Mýslima Qúdaybergenqyzy JÚBANOVA, pedagogika ghylymynyng kandidaty:
– Q.Júbanov – sizding әkeniz ghana emes, halyqtyng ardaqty azamaty. Onyng 30-jyldardaghy sayasy jauyzdyqtyng jazyqsyz qúrbany bolyp, atylyp kete barghany – últtyq ruhaniyattaghy orny tolmas aqtandaq. Býginde ghalym esimi qansha dәriptelip jatsa da, osy jaghday ózeginizdi әli kýnge deyin órteytin shyghar.
– Áriyne. Onay bolghan joq qoy, qazir jasym 83-te. Sol qasiret әli kýnge deyin emes, tipti qartayghan sayyn ensemdi basyp barady. Enbegin oqyp, atyn estigen sayyn, jylma-jyl konferensiyalar ótken sayyn janymdy bir audaryp týsiredi ghoy…
– Júbanov jayly estelikterde «ghalymdy ústap әketkende balalarynyng ishindegi eng estiyary – Mýslima qatty kýizeliske týsip, qúsa boldy» dep jazylady. Siz ol kezde neshede ediniz?

Mýslima Qúdaybergenqyzy JÚBANOVA, pedagogika ghylymynyng kandidaty:
– Q.Júbanov – sizding әkeniz ghana emes, halyqtyng ardaqty azamaty. Onyng 30-jyldardaghy sayasy jauyzdyqtyng jazyqsyz qúrbany bolyp, atylyp kete barghany – últtyq ruhaniyattaghy orny tolmas aqtandaq. Býginde ghalym esimi qansha dәriptelip jatsa da, osy jaghday ózeginizdi әli kýnge deyin órteytin shyghar.
– Áriyne. Onay bolghan joq qoy, qazir jasym 83-te. Sol qasiret әli kýnge deyin emes, tipti qartayghan sayyn ensemdi basyp barady. Enbegin oqyp, atyn estigen sayyn, jylma-jyl konferensiyalar ótken sayyn janymdy bir audaryp týsiredi ghoy…
– Júbanov jayly estelikterde «ghalymdy ústap әketkende balalarynyng ishindegi eng estiyary – Mýslima qatty kýizeliske týsip, qúsa boldy» dep jazylady. Siz ol kezde neshede ediniz?
– Ákemizdi bala kýnimizde ústap әketti ghoy. Inim Aqyrap ekeumiz tórtinshi klasta oqyp jýrgenbiz. Ol әlsizdeu bolghan song mektepke ekeumizdi birge – meni kesh, ony erte bergen. Qarap otyrsaq, әkemizdi jay ghana ústap әketken joq, sonymen birge bizding әuletti el ómirinen týgel shygharyp tastapty ghoy. Sheshemiz Asqardy bosanyp, perzenthanadan kelgen kýni edi. Bala-shagha quanyp, «ýide toy bolady» dep otyrghanymyzda eki adam kirip keldi ýige. NKVD ekenin bilgen joqpyz. Ákemiz ýide joq bolatyn. Biraq kóp keshikpey keldi. Áueli bәri әkemizding kabiynetinde onasha otyryp sóilesti. Biz ne derimizdi bilmey túr edik, Eset inim әkeme jaqyndap baryp, «mynalar ne dep túr?» dedi. Ol «búlar meni «jau» dep túr, kimning jau ekenin kóremiz әli» dep jauap berdi. Sodan keyin әlgiler onyng býkil zattary men enbekterin jerde jatqan alashagha salyp jinap alyp ketti. Ákemizding bólmesin qúlyptap tastady. Eger men orys mektebinde oqymay, qazaqsha oqyghan bolsam, qanday enbekterin alyp bara jatqanyn biler me edim, bәlkim. Bilmey qalghanyma osy kýni qatty ókinemin. Orys mektebinde jýrip, eshtenemen isim bolmapty. Áyteuir biletinim – kýndiz-týni jazyp otyratyn edi, qalamyna sýienip qalghyp otyratyn kezi de kóp bolatyn.
