Elimiz óndiris zamanynyng altyn ghasyryna ayaq basty. Ónerkәsipting tórtinshi revolusiyalyq kezenin qalyptastyru ýshin Qazaq elin ýshinshi janghyru qajettiligi jóninde aldymyzgha orasan zor mindet qoyyldy. Yaghni, tayau jyldary Qazaqstan ghalamat ózgerister alanyna ainalady. Ár týrli salada óndirister boy kóterip, qarqyn ýdep, jýieli týrde ónim óndirumen ainalysatyn bolamyz. Búl – quanyshty jayt. Sebebi, múnay baghasy qúldyraghanda, qarjy daghdarysy qysqanda qalt-qúlt etip kýn keshuge tura keldi. Bizge tyghyryqtan shygharatyn jalghyz jol – óndiris, otandyq ónim shygharu. 

Ónim óndiruding bir salasy – baspa óndirisi. Kýndelikti ómirde nan qanday qajet bolsa, baspa óndirisi de sonshalyqty qajet. Búl sala keshegi tarihymyzda – soghys jyldary, asharshylyq jyldary, repressiya jýrip jatqanda da toqtaghan emes. Qazir de, syrt qaraghanda ýzdiksiz júmys istep jatyr.

Biraq bir ghajaby, bizde baspa óndirisin bar deuge de, joq deuge de bolady. Mәselen, oqulyq kitaptar shyghyp jatyr. Eger oqulyq shyqpasa, mektep, basqa da oqu oryndary toqtaydy. Yaghni, oqulyq kitap óndirisi bar. Sol oqulyqtardyng sapasy syn kótermeytini de ras. Aqyn-jazushylar men ghalymdardyng basqa da týrli taqyryptaghy kitaptardyng 500, 1000 danamen, memlekettik tapsyryspen 2000 danamen shyghuy Qazaqstanday el ýshin shyn mәninde úyat nәrse. Jalpaq tilmen aitsaq, masqara! Baspa óndirisin «bar deuge de, joq deuge de bolady» degen sóz osydan kelip shyghady.
Al endi osynyng sebepterin «bir, eki, ýsh», – dep sausaqpen sanap kórelik.
Kenes kezinde poeziya kitaby 30 000, proza 60 000, tipti «Kóshpendiler» 100 000 tirajben shyqty. Ras, o kezde baspalar kóp emes edi. «Jazushy», «Qaynar», «Qazaqstan», «Mektep» degen siyaqty bes-alty baspa boldy. Sol baspalar 100 000 tirajben kitap shygharyp, bir audannyng tabysyn beretin.
Qazir naryq, tiyn esepteletin zaman. Atamekeninde sol qazaq túryp jatyr. Kitapqa degen súranys, taralym, sol óndiris qayda ketti?

Tәuelsizdikting alghashqy jyldary ekonomikanyng barlyq salasy toqtady. «Shokovoya terapiya» jasaldy. Tek kýndelikti ómirge qajetti ghana dýniyeler shygharyldy. «Kitap ótpeydi», «kitap jetpeydi» degen әngimeler qorjynnyng eki basyn da toltyrdy. Biz óstip asyp-sasyp, abdyrap jýrgende kenes dәuirinen qalghan baspa óndirisin de, oqyrmandy da joghaltyp aldyq.
Áriyne, «oqyrman mýlde joq» dep aitu kýpirlik bolar. Ózindik naryq dәstýri bar sharuashylyq eseptegi kitap óndirisining kenestik jýiesi joyyldy, halyqtyng nazary kýndelikti kýnkóris qamyna auyp ketti, onyng ýstine ghalamtordyng zamany da kelip jetti.

