymdy ishkizbedi.

Týpki bólmege kirsem, anam әkemning jeydesin iyiskep otyr eken. Men ekenimdi kóz tikpese de bilip, sóiley jóneldi:

— Ótkende Ybyraydyng myna bir jeydesin jezdeng Esenbekke bereyin degem. Sarandyghym ústap, bermegenim jaqsy bolypty. Velvetten tigilgen. Sapasy óte jaqsy. Ybyraydyng ónin ashatyn. Ákenning iyisi әli bar eken. Mә, iyiskep kórshi, — dep meni qasyna shaqyrdy. Jýzine zer salsam, sheshem kóz jasyn tyighan. Zarly dauysyn shalyna degen saghynysh ýni almastyryp, bozarghan jýzine qan jýgirip qalypty. Osyghan quanyp qalghan men anamnyng sózin eki etpey, әkemning jeydesin iyiskedim. Ras. Ákemning iyisi bar!

— Búl jeydeni eshkimge bermeymiz. Sen kiyesin. Ky qazir, — dedi anam. Maghan ýlkendeu ghoy dep aitpaq bolyp, tilimdi tistep ýlgerdim. Dereu ýstimdegini sheship, kókemning kiyimin kiyip aldym. Sheshem meni ómirinde birinshi ret kórgendey tanyrqay qarap, janaryndaghy bar meyirimin shasha:

— Oi, Alla-ay. Aumaghan әkeng bola qaldyn! Mening Ybashymnan aumaydy ekensin, — dep bar uayymyn úmytqanday jadyrap sala berdi. Meni ainalshyqtap, asty-ýstime týsip betimnen sýie berdi, sýie berdi.

 «Adyrna» jurnaly, №1