NKVD ústap әketkennen keyin oghan әueli jeti sayyn baryp túrdyq. Mavludov degen tergeushi bastapqyda bizdi kezdestirip jýrdi. Anam kishkentay Asqardy ýige qaldyryp, birinshi Esetti, Qyrmyzy men Qyzghaldaqty, bir aptadan keyin Aqyrap ekeumizdi aparady. Sol qarsanda radiodan «pәlen atyldy, týgen atyldy» dep habarlanyp jatatyn. Onyng ishinde papamnyng bolmaghanyna shýkirshilik etip jýrdik. Bir kýni týrmege barghanda әkem «kiyim alyp kelinder, meni lagerige jiberedi» dedi. Sóitsek, lagerige emes, atugha jibermek bolghan eken. Ony bilmedik, mamam týnimen kiyim tigip, ertenine bar balasyn alyp bardy. Qazirgi Nauryzbay batyr men Qarasay batyr kóshelerining qiylysyndaghy ghimarat. Anam ózi ishke kirip ketti. Mening jýregim birdeneni sezip, Mavludov syrtqa shyqqan kezde, «Ya ne poydu k nemu, ya zavtra zaydu» dep edim, ol betin әri qaratqan kýii «Zavtra ne budet, luchshe bylo by, esly vy voobshe ubralisi otsuda» dedi. «Kuda» – dep edim, «Hoti kuda, bolishe nikogda ne smeyte suda prihoditi» dedi. Ertenine Sara degen tatar әiel kelip, «Oybay, Raushan, ústalghandardyng әielin de әketip jatyr eken, sen tez ket, býginnen qalmay kósh» dedi. Biraq anam oqu bitsin dedi me, qozghala qoymady. Bir jetiden song Mavludovqa qonyrau shalyp edik, basqa bireu telefondy kóterip, «Eto kabiynet Zalina, bolishe suda ne zvoniyte, kto skazal, chto vash otes vyslan, eshe delo ne zakonchilosi» dedi. Kelesi kýni taghy qonyrau shaldyq. Álgi adam taghy jekip tastady. Sodan keyin baryp Mavludovtyng aitqan sózin týsindim. Repressiya jyldary isti shatastyru ýshin tergeushilerdi auystyryp túrghan ghoy. Mavludov ta solay auysyp ketti me, әlde ózi de ústalyp ketti me, bilmedik. Áyteuir, osydan keyin biz auylgha tyghylyp qashyp kettik.
– «Halyq jauy» atalghan otbasylardan el teris ainalyp jatqan sol jyldary bastaryn bәigege tigip, sizderge qol úshyn bergen azamattar da boldy dep estiymiz.
– Áriyne. Eshkim qol úshyn bermedi deuge bolmaydy. Mening tang qalatynym – qiyndyqty kóp kórdim, sonymen qatar jaqsylyqty da az kórgen joqpyn. Mysaly, eng ýlken kómek kórsetken adam – әkemning inisi Ahmet Júbanov. Bilim aluymyzgha sebep bolghan – sol. Biz masyl bolmaugha tyrystyq, әriyne. Biraq ol aldymyzda jol kórsetip túratyn mayak siyaqty edi. Ol kezding qiyn bolghanyn aityp jetkizu qiyn. Sol aghamyzdyng ózi ýige keluge qoryqty. Jalghyz Ghaziza keledi. Men 4, ol 1-klasta oqidy. «Bufetten tamaq alyp je» dep beretin tiyndaryn penalyna salyp, 10-15 tenge qylyp jinap әkelip maghan beredi. Bala bolsa da bizding basymyzdaghy jaghdaydy týsingeni. Meni múghalim bolsyn dep kursqa jibergen audandyq bilim bólimining mengerushisi Kas degen әielding jaqsylyghyn da úmytpaymyn. Ol kezde biz vunderkind emespiz ghoy, soghys uaqytynda shala-sharpy alynghan bilim. Auyldaghy malymyzgha qarap, sheshemizge kómektesip, tirshilik keship jatqanbyz. Sóitip otyrghanda, dúrys jolgha saldy. Mashinamen ózi audannan auylgha izdep kelgen son, «meni ústap әketuge kelgen eken» dep oiladym. Sóitsem, kursqa jiberu ýshin kelgen eken. Kursty bitirgennen keyin auylda orys tilin oqyttym. Leningradta jýrgende әkemnen nemisting sóileu tilin ýirengenmin, maman bolmaghandyqtan, nemis tilinen de sabaq beruge tura keldi. Keyin Shiliktikól degen auyldaghy mektepke oqu isi jónindegi mengerushi