Qazir baspa óndirisining әlemde zamangha say, ozyq tehnologiyasy bar. Amerika men Europanyng órkeniyetti elderinde de kitap dýkenderi bar. Bizde de iri qalalarda kitap dýkenderi joq emes. Biraq naryq talabyndaghy baspa óndirisi sol bir jambastap qisayghan qalpynan ensesin tiktey almady. Qolymyzdy ne baylap túr? «Qazaqstannyng halqy az. Sondyqtan, kitaptyng tirajy az, aqtamaydy degen» sәuegeylik bar. «Kitap – tauar, ony satuymyz kerek. Bes-alty jazushy bolu kerek. Solardyng kitaby óte kóp tirajben satyluy qajet» degen de teoriya bar. Taghy bir kózqaras – «kitap – iydeologiya, tam-túmdap, bir eki myng danamen shyghyp túruy qajet» deydi. Sóitip, baspa salasy ólmesting kýnin kórip jatqan jaghdaydamyz.

Kitap kóp tirajben shyghatyn kenes­tik dәuirde Qazaqstanda qazaqtar­dyng sany qazirgiden әldeqayda az edi. Jalpy, kitap óndirisi biznes pe, joq әlde ómir boyy budjetting moynynda otyratyn iydeologiyalyq qajettilik pe? Búl mәselening basy tolyq ashylmay túr. Búl súraqqa anyq jauap bere alatyn adam bar ma? Mәselen, mening kitabyma ol «iydeologiyalyq qúral eken» dep aqsha berip jatqan eshkim joq. Qazir kitap túrmaq gazetterdi aqtamaydy dep shetinen jauyp jatyrmyz.

Elimizde týrli salalarda óndiris ayaghynan túryp kele jatyr. Túralap qalghan jalghyz sala – baspa. Sebebi, baspa óndirisinde әli kýnge «joghary mәrtebeli» tenderge tәueldi bolyp otyrmyz. Tender degen mәsele absurdqa ainalyp bara jatyr. Biraq tender bolmasa osy kezde «Egemen Qazaqstan», «Qazaq әdebiyeti» degen gazetterimiz, bәlkim, shyqpaghan bolar edi.

Koreyada úran boldy: «Japonnyng mәshiynesi artyq. Biraq bizding óz mәshiy­nemiz bolu kerek. Qytaydyng tamaghy artyq, biraq óz tamaghymyzdy ishuimiz kerek. Batystyng kiyimi artyq, biraq óz kiyimimizdi kiuimiz kerek!». Olar osylaysha ózderining óndiristerin damytty.

Eshki men shoshqany bauyzdaghanda jan aiqayy shyghyp, baqyrady. Al, qoy ýndemeydi. Mening oiymsha, qazaq halqynyng ózin ózi saqtau instikti joq sekildi. Otardyng shetine qasqyr tiyip jatqanda, shyrq iyirilip, qareketsiz qarap túratyn qoy sekildimiz. Mәselen, dýkenderde orys tilindegi kitaptar ótip jatyr. Biraq bir qazaq «qazaqtyng kitabyn satyp alayyq» dep aitpaydy. Kitapty tegin syilar bolsan, quana-quana alady. «Aynalayyn, shyghyndalyp kitap shygharypsyn, mә kórimdigin» dep bir myng tenge janynan eshkim shygharmaydy.

Ýkimet óndiristi myqtap qolgha aldy. Shaghyn biznes, orta biznes, inno­vasiya­lyq jobalar degen siyaqty. Baspa óndirisinde osynday sharalar nege qoldanbasqa? Búl da bir kәsipting týri emes pe? Biz nege kitap saudasyn úiymdastyra almay jatyrmyz?

Aldymen búl súraqqa jauap bergiz­beytin, aldymyzda qazaq tili degen mәsele kese-kóldeneng túr. Bizde orys tildi kitaptardyng jaghdayy edәuir jaqsy. Mәselen, Elbasynyng kitaptary qazaq tilinde az tirajben shyghady. «Senderge osy da jaraydy» degen siyaqty. Orys tilinde kóp tirajben shyghady. Bizding qoghamdaghy qazaq tilining jaghdayy osy. Ana tilining ainalasyna kózge kórinbeytin bir shenber syzylghan sekildi. Bәrimiz sol shenberden shygha almay jatyrmyz. Endi biraz jyldan keyin aghylshyn tildi kitaptar qaptaytyn bolar?..

Ýkimet qazaq tilining damuyna yqy­lassyz degen bir aram oy da qylang beredi. Alayda, olay deuge bolmaydy! Ýkimet obaly ne kerek, 25 jyldan beri qazaq tilin sýirep biraz jerge alyp bardy. Biraq eng negizgi mәsele qolgha alynbay jatyr. Mәselen, kóshede paralich bolghan bir adam kele jatyr. Denesi qaltyrap, kózi alaryp, ayaghyn annan bir, múnnan bir basyp, qoldary erbendep kele jatyr. Sol adamnyng tórt mýshesi jazylyp, jýrip ketuine midaghy bir tamyr dúrys istemey túr. Sol tamyrdy dәl tauyp, iynemen týrtip qalsaq, әlgi adam qol-ayaghyn boyyna alyp jýgirip ketkeli túr. Mine, dәl qazir biz sol «tamyrdy» taba almay jatyrmyz. Elbasymyzdan bastap qazaq tiline barlyghymyz jabylyp qyzmet istep jatyrmyz. Bәrimizding shyryldaghanymyzdy qayteyin, eng negizgi mәsele jasalmay jatyr. Ol – qoghamdaghy qazaq tilining qajettiligi. HIH ghasyrdaghy múraghat derekterin aqtaryp otyrsanyz «shalaqazaq» degen termin jii kezdesedi. Óz basym tәuelsizdikting shiyrek ghasyrynda qazaq tilin óz erkimen ýirenbegen qazaqtar endi ýirene qoyady degenge senbeymin. Solargha «shalaqazaq» dep resmy status beru kerek shyghar. Mәselen, «oralman» degen siyaqty.
Elbasy aty-jónindi qazaqshala dep qauly shygharghaly qansha uaqyt boldy. Qazaqtardyng tólqújaty әli sol kýii túr. Aty-jónin qazaqshalaghandar sausaqpen sanarlyq. Búghan kim kinәli? Joq әlde Nazarbaev әrkimning sonynan jýgirip jýrip jazdyruy qajet pe? Biz ne kýtip jýrmiz? Ýkimet qauly shygharghanmen, talap etip otyrghan eshkim joq. Aldymen tólqújatty qazaqshalaudy jogharydan bastauymyz kerek. Qauly shyghardyng ba, mindette! Biz qoghamgha qajetti eng manyzdy nәrselerding ainalasynda shapqylaymyz da jýremiz. Eng negizgi mәsele últtyq, týp-tamyrymyzdy taba alatyn mektep ashu qajet. Mәselen, Abaydyng kitaptary qazaqsha kóp shyghyp jatyr. Biraq onyng bәri kitaphanalargha taratylyp jatyr. San jýzinde Abaydyng qazaqsha shyqqan danasy kóp. Al onyng Sәtimjan Sanbaev audarghan qara sózderining orys tilindegi núsqasy shygha salysymen pyshaq ýsti­nen ýlestirip alyp ketedi. Bizde orys tilin­degi kitaptargha degen súranys keremet. Resey basylymdarynyng kitap dý­ken­derinde syqyp túrghany osy. Yaghni, búl tabighi, naghyz súranys. Al qazirgi ainalysyp jýrgen sharuamyz, bizdegi nasihat, bizdegi taralym, memle­kettik tapsyrys – bәri jalghan kózboyaushylyq. Bizding kitap bas­pasy salasyndaghy istep otyrgha­nymyzdyng bәri ótirik. Ózimizdi ózimiz aldap otyrmyz.

Memlekettik tapsyrys degen qazirgi naryq zamanyn aldau, kóz­boyau­shylyqpen ainalysu bolyp otyr. «Bizde kitaptar shyghyp jatyr» degen kózqaras qalyptastyru ýshin úiymdastyrylyp otyr. Biz damu dәrejemizding týrli salalary jóninde Birikken Últtar Úiymyna esep beremiz. Búl sharalardyng bәri sol ýshin kerek. «Qazaqstanda sonsha kitaphana, múnsha Mәdeniyet ýii, pәlenshe mektep salyp otyrmyz, osynsha kitap shyghardyq» degen siyaqty.