boldym. Soghys kezi. Diyrektorymyz aqsaq kisi bolatyn. Sol jyldary mektep basshylaryn әskery komissariat janynan oqytyp alatyn. Ana kisi aqsaq bolghan son, men baryp әskery is pәni boyynsha kurstan óttim. Sóitip, әskery dayyndyqty da oqyttym. Áyteuir, kórmegenimiz joq. Aqtóbe uchiliyshesin syrttay bitirgen song Almatygha baryp Qyzdar pedagogikalyq institutyna týstim. Ony 1950 jyly tamamdap, Petropavlgha kóship kettik. Taghy bir aitpaghym – Petropavldan Almatygha kelip, poyyzdan týsip jatqan betim edi. «Qazaqstan múghaliminin» redaktory Aqyshev degen kisi mening kelip jatqanymdy Esetten estigen boyda, «oybay, ony jazghan maqalalarynan tanimyn, bizde bir әiel dekretke ketip jatyr edi, orny bos túr, ertennen qalmay tez kelsin» dedi. Ol kezde Almatyda qazaq mektebining múghalimine júmys joq. Sony eskerip, ertenine júmysqa bardym. Keyin pedagogikalyq ghylymdar institutyndaghy qúrbylaryma baryp jýr edim, olardyng diyrektory, Ghylym akademiyasynyng korrespondent-mýshesi, filolog Ahmedy Ysqaqov meni kórip qalyp, jasymdy súrady. Shoshyp kettim. Ýndey almay qalghan song ózi «jasyndy súraghanym – bizge aspiranturagha bastauysh mektep әdistemesi boyynsha eshkim aryz bermedi, jasyng asyp ketpese, oqysanshy» dedi. Sóitip, aspiranturagha týsip kettim. Maghan «әlippe» degen taqyryp búiyrdy. «Múnday da taqyryp bola ma, kezinde Ushinskiy bәrin zerttep, aityp boldy emes pe» dep oiladym. Basqa taqyryp alayyn dep edim, «joq, búl bizde josparda túrghan taqyryp, osyny zertteuing kerek» dedi. Sodan alghash jazghan әlippemning qoljazbasy 1992 jyly respublika boyynsha bayqauda jenip shyqty. Odan keyin Tashkentte ótken Ortalyq Aziya oqulyqtarynyng bayqauynda mening әlippem taghy jýlde aldy. El Tәuelsizdik alghannan keyin shyqqan búl oqulyqta eshqanday sayasattyng yqpaly bayqalmaytyn. Ol tek pedagogikalyq maqsatty ghana kózdedi.
– Ananyz Raushan әje eshqanday jazyghy joq ómirlik serigin NKVD-nyng týrmeden aman bosatatynynan úzaq uaqyt ýmittenip jýrgen eken. Alayda әdilettilikke sengen adal jardyng armany oryndalmady ghoy. 1957 jyly «qylmys qúramy bolmaghandyqtan, aqtaldy» degen hatty ol kisi qalay qabyldady?
– Raushan anamyz әkemizben 16 jasynda tanysyp, biraq birden qosyla almaydy. Óitkeni anamyzdy әkesi besikte jatqanda basqa bireumen aittyryp qoyghan eken. Biraq sheshemiz bergen jerinen qashyp shyghyp, әkemizge qosylady. Búl 1919 jyl bolatyn. Kenes ókimeti ornap bolmaghan kez. Birese aqtar, birese qyzyldar jenip, tartysyp jatqan uaqyt. Sol kezde ekeui Júryngha baryp túryp, 1919 jyldyng sonyna qaray qyzyldar birjola jengen kezde auylgha keledi. Biraq qyzyldardyng ózi «biylerding batasyn alyp qosylyndar» depti. Sodan biylerding sheshiminen keyin baryp nekelesipti. Anamyz aittyrylghan qyrghyz ruyna mal tólep qútylady. Osydan bastap sheshemiz Kenes ókimetin jan-tәnimen jaqsy kórdi. Oghan qatty sendi. Ákemizdi ústap әketkende «búl qalay» dep týsine almay, esinen tanyp qalghany sodan. Aqtalghannan keyin de «eshqanday jazyghy bolmasa, nege atyp tastaghan» dep kókiregi qars aiyrylghany esimde. Biraq alty balasy bar adamgha tirshilik etu kerek boldy. Qajyrly, minezi tik, alghan betinen qaytpaytyn kisi edi, sonyng arqasynda qiyndyqqa moyymady. Kezinde Jiyenghaly Tilepbergenov әkem men sheshem turaly «Sýiiskender» degen piesa jazghan.