Mәselen, otbasylyq kitap. Kez-kelgen otbasynda ózining otbasylyq tarihy jazylghan kitap túrsa. Aldymen sol otbasy ózining ata-babalarynyng kim bolghanyn biledi, tughan-tuystarynyng ishinde ónegeli adamdardy tanidy. Múnyng nesi jaman. Búl ózimizdi ózimiz tanu ýshin, tәrbiyeleu ýshin kerek emes pe? Ekinshi jaghynan jýzdegen myng tirajben kitap shyghyp, óndiris damidy.
Qazaqstanda qazir qazaqtar 70 payyz basymdylyqqa iyemiz.
Mәselen Tramp ta, Putin de sonday-aq ózge memleketterding qay­rat­kerleri – bәri qazaqsha shyghu kerek. Bәrin qazaqsha sóiletuimiz kerek.
Kitap óndirisi – kәsip. Men osy kәsippen ainalysqym keledi. Qazirgi jýrip jatqan әdeby prosesten habarym bar. Osy kәsipti bastau ýshin ne isteuim kerek? Júrt baspa kitap shygharady dep oilaydy. Baspa – shygharmashylyq úiym. Kitaptyng shyghatyn jeri – baspahanada. Ekeui birigip enbektenedi de kitap dýnie esigin ashady. Qazirgi bas­palar – quyrshaq baspalar.

Baspa problemalaryn sheshuding ontayly joldary alghashqy on jyldyqta, ayaghymyzdan túrghansha jasalyp, keyingi on jylda naryqqa kóshu kerek edi. Baspagerler óz qarajatymen gazet-jurnal, kitap shygharatyn jaghdaygha jetu kerek edi. Sonda ýni de taza bolar edi. Tendermen otyrghan gazetterding barlyghy tek әkimder ghana kóz jýgirtetin gazet emes, býkil halyq oqityn basylymgha ainalar edi. Kitap, gazet-jurnal óndirisi shyn mәninde naryq jolymen osylay damysa. Mәselen, qazir mol tabys tauyp jatqan baspalar, gazetterding keybiri kózboyaushylyqqa bara ma degen kýdigimiz de joq emes. Ýkimetten neghúrlym kóp qarajat alyp, sol kitapty shygharugha enbek etken adamdar emes, baspany biylep otyrghan bir-eki adam kóp qarjyny bir qarpyp qalmay ma?! Al biz: «Sening múnyng qalay, kisilik degen qayda?», – dep súraugha úyalamyz. Sebebi, tanys adamdar, zang oryndaryna shaghynu – qanymyzgha sinbegen qasiyet.

Eger Ýkimet qarjy qúiylyp jatqan «qúbyrdy» jauyp qoysa, elimizdegi baspalar men gazet jurnaldardyng kóbi ertenderi-aq jabylyp qalady. Tarap ketedi…

Al biz sol baspa salasynda naryq zandylyqtaryn esepke almay, ekiúday kýy keshetindeymiz. Boyymyz birte-bite ótirikke ýirenip keledi. Meninshe, biz «virtualino» ómir sýrudemiz. Otbasymyzdan bastap, qazaq tilining damymay túrghandyghy bәri aldamshy kýn kórip otyrghanymyzdan.
Sonda kimdi aldap otyrmyz? Áriyne, ózimizdi ózimiz ghana! Biz naryq qúbylystaryna naqty qaraudyng ornyna, mәselen, baspa salasynda ótirikti qoldaugha mәjbýrmiz. Sebebi, tenderden aiyrylyp qalsam, erteng kýn kóre almay qalamyn. Esirtkige tәueldi adam sekildimiz. Naqty ómir sýru joldarynan góri Ýkimetting bergen aqshasyna uaqytsha bolsa da kýn kóre túru kerek. Búl jaghday, bir jaghynan, Kenes ókimetine degen saghynysh tudyryp otyr.

Men baspa salasynyng kәsipkeri bolghym keledi. Taqyryp kóp. Bir túlgha turaly, bolmasa tarihy kitap, ne bolmasa bir jazushynyng әjepteuir romanyn shygharu ýshin demeushi taptym. Qarjysy bar, myrza kónildi bir jigit aqsha berdi. Qoljazbany dayyndap, baspahana shyghyndaryn tólep, 1000 dana kitap qolyma tiydi. Eldi shaqyryp túsaukeser jasap, olargha tamaq berip, әlgi kitapty tegin taratuym kerek. Sebebi, mening qaltamnan aqsha shyqqan joq. Bizde qazirgi jaghday shamamen osynday. Men demeushige úsynys aitsam. Biz naryqta ómir sýrip otyrmyz. Osy kitapty satayyn. Týsken paydany bólip alayyq. Ol kelisti delik. Sol myng dana kitapty qayda aparam? Almatydaghy onshaqty dýkende Reseyden kelgen orys tildi kitaptar syqyp túr. Mening kitabyma kim qaraydy? Men ne isteuim kerek? Qalay satam ol kitapty? Kenes dәuiri bolsa, búlay qinalmaghan bolar edim. Onda sharuashylyq eseptegi ózindik naryq jýie bar edi.

Qazir oqulyqtardy «Atamúra», «Mektep», «Almatykitap» sekildi baspalar shygharyp jatyr. Ana jyly Janseyit Týimebaev ministr bolghan tústa 30 baspanyng basshylaryn shaqyryp aldy. Kezdesude ministrding kómekshisi shamasy ýsh jýz kitapty әkelip ýstelding ýstine qoydy. Ár kitaptyng ishinde jýzdegen qaghaz belgi salyp qoyghan eken. «Myna kitaptyng bәrin oqyp shyqtym. Ishinde qaghaz túrghan jerding bәri qate. Ár kitapta 200-300 den qate bar» dedi. Ministr korrektor bolyp otyr. Baspada korrektor, redaktor, agha redaktor, bas redaktor, arnayy redaktor degender bolu kerek. Biz oqulyq shygharyp jatyrmyz dep ózimizdi ózimiz aldap jatyrmyz. Biz bilim berip jatyrmyz, intertaqta satyp alyp jatyrmyz, kompiuter satyp alyp jatyrmyz, Bolon oqytu jýiesine kirip jatyrmyz – osynyng bәri Elbasy talabyna say ma? Mәselen, PHD doktorlaryn dayyndau ýshin olargha keshegi kenestik ghylym doktorlary men kandidattary sabaq beredi. Shәkirtter PHD doktor atanghan song әlgi ústazdarynan «bilimi joghary» bolyp shygha keledi. Aylyq jalaqysy odan kóp bolady. Bolmasa joghary bilimdi kenestik bilim alghan adamdar doktor bolu ýshin aldymen magistraturany qayta oqyp shyghuy kerek. Búl ne masqara? Shyn mәninde, olargha sabaq beretin býgingi kýnning magistranttarynan olardyng bilimi әldeqayda joghary. Biz kimdi aldap otyrmyz?
Mening shygharghan kitabymnyng kerek, ya kerek emes ekenin aiqyn­daytyn naryq. Solay emes pe? Kitap­ty taratpay, jetkizbey jatyp halyqqa, kópke topyraq shash­qanday bolyp otyrmyz. Men tútynushygha әli kitabymdy jetkize algham joq. Onyng kerek ne bolmasa kerek emes ekeni sonda ghana anyqtalmay ma? Múnday jaghdaydyng bәrin ozyq elder bir kezde basynan keshirgen bolar. Onda kitap saudasynyng birjasy bar. Ol – baspa, jazushylar, oqulyq jazatyn adamdar, satushylar, tasushylar – barlyghynyng basy birikken ýlken qogham. Eng basty mәsele – kitap baghasy túraqty. Kitap shyqqan kýnnen bastap ýsh jylgha deyin belgili bir kitapqa súranys qansha artyp túrsa da baghasyn qymbat qoya almaysyn. Al kitap ótpey jatsa, baghasyn tómendete almaysyn. Ol baghany baspagerding de satushynyng da ózgertuge qúqy joq. Satushynyng enbegi sol baghanyng ishinde túr.