– Ghalymnyng kóp enbegi izim-qayym joghalghanyn bilemiz. Olar qanday enbekter?
– Joghalyp ketken enbekterining tizimi bar. Ghalym Rәbigha Syzdyqova 1965 jyly әkemizding bir mereytoyynda bayandama jasady. Sonda joghalghan enbekterding tizimin aityp, «anau qayda, mynau qayda?» dep sanamalap shyghyp, zalgha saual tastady. Shyndyghynda, NKVD búl qoljazbalardy 40-jyldary «ghylymy maqsatqa paydalansyn» dep qúpiya jaghdayda taratyp bergen. Ony Múhtar Áuezov Ahmet aghamyzgha kelip aitty. «Bir Qúdaybergenning enbegin kóshirip alyp, tórt adam doktorlyq, segiz adam kandidattyq júmys qorghady» degenin qúlaghym shalyp qaldy. «Agha, ne deydi?» dep edim, «júmysyng bolmasyn, bosqa jatqansha enbekting paydalanylghany jaqsy ghoy» dedi. Ol jyldary búlay demeske amal da qalmaghan shyghar. Ákemizding әli aqtalmaghan kezi ghoy. Sol jyldary men olardy qalay tabam dep oilaghanmyn. Búghan adamnyng ómiri jetpeydi eken. Degenmen keyingi ghalymdardyng enbekterinen әkemning aitqan oilaryn kóremin. Biraq olardy qaralap qayteyin? Taratyp bergen song iyesiz qoljazbany kim paydalanbaydy? Olardyng jazyghy da joq shyghar. Biraq osyny bilgen Rәbigha Syzdyqova 1965 jyly júrt aldyna shyghyp, әdeyi súraq qoydy. Sol kezde Ahmet Júbanov zaldan kóterilip, «búl enbekterdi NKVD órtep jiberdi» dep jauap qaytardy. Sóitti de, maghan qarady. Mening Áuezovting aitqanyn estip qalghanymdy biledi ghoy. Ahmet agham kópke deyin «osyny aityp, búlar birdene býldire me» dep qauiptenip jýrdi. Al Rәbighanyng qolyndaghy tizim ministrlikterden alynghan bolatyn. Ákem KSRO Ghylym akademiyasynyng qazaqstandyq filialynda júmys istep jýrgen kezinde kóp júmysty Kenes ókimetining josparyna say jazdy ghoy.
– Júbanov múrasy aitarlyqtay zertteldi. Onyng kópqyrly túlghasy men aluan salaly ghylymy shygharmashylyghyna qatysty esepsiz júmystar jazylyp jatyr. Degenmen de ghalym múrasyn tanuda endi qanday mәselelerge kónil bólu qajet dep oilaysyz?
– Bala kezinde-aq auyldaghy Ospan ishannan shyghys tilderin ýirengen әkemiz «meni tilge qúmarttyrghan sol kisi» deushi edi. Ol batys tilderin Temirde, Aqtóbede júmys istep jýrgen kezde aqsha tólep, oqyp ýirengen. Keyin Leningradta shyghys tilderi uniyversiytetin ekstern retinde tamamdady. Aytayyn degenim – eshkim әli Júbanovtyng salystyrmaly paleontologiyalyq әdisimen tildi zerttep jatqan joq. Qazaq tili ghalymdarynyng keyingi buynynyng ózi endi-endi shyghys pen batys tilderin ýirenip jatyr. Ákemning zamanynda da odan basqa kóp til biletin zertteushi bolghan joq. Men ol kisining pedagogikalyq enbekterin zerttedim. «Qúdaybergen Júbanov jәne últtyq didaktika mәseleleri haqynda» degen enbegim bar. Qazir de taghy bir taqyryptardy jazyp jýrmin, biraq bilmeymin, qanshagha shamam jetetinin.
– Ghalymnyng sýiegi tabyldy ma?