Qazaqstan sekildi jas memlekette baspa óndirisining barlyq salasy shash etekten ziyan bolyp, sondyqtan, búl salagha shyn mәnindegi kәsipker ayaq baspay otyr. Búl salanyng iydeologiya bolatyn sebebi – Ýkimet qorghamasa, tender bermese «Egemennen» bastap barlyghy jabylyp qalady. Eger kitaptyng baghasy túraqty bolsa, osy salagha qatysty kәsipkerlerding barlyghynyng paydasy men kәsipkerler auzynan jyryp beretin jarnamagha ketetin qarjygha deyin eskeriletin kitap sauda birjasyn úiymdastyrsaq degen arman sanama sәule beredi de túrady.

Taghy bir ashy shyndyq – bizding qolymyzdy memlekettik tapsyrys baylap túr. Al memlekettik tapsyrysty joysaq, baspa salasynda bir kýnde 1991 jyldaghy jaghdaygha qayta ainalyp kelemiz. Kitap ta, gazet te shyqpay qaluy mýmkin. Qalalardaghy mektep balalary oryssha sóileydi, joghary oqu oryndarynda oryssha, teledidardy ashyp qalsan, radiony basyp qalsang – bәri oryssha. «Últtyq arna» dep atalatyn «Qazaqstan» telearnasy da Janalyqtar redaksiyasynyng atyn «KazNews» qoyyp, «aydy aspangha shyghardy». Qysqasy, týri qazaq, ruhy orys tuysqandar óte kóp bolyp túrghanda qazaq tilindegi kitap – ekinshi sortty tauar bolyp otyr elimizde. Jaraydy, aldymen orys tilindegi kitaptardy basyp shygharalyq. «Esekting artyn jusang da mal tap» degen Abay atamyz. Alayda ony býkil Qazaqstangha taratudyng jýiesi joq.

Bylay tartsang arba synyp, bylay tartsang ógiz óletin jaghday. Sonda ne isteuge bolady? Búl sayasy mәsele. Biz eger qazaq halqy óz elimizde 70 payyzgha tolsaq, ózge últtardyng ishinde týrki tildes aghayyn elder bar. Olargha qazaqsha oqu qiyn emes. Ózge últtardyng ishinde qazaqsha oqugha jyl sayyn qyzyghushylyq artyp keledi. Sonda qazaq tilinde oqu mýmkindigi elimizde 80 payyz bolghaly túr. Sóite túra qazaq tilin tútynushylyq dengeyin kótere almay otyrmyz.