– Almaty oblysy, Talghar audanynyng Janalyq auylynda jatyr dep eseptelinedi ghoy. 90-jyldary bireuler jer satyp alyp, ýy salmaqshy bolady. Sóitse, jer astynan adam qanqalary shyghady. Esepsiz sýiekti kórip shoshynghan túrghyndar qazylghan jerlerdi qayta kómip tastaydy. Biraq keyin búl Núrsúltan Nazarbaevtyng qúlaghyna shalynyp, ol kisining bastamasymen múraghat aqtaryldy. Osy jerde qughyn-sýrgin qúrbandary atylghany anyqtalyp, eskertkish túrghyzyldy. Men Elbasyna alghys hat jazdym. Onyng osy jaqsylyghyn eshqashan úmytpaymyn.
– Ghalymnyng tughan jeri Aqtóbede Q.Júbanov atyndaghy uniyversiytet ekige bólingennen keyin ghalymnyng aty bir oqu ornynda, eskertkishi ekinshisinde qaldy. Oqu ornynyng basshylyghy búl jóninde sizdermen aldyn ala aqyldasty ma?
– Bizding búl iske eshqanday da qatysymyz bolghan joq. Biraq eskertkishti de kóshiretin bolypty degende qarsy túrdyq. Ghalymnyng esimin eng әueli janghyrtqan uniyversiytet basshylyghy bolatyn. Men solardyng tapsyrysymen enbekter jazyp túrdym. Sondyqtan onyng ghalymnyng atynda bolghanyn qaladyq, al eskertkish óz ornynda, yaghny pedagogikalyq institutta túra bersin dedik. Oqu ornyn bóluding qajeti de joq edi, әriyne. Bizding halyqtyng jaman jeri – bir-birin kóre almaytyny. Áli kýnge deyin osy eki oqu orny arasynda talas-tartys jalghasyp kele jatyr. Osynday jaghday ghoy talantty qúrtatyn. «Qazaqtyng júmaghyna kýzetshi qajet emes, olar birin-biri keudesinen iyterip, ózderi-aq onda eshkimdi kirgizbeydi» degen anekdot ta bar emes pe? «Baytúrsynov – baghzy zamannyn, Júbanov – kenes dәuirining ghalymy» degen qate týsinik te osynday orynsyz payymdaudan tughan. Ol ekeui de – qazaqtyng til bilimin qalyptastyrghan ghalymdar. Baytúrsynovtyng Júbanovqa, Júbanovtyng keyingilerge yqpal etui zandylyq qoy. Al bizding keybir ghalymdarymyz olardy bólip-jaryp, birin-birinen jónsiz artyq sanap jýr. Mening esimde, birde bizding ýige Ahmet Baytúrsynúly keldi. Esikti ashqanymda bireu qazaqy shapan-etik, basyna tymaq kiyip kelip túr. Ákemiz ýide bolmaghan song otyrmay ketip qaldy. Jalpy, olar jaqsy qarym-qatynasta boldy. Bireui zamanyna qaray tilding praktikalyq jaghymen ainalyssa, bireui ghylymnyng teoriyasyn qalyptastyrdy.
– Últy ýshin janyn qiyp kete barghan qughyn-sýrgin qúrbandarynyng taghylymy Tәuelsizdik kezeninde tughan býgingi úrpaq sanasynan óshirilmeydi degen senimdemin. Ángimenizge raqmet.
– Tarihtyng óz joly bar. Qiyanat pen әdilettilikti bizding tarihtyng joly dep qabyldaymyn. Mәngi jasaytyn eshkim joq, sondyqtan men osy taghdyryma rizamyn, qaraqtarym!
…Qayran әke, aq ekensin, quandyq –
Talay jyldar qayghy-múnmen quardyq.
Adamdardy dәl osylay qorlaghan,
Qaydan keldi elge múnday quandyq?
Qaydan tabam sendey, әke, jandy endi,
Dәl osynday neden auyr hal keldi?
Qayran әkem, nardyng jýgin kótergen,
Qay jendetting qolynan sen jan berdin?
Qayda jatyr sening asyl sýiegin?
Topyraghyndy qaydan tauyp sýiemin?
Say-salany týgel sharlap shyghar em,
Estilse eger qúlaghyma kiyeli ýn…
M.Júbanova, «Ákeni eske alu» poemasynan ýzindi

Súhbattasqan Bolatbek MÚHTAROV
«Alash ainasy» 30 mamyr 2009 jyl