Qazaqstandaghy barlyq audandardy, shaghyn qalalardy qosa eseptegende 200 nýkte bar delik. Sonyng bireuinde kitap dýkeni joq. Men baghanaghy 1000 kitapty sol 200 nýktege ýsh danadan taratqannyng ózinde jaghdaydan shyghyp túrmyn ghoy! Sol 200 nýktening ainalasynda qazaqstandyqtardyng jartysynan astamy túrmay ma? Kitabymnyng qanshalyqty qajet ekenin sol aumaqta túratyn tútynushylar anyqtamay ma?Ýlken qala túrghyndary qazaqsha oqymasa oghan orys tildi kitap úsynalyq. Reseyden shyghatyn kitaptardyng «ayaghy» jýirik, jetip keledi de túrady. Oghan tosqauyl bola almaymyz. Kәsipkerler qap-qap kitapty shekaranyng ar jaghynan tasyp jatqansha, súranysqa oray sol kitapty nege qazaqstandyq baspahanalar shygharmaydy? Bir audanda orta eseppen 80 myng adam túrady delik. Sonyng 800-i kitap satyp alghannyng ózinde kitap tirajy әldeneshe ese kóteriler edi. Endi mening oiymsha, memlekettik tapsyrys degen qazirgi túrghan kýiinen 90 payyzgha azay kerek. Memlekettik tapsyrystyng qaramaghynda 10 payyz qalsa jetkilikti. Sol 10 payyz Elbasynyng Joldauyn, kitaptaryn shygharu kerek, Ýkimetting sayasaty, strategiyasy memlekettik qauipsizdikke qajetti degen siyaqty әdebiyetter shyghuy tiyis. Qalghan týrli taqyryptaghy kitaptar, mәselen, Abaydyn, Ábish Kekilbaevtyng kitaptary nege memlekettik tapsyryspen shyghuy kerek?
Biznes ókilderi búl salagha kelmey jatyr. Alayda kóptep shaghyn kitap dýkenderin ashu kerek. Yaghni, jergilikti әkimderding qoldauymen, qadaghalauymen ashyluy kerek. Onyng tetigi jergilikti әkimning qolynda boluy kerek. Ázirge bir audangha bir kitap dýkeni jetedi. Sonda kitap halyqtyng aldyna barady. Halyq ózine kerekti kitaptaryn ózi tandap alady. Ýkimet osy sharany jýzege asyrghanda ghana jyl sayyn tenderlerge júmsalatyn qarjy ýnemdeler edi. Dýken degen bir-aq ret qarjy salatyn sharua. Al elimizding audandarynda birde-bir kitap dýkeni joq!

Ýkimet baspalardy memlekettik tapsyrys degen tegin nәrsege ýi­retip aldy. Qazir bizding baspa­lardyng barlyghy jyl boyy tender kýtip, jem kýtken balapan qúsap auzyn ashyp otyrghany. Baspalar izdenuden, júmys isteuden qalyp bara jatyr. Biz olardy jalqau deuden aulaqpyz. Kitap naryghy qalyptaspasa olar qaytedi? Biz eger baspalardyng arasynda bәsekelestik tudyramyz desek, aldyndaghy tegin astaudy alyp tastauymyz kerek. Shet elderdegi kitap birjasy degen sol. Aldymen azdaghan tiraj shygharylady. Ary qaray ótip jatsa, shyghara beredi. Kitap naryghy degen sol.
Kitap shygharu – baspanyng isi. Baspager naryqpen betpe-bet kelgende, óz aqshasyna oqulyq shygharghan kezde oqulyqtyng sapasy lezde jaqsarady. Al bizde bala kitapty alsa da alady, almasa da alady. Basyndy qatyryp qaytesin. Eng arzan avtordy, eng arzan shiykizat tauyp al da shyghara ber.
Eshkim ashtan ólip, kóshten qalyp jatqan joq. Qonaq shaqyryp bir bótelke araq ishpesin, toylargha shyghyndalatyn milliondardyng ishinen kitap satyp alatyn aqsha ýnemdep qalsyn. Mysaly, auyldarda su joq, aqsha bólip, su jetkizu kerek. Búl – ómir shyndyghy. Baspa salasynda da osylay bolu kerek. Halyqtyng jany shyghyp ketse de aitu kerek. Kelesi jyly tegin oqulyq bolmaydy. Satyp alyndar. Áleumettik az qamtylghan toptan basqasy – tonnalap et, sýt óndirip jatqan adamdardyng balalary nege tegin kitap alu kerek? Sol kitapty baghanaghy audanda ashylghan kitap dýkenine týsir. Baghasyn zanmen qadaghala. Dýken sharuasy dóngelenip, jandana bastaydy. Sol audanda túratyn halyqtyng bәri oqulyq kitap, kense tauarlaryn alu ýshin audangha aghylady. Auyldyng jaghdayy jyldan jylgha jaqsaryp keldi. Búl jolda «Qazposhtanyn» mýmkindigin paydalan. Endi bir bes-on jylda auyl túrmysy qaladan ozady. Osylay bastau kerek. Sonda kitap naryghy qalyptasa bastaydy. Sayyp kelgende, kitap oqyp ósken buynnyng kózi tiri әli. Jekemenshik kәsip osylay damysa kerek! Audan ortalyghyndaghy dýken barlyq baspamen baylanys ornatady. Yaghni, kitap dýkenderin ashu kerek! Ýkimetten kómek súrau kerek. Maghan memlekettik tapsyryspen gazet shygharyp berip otyr, oqulyq shygharyp berip otyr, aqyn-jazushylardyng kitaptaryn shygharyp berip otyr. Endi kitap dýkenine de Ýkimetke qarap auzymyzdy ashamyz ba? – degen súraq tuuy mýmkin. Kitap jartylay kәsip, jartylay iydeologiya. Ýkimet jyl sayyn tapsyryspen kitap shygharugha qarjy bóle bergenshe kóp bolyp qolgha alyp, audan ortalyqtary men shaghyn qalalarda bir ret dýken ashyp berse jәne ol dýken erteng syrahanagha ainalyp ketpeuin qadaghalasa, kitap keng baytaq Qazaqstannyng barlyq aimaghyna jetedi. Ar jaghyn әr avtor óz baghynan kórmey me? Sóitip kósh jýre týzelip, súranys bar kitaptardyng tirajy ósip, baspalar da bayymay ma? Naryq sonda qalyptaspay ma? Naryq qalyptasu ýshin memlekettik tapsyrysty, oqulyqtardy tegin taratudy joyyp, sapaly jәne arzan jolmen kitap basudy úiymdastyrumen, ony taratumen, satumen ainalysu kerek. Dýken ashu onay sharua emes. Ýkimet halyqqa siyr satyp alu ýshin «sybagha» dep aidar taghyp, aqsha berip jatyr ghoy! Sol siyaqty baspa isine kómek nege bolmaydy? Janaghy baspa óndirisin jýrgizbey túrghan aurudyng nýktesi osy emes pe?

Myna kense tauary degen biznesti qarap otyrsaq, dýnie jýzindegi eng qymbat tauar bizde eken. Mynau qalamsap, flomaster degenderinizding bәri bizding múnaydan shyghady eken. Baspahana boyaulary, Kense tauarlary kýndelikti ómirge nan sekildi qajet nәrse. Búryn bir Almatyda bes dәpter shygharatyn zauyt bar edi. Saban – tegin. Qaghaz shyghar. Bayqap túrsaq tauardyng qansha týrin ózimizde shygharamyz. Júmys oryndary payda bolady. Jalpy, Qazaqstanda kitap satyp alugha qajettilik joq. Onyng bәrin Ýkimet óz moynyna alyp otyr.

Sol oqulyq satyp alugha barghan adam dýkende kózding jauyn alyp túrghan kitap sórelerine kózi týsedi. Balalar әdebiyeti, Abay da, Múqaghaly da túr. Ol Abaydy satyp alady. Sonan song sening kitabyndy satyp alady, sonan keyin mening kitabymdy satyp alady. Sóitip dәstýr qalyptasady. Reseyding kitaptaryn qaranyzshy! Myndaghan taqyryppen milliondaghan tirajben shyghyp jatyr. Qazaqstan qalalaryndaghy iri kitap dýkenderin solar jaulap aldy. Biz kýnnen-kýnge orys tildi batys pen Resey aqparattaryna tәueldi bolyp bara jatyrmyz. Tayau arada aghylshynsha tilimiz shyghayyn dep túr. Qalay degenmen de baspa óndirisin naryqtyq jolmen qalyptastyru memleketting kómeginsiz jýzege asuy mýmkin emes. Elbasy: «Jappay janghyryndar!» dedi.

Baspa óndirisi salasyn Ýkimette qarau kerek. Auruyn jasyrghan óletin bolsa, sonda búl arada óletin kim? Áriyne, Qazaq!

Núrlan Ábdibek,
Jurnalister odaghy 
syilyghynyng laurety

Abai